Ի Ր Ի Կ Ն Ա Յ Ի Ն   Ա Ղ Ջ Ա Մ ՈՒ Ղ Ջ

 … Հե­տո սկ­սեց հալ­վել, ցր­տել տաք գիշ­ե­րը, այ­գու վրա­յով ան­ցավ վա­ղորդ­յան հո­վը, ծա­ռե­րը լսե­լի աղմ­կե­ցին: Հե­տո բեկ­բե­կուն կան­չեց առա­ջին աքա­ղա­ղը, նրան մի­ան­գա­մից ձայ­նակ­ցե­ցին մեկ այս­տեղ, մեկ այն­տեղ՝ գյու­ղի մյուս ծայ­րին: Հե­տո եր­կար, շատ եր­կար ժա­մա­նակ լռու­թյուն էր: Սա­րե­րի վրա հետզ­հե­տե պարզ­վում էր եր­կին­քը, հե­տո ինչ­-որ տեղ, լու­սա­մու­տից այն կողմ, իրար ընդ­հա­տե­լով եր­գե­ցին գեղ­գե­ղիկ­նե­րը՝ ճընկ-­ճընկ, ճընկ-­ճընկ, ճընկ-­ճընկ, այ­նու­հետև՝ ֆյութհ-ֆ­յութհ-ֆ­յութհ:

Այն­տեղ, հնդ­կա­կան Սու­րաթ քա­ղա­քում, այս­տե­ղից հա­զա­րա­վոր կի­լո­մետր հե­ռու, չնա­յած դեկ­տեմ­բեր ամ­սի վեր­ջե­րին, ինչ­պես ուշ գա­րուն­քին՝ մեզ մոտ, կա­նաչ հա­գած պու­րա­կում եր­գում էին թռ­չուն­նե­րը՝ ճընկ-­ճընկ, ճընկ-­ճընկ, ճընկ-­ճընկ, այ­նու­հետև՝ ինչ­պես հի­մա այս­տեղ, նույն քաղց­րա­հունչ դայ­լայ­լը՝ ֆյութհ, ֆյութհ, ֆյութհ:

… Կա­մա­ցուկ, որ­պես­զի չարթ­նաց­նեմ Լու­սի­նե­ին, ել­նում եմ դուրս: Հեռ­վում, մշուշ­ա­պատ ձո­րե­րից ու վեր­ձիգ սա­րե­րից ան­դին, երկն­քի կա­պույ­տի մեջ ճեր­մա­կին տվող Կա­չա­ղա­կա­բեր­դի վրա, մերկ՝ ինչ­պես հրաշ­ա­մա­նուկ, խն­դու­մնե­րես կանգ­նել է արևը, և նրա տես­քից ամ­բողջ եր­կին­քը շա­ռա­գու­նել, հուրհ­րում է:

Օդը նոսր է, եղ­յա­մի պես սա­ռը: Բայց ես ցուրտ չեմ զգում. եր­բեք ու ոչ մի տեղ մարդ, երևի, իրեն այն­պես լավ չի կա­րող զգալ, ինչ­պես հայ­րե­նա­կան իր փոք­րիկ տան շե­մին: Որով­հետև այն­տեղ են ան­ցել ման­կու­թյան ու պա­տա­նե­կու­թյան հրաշ­ունչ օրերդ, և այդ օրե­րը հա­վի­տե­նո­րեն ան­բա­ժան են քե­զա­նից՝ քո վա­ղան­ցուկ կյան­քի ար­շա­լույ­սից մինչև մայ­րա­մուտ:

Իմ հա­յացքն ակա­մա­յո­րեն ընկ­նում է ապա­կե­պատ եր­կա­րուկ պատշ­գամ­բին, ուր իր ան­շար­ժուն դիր­քով՝ ասես աշ­խար­հից տա­րան­ջատ, նս­տած է մեծ մայրս: Նույն դիր­քով, ինչ­պես երե­կո­յան թո­ղե­ցինք նրան: Ես դան­դաղ բարձ­րա­նում եմ պատշ­գամբ և, մո­տե­նա­լով նրան, նս­տում եմ թախ­տի ծայ­րին:

-Բա­րի լույս, Շա­հում այա, ո՞նց ես:

Ինքն իրեն անլ­սե­լի ինչ­-որ բան է մրմն­ջում: Ձեռքս դնում եմ չոր­չո­րուկ ջղուտ ձեռ­քին, նա իմ մատ­ներն արագ առ­նում է տա­քուկ ափե­րի մեջ և, կար­ծես ի պա­տաս­խան իմ հար­ցի, թե­պետ, գի­տեմ, չի լսել ինձ, ասում է.

-Գ­լուխս, է¯, ղռ­ռում, դնգդն­գում է, հար­սա­նիք է, ինչ է, հաս­կա­նում չեմ:- ու շա­րու­նա­կում է՝ գլուխն օրո­րե­լով, մի տե­սակ ասես եր­գե­լով,- մար­դուս բա­ժին կյանքն էս աշ­խար­հում շատ է կարճ, այան քեզ մա­տաղ: Ամեն ինչ հո­սում է, կյանքն էլ է հո­սում ոնց որ ջու­րը, բայց իմ ջուրն ար­դեն վերևից, է¯, ակուն­քից կտ­րած է, մնա­ցել է մի ծլ­լոկ, էն էլ որ­տեղ որ է՝ էսա կկտր­վի:

Դր­սից եկող պար­զու­նակ ձայ­նե­րին, թռ­չուն­նե­րի դայ­լայ­լին, առա­վոտ­վա անա­պակ լույ­սին, տերևնե­րի եր­գե­ցիկ սվս­վո­ցին, ամեն­-ա­մեն ին­չին ան­հա­ղորդ, հե­ռա­վոր մտ­քե­րին, վեր­հուշ­նե­րին տր­ված՝ տա­րու­բե­րում է գլու­խը, եր­բեմն նն­ջում՝ դեմքն իջեց­րած կրծ­քին, բայց մի կի­սա­վայրկ­յան մի­այն, կր­կին բաց­վում են աչ­քե­րը, նա­յում է դուրս, թե­պետ վա­ղուց, մի տա­րուց ավել է ար­դեն, ինչ զրկ­վել է տե­սո­ղու­թյու­նից էլ, լսո­ղու­թյու­նից էլ: Լույսն ու խա­վարն է նշ­մա­րում սոսկ՝ մնա­ցա­ծը մշուշ է ու լռու­թյուն:

… Այդ լռու­թյան ու մշուշ­ի մեջ եր­բեմն առ եր­բեմն զար­կում են թմ­բուկ­ներ, զլում են զուռ­նա­ներ, համ­բարձ­ման տոն է, ջա­հել հարսն ու աղ­ջիկ­ներ՝ նոր շո­րեր հա­գած, ծփուն ծա­մե­րին գույնզ­գույն ժա­պա­վեն­ներ ու ակ­նե­րով սան­րեր, շուրջ­պա­րի եր­գում են, և նրանց մեջ ամե­նից գե­ղե­ցիկն ինքն է, և իր ձայնն էլ ամե­նից դու­րե­կանն է, մե­ներ­գը ինքն է եր­գում.

-Իմ ծաղիկս քաղա¯ծ է:

Խումբը, գարնան հովի հետ, թռցնում է երգը.

-Ջա¯ն գյուլում, ջա¯ն, ջա¯ն:

Նորից ինքը՝

— Բարձր սարին պահա¯ծ է:

Ու նորից խումբը՝

— Ջա¯ն, ծաղիկ, ջա¯ն, ջա¯ն:

Տո­նախմ­բու­թյու­նը դեռ երեկ էր սկս­վել, աղ­ջիկ­նե­րը, խմ­բե­րի բա­ժան­ված, հան­դե­րից գու­նեղ ծա­ղիկ­ներ են քա­ղել, կա­վե կճուճ­նե­րի մեջ աղբ­յուր­նե­րից հա­վա­քած ջուր լց­րել և, ծա­ղիկ­նե­րը դնե­լով այն­տեղ, տա­րել եկե­ղե­ցի, որ­պես­զի ժա­մեր­գու­թյա­նը օրհ­նի տեր­տե­րը: Իսկ հե­տո, կճուճ­ներն առած, եր­գե­լով շր­ջել են տնե­տուն՝ օրհն­ված ծա­ղիկ­նե­րից դնե­լով խնո­ցու վրա, որ կա­րագն ան­պա­կաս լի­նի, կա­պել կո­վե­րի պո­զե­րին՝ որ կաթն առատ լի­նի, օրհ­նած ջրից ցո­ղել են դաշ­տե­րի վրա, որ շուտ հաս­նի ար­տը:

Երգն ար­ձա­գանք­վում, գյու­ղը երեք կող­մից շր­ջա­փակ­ված բարձ­րա­կա ժայ­ռե­րում բեկ­բեկ­վում է.

Իմ ծաղիկս քաղա¯ծ է,

Ջա¯ն գյուլում, ջա¯ն, ջա¯ն,

Բարձր սարին պահա¯ծ է,

Ջա¯ն ծաղիկ, ջա¯ն, ջա¯ն:

Շուրջ­պա­րի ժա­մա­նակ ինքն զգում էր ինչ­-որ մե­կի ուշ­ա­կալ հա­յացքն իր վրա, ու սիրտ չէր անում բարձ­րաց­նել աչ­քե­րը, թե­պետ ներ­քուստ զգում էր, գի­տեր, թե ով է: Ինքը, իհար­կե, լսել էր նրա մա­սին, բայց երեկ, երկ­դաս­յա վար­ժա­րա­նից տուն վե­րա­դառ­նա­լիս առա­ջին ան­գամ տե­սավ մո­տի­կից. Դե­րունց թա­ղում էր դա, իրենց տնից ոչ այն­քան հե­ռու, քար­քա­րոտ նեղ կա­ծան էր, անհ­նա­րին էր, որ մե­կը մի կողմ չկանգ­ներ՝ մյու­սին ճա­նա­պարհ տա­լու: Երևում էր, տղան վա­ղուց էր սպա­սում այս­տեղ, սա­կայն, իրեն տես­նե­լուն պես, չգի­տես ին­չու, ձևաց­րեց, թե իբր հենց այն­պես, արա­հետն ըն­կած գնում է դե­պի վար­ժա­րան: Հա­սան իրար, և, տղան քիչ խռ­պոտ­ված, բայց հա­մար­ձակ ձայ­նով ասաց. «Մի րո­պե­ով կա­րե­լի՞ է, օրի­որդ, խոսք ու­նեմ ասե­լու»: Ին­քը մի վայրկ­յան նա­յեց մի­այն, լոկ սև հոն­քե­րի տա­կից այ­րող նրա սև աչ­քե­րը տե­սավ և պա­տա­նե­կան խա­վա­մա­զով երիզ­ված շուր­թե­րը, որոնք թեթևակի ժպ­տում էին: Աղ­ջիկն արագ փախց­րեց հա­յաց­քը ու մնաց կանգ­նած՝ ան­կա­րող մի քայլ անե­լու: «Նե­րե­ցեք, խնդ­րում եմ,-ա­սաց տղան շփոթ­ված ժպ­տա­լով, — ես Գրի­գոր­յան Մու­խա­նի տղան եմ, անունս Նի­կո­լայ է, վա­ղուց է, ինչ գյու­ղում չեմ լի­նում, գու­ցեև չճա­նա­չեք ինձ: Բայց ես: Քա­նի օր է, ու­զում եմ խո­սել ձեզ հետ, չի հա­ջող­վում, ժա­մա­նակն էլ սուղ է, կարևոր գոր­ծով շտապ տեղ պի­տի գնամ:»: «Այդ բո­լորն ին­չո՞ւ է իրեն ասում. ին­քն առանց հեր մի աղ­քատ աղ­ջիկ, նա՝ հա­րուս­տի տղա»: Նո­րից նա­յեց տղա­յին և զգաց, որ վերջ, ամ­բողջ կյան­քում չի մո­ռա­նա նրան: Ու­զե­նա էլ՝ չի կա­րո­ղա­նա մո­ռա­նալ: «Իմ ընտ­րած ու­ղին դժ­վար ու­ղի է, մի­այն դու և ու­րիշ ոչ ոք, մի­այն քեզ հետ կա­րող եմ անց­նել այդ ճա­նա­պար­հը»: Շա­հու­մը, ոնց որ երա­զի մեջ, լսում ու ոչինչ չէր կա­րո­ղա­նում ըմբռ­նել նրա ասած­նե­րից: «Այն օր­վա­նից, ինչ եկա վար­ժա­րա­նի վա­րիչ Հայկ Շա­քար­յա­նի մոտ, և այն­տեղ, մի­ջանց­քում, պա­տա­հա­բար տե­սա ձեզ, քուն ու հան­գիստ չու­նեմ,- նկա­տե­լի շփոթ­մուն­քով շա­րու­նա­կեց տղան:- Մի խոս­քով, ես ու­զում եմ մե­րոնց ու­ղար­կել ձեր տուն»: Նի­կո­լա­յը ակա­մա փորձ արեց՝ բռ­նե­լու աղջ­կա ձեռ­քը, սա­կայն Շա­հու­մը, ասես մատ­նե­րը կրա­կի կպան, արագ ետ քաշ­եց ձեռ­քը ու փա­խավ դե­պի տուն՝ չհա­մար­ձակ­վե­լով (ախ, այն­քան էր ու­զում) գո­նե մի ան­գամ նա­յել ետ:

Տա­նը, ինչ­պես թռչ­նա­կը վան­դա­կում, նա պա­տե­պատ էր զարկ­վում, մեկ խն­դում, մեկ ար­տաս­վում էր՝ ան­հան­գիստ նա­յե­լով լու­սա­մու­տից, և նրան շա­րու­նակ թվում էր, թե օդը չի հե­րի­քում: Երե­կո­յան ամեն ինչ պատ­մեց մո­րը՝ ավե­լաց­նե­լով, որ կամ նա, կամ էլ ոչ ոք: Մայ­րը՝ Թա­գին, անօգ­նա­կան, մի տե­սակ ասես ան­տեղ­յակ, նա­յում էր աղջ­կան, չնա­յած, իհար­կե, զգաց­վում էր, որ գի­տեր ար­դեն այդ մա­սին, հարևան­ներն էին, երևի, իրենց մի­ա­սին տե­սել: «Ախր, սար ու ձո­րի տար­բե­րու­թյուն կա ձեր մեջ, մենք՝ ով, նրանք՝ ով,- խո­սեց մայ­րը ընկճ­ված ձայ­նով, նրա տես­քը խեղճ ու ողոր­մե­լի էր, Շա­հու­մի սիր­տը մի­ան­գա­մից ճմլ­վեց կրծ­քի տակ:-Նի­կո­լա­յը, խոսք չու­նեմ, վատ տղա չի, ու­րիշ երկր­նե­րում էլ, ասում են, ու­սում է ստա­ցել, կրթ­ված, գրա­գետ, իզուր տե­ղը չի, որ նրան կար­միր պար­տի­զան են ասում: Բայց ծնող­նե­րը, հատ­կա­պես մե­րը, չեն հա­մա­ձայն­վի: Դա գլուխ եկող բան չի , բա­լաս, գործ չու­նես, մտ­քիցդ հա­նիր նրան:»: Եվ հի­մա տղա­նե­րի խմ­բում կանգ­նած, հեռ­վից հե­ռու նա­յում էր իրեն, և ին­քը գի­տեր, որ Նի­կո­լայն է, և սիր­տը թրթ­ռում էր ար­տա­սո­վոր ու տագ­նա­պիչ զգա­ցու­մից: Իսկ խումբն ար­դեն ու­րիշ եր­գի էր ան­ցել.

Խաչենը փրփրում է,

Ափերը քրքրում է,

Ամեն քեզ տեսնելիս՝

Սիրտս թրթռում է:

Աստ­ված, գո­նե ու­րիշ կողմ թե­քեր հա­յաց­քը, ու­րիշ ուղ­ղու­թյամբ նա­յեր, ամ­բողջ գյու­ղի առջև ին­չո՞ւ է այդ­պես նա­յում, եղ­բայր­նե­րը՝ Սահակն ու Առուս­տա­մը, նույն­պես այն­տեղ են, ժո­ղովր­դի մեջ կանգ­նած նա­յում են իրենց, ի՞նչ կմ­տա­ծենն, եթե տես­նեն նրան՝ իրեն նա­յե­լիս: Այ­լայլ­վել, դեմ­քը կրա­կի պես այր­վում էր, իսկ ըն­կե­րու­հի­ներն ար­մունկ­նե­րով թեթև հրում էին. «Աղ­ջի, Շա­հում, մի տես ոնց է հա­յիլ-­մա­յիլ նա­յում քեզ», ժպ­տա­հա­յաց ակ­նարկ­ներ էին նե­տում՝ մտք­նե­րում, երևի, նա­խան­ձե­լով նրա բախ­տին: Էհ, թե աղ­ջիկ­ներն իմա­նա­յին առջևում ինչ բախտ է սպա­սում իրենց ըն­կե­րու­հուն:

… Դեղ­ձա­նիկ­նե­րը շա­րու­նա­կում են ցայ­գա­լույ­սի իրենց եր­գը: Ես հի­մա տես­նում եմ նրանց՝ ոս­կե­կա­նաչ փոք­րիկ եր­գիչ­նե­րին, թթե­նի­նե­րի վրա, եր­բեմն թաքն­վե­լով դեղ­նա­գոր­շա­գույն տերևնե­րի մեջ, եր­բեմն հա­նե­լով իրենց հե­տաքրք­րա­սեր կտուց­նե­րը, ու­րախ ոս­տոս­տում, ճախ­րում են ծա­ռերն ի վեր և անընդ­հատ հն­չեղ ու սա­հուն ծո­րում է նրանց եր­գը՝ ֆյութհ-ֆ­յութհ-ֆ­յութհ, ապա մի պահ ասես երգն ընդ­հատ­վում է, բայց մի կարճ պահ մի­այն, այն կր­կին հն­չում է՝ այս ան­գամ քն­քուշ ու նվա­ղուն՝ ֆյու­ու­ութհ:

Հե­ռու­նե­րից՝ ոչ այն է կոլտն­տե­սա­յին դաշ­տե­րից, ուր ալ­յակ­-ալ­յակ ծփում են դեղ­նած ար­տե­րը և ասես տա­քու­թյուն են բու­րում, ոչ այն է գյու­ղա­մի­ջով փախ­չող գե­տակն ի վար ձգ­ված ան­տա­ռից, զն­գուն ձայ­նակ­ցում են ար­տույտ­նե­րը:

-Ա­յա, ու­զո՞ւմ ես ու­տե­լու մի բան բե­րեմ:

Ասես հան­կար­ծա­կի­ի եկած՝ աչ­քե­րը թար­թում, իմ վրա­յով նա­յում է ինչ­-որ տեղ:

-Վու¯յ, քո անց­վո­րանց գե­րեզ­մա­նին լույս գա, բա ես բա՞ն եմ ու­տում: Ու­տեմ որ ի՞նչ. պա­ռա­վի կե­րա­ծը կո­րած է, այան քեզ մա­տաղ:- Քմ­ծի­ծա­ղում է, բա­րակ շուր­թե­րին երևում ու ան­մի­ջա­պես էլ հանգ­չում է թույլ ժպի­տը:- Իմ մա­սին ին­չի՞ ես մտա­ծում, մա­տաղ, իմն ար­դեն ան­ցել է, էսօր վեր­ջին օրն է, էգուց չեմ լի­նե­լու:Այան գլ­խովդ շոռ տա, Սամ­վե­լի­կիս գտիր,- նրա ձայ­նը դող­դո­ղաց, լա­ցա­խառն ասաց.- Գտիր, ան­պայ­ման գտիր, այան մա­տաղ:

-Գտ­նե­լու եմ, այա,- հա­ռա­չանքս խեղ­դած՝ հու­սադ­րե­ցի ես,-ան­պայ­ման գտ­նե­լու եմ:

-Գտ­նե­լու ես, բայց ես չեմ լի­նե­լու, անու­նին ու ձե­նին մա­տաղ նրա:

-Դու դեռ աղ­ջիկ­նե­րիս՝ Գո­հա­րի ու Լի­լի­թի հար­սա­նի­քին պար պի­տի գաս, էդ ին­չե՞ր ես խո­սում:

Նույն քմ­ծի­ծաղն ու հու­սա­կո­րույս ժպի­տը՝ շուր­թե­րի ծայ­րե­րին:

-Բա­րով կռիվ չլի­նի, խա­ղա­ղու­թյուն լի­նի, Սամ­վե­լի­կը տուն գա, դու էլ բա­րով երե­խե­քին տե­ղաց անես, հա­ցը բոլ լի­նի, սով չտես­նաք,- ինչ­պես օրհ­նանք մրմն­ջում է նա:- Աստ­ված ձեզ հա­զար ճող­նը շի­նի ու երես­ներդ լվա­ցած տե­ղը վարդ ու մա­նիշ­ակ բս­նի:- Նա խոսքն անս­պա­սե­լի­ո­րեն փո­խում է.- Այան մա­տաղ, ին­չի՞ ես էս­տեղ նս­տել, գնա, հան­դե­րը ման եկ, մարդ երե­խա ժա­մա­նակ ման եկած տե­ղե­րը շատ կկա­րո­տի:

Ես ել­նում, դուրս եմ գա­լիս բակ: Գյուղն ար­դեն արթ­նա­ցել է, այս­տեղ­-այն­տեղ մար­դիկ ձայ­նում են իրար, եր­դիկ­նե­րից ծուխ է բարձ­րա­նում, եր­կար գա­լար­վում է տա­նիք­նե­րի վրա՝ մեկ կպ­չե­լով տա­նիք­նե­րին, մեկ քա­մու հետ մագլ­ցե­լով վեր: Ինչ­-որ տեղ, հա­վա­նա­բար, կա­լե­րում, մի­ան­գա­մից հռն­դաց տրակ­տորն ու լռեց: Նա­յում եմ շր­ջա­կա լեռ­նե­րին ու ան­տառ­նե­րին, երեկ, երբ գյուղ հա­սանք, դրանք ծածկ­ված էին թանձր քաշ­աթխ­պով, իսկ հի­մա, ասես շա­ղով լվա­ցած, ցոլ­ց­լում են արե­գա­կի շո­ղե­րից: Ներքևում, ձո­րում, խլա­ձայն աղմ­կում է գե­տը, որ գա­լիս է հեռ­վից, Վար­դա­նա­բե­րանց սա­րե­րից, և, գյու­ղը կի­սե­լով եր­կու մա­սի, թթայ­գի­նե­րով գնում, կոր­չում է Խա­չե­նա­գե­տի հով­տում:

Այդ այ­գի­նե­րում էին տե­ղի ու­նե­նում համ­բարձ­ման տո­նե­րը, ճեր­մա­կազ­գեստ փոք­րիկ աղ­ջիկ­նե­րը՝ երես­նե­րը ծած­կած ճեր­մակ շղար­շով, ձեռք­նե­րը զգույշ իջեց­նե­լով կճուճ­նե­րի մեջ, վի­ճակ էին հա­նում, իսկ մե­ծե­րը սր­տի թր­թի­ռով սպա­սում էին, թե ինչ­պի­սին դուրս կգա իրենց բախ­տը:

…Կար­միր պար­տի­զան Նի­կո­լա­յը, ծա­ռե­րի տակ, տղա­նե­րի մեջ կանգ­նած, շա­րու­նակ նա­յում էր Շա­հու­մին՝ իր կրա­կուն աչ­քե­րով հետևելով նրա յու­րա­քանչ­յուր շար­ժու­մին, իսկ երե­կո­յան հա­րա­զատ­նե­րի հետ եկավ նրանց տուն՝ խոսք առ­նե­լու: Դա ան­չափ բախ­տա­վոր օր էր Շա­հու­մի հա­մար, հնար լի­ներ՝ թև կառ­ներ, կթռ­չեր եր­ջան­կու­թյու­նից: Բայց ին­չո՞ւ և ո՞ւր թռ­չեր, երբ այս­տեղ է նրա եր­ջան­կու­թյու­նը, ահա նս­տած է նա պատշ­գամ­բում, ցած­րա­ձայն զրու­ցում է, և ինքն՝ ասես հիպ­նո­սա­ցած, ոչ մի կերպ չի կա­րո­ղա­նում ըմբռ­նել նրա ասած­նե­րի իմաս­տը, չի հա­մար­ձակ­վում գո­նե մի ան­գամ նա­յել նրան: Մի­այն մի բան հաս­կա­ցավ Շա­հու­մը, և դա վե­րա­բե­րում էր հար­սա­նի­քին. Նի­կո­լա­յը վա­ղը գնում է, ամ­սի վեր­ջին կգա, հար­սա­նիք կա­նեն, և իրենք կճա­նա­պարհ­վեն Բա­քու: Աստ­ված, ե՞րբ կգա ամ­սի վեր­ջը, մի­թե՞ չեն հաս­կա­նում, որ իր սիր­տը չի դի­մա­նա այդ ան­ջատ­մա­նը: Շա­հու­մը նույ­նիսկ զար­մա­նում էր՝ այդ ինչ­պե՞ս էր պա­տա­հել, որ ին­քը մինչ այդ կա­րո­ղա­ցել էր ապ­րել առանց նրա գո­յու­թյան, ու­րեմն անի­մա՞ստ է եղել իր կյան­քը մինչև հի­մա: Ստաց­վում է, որ, այո, անի­մաստ ու անար­ժեք էր եղել, այ­լա­պես սիր­տը կրա­կի մեջ չէր այր­վի այս­պես, կա­րո­տից հալ ու մաշ չէր լի­նի: Լավ էր, որ ամե­նա­մոտ ըն­կե­րու­հին՝ Մար­գա­րի­տը, շա­րու­նակ կող­քին էր, ծի­ծա­ղում, սիրտ էր տա­լիս, բայց մեկ էր, տագ­նա­պա­լից էր սպա­սու­մը մինչև հար­սա­նիք, իսկ հար­սա­նի­քին մի օր մնա­ցած՝ ուղ­ղա­կի քիչ էր մնում սիր­տը կանգ­ներ ան­համ­բե­րու­թյու­նից: կարգ կար այդ­պի­սի այն հե­ռու ժա­մա­նակ­նե­րում. հար­սա­նի­քի օրը, մինչև եկե­ղե­ցի գնալն ու եկե­ղե­ցուց հե­տո՝ մինչև հար­սա­նի­քի վեր­ջը, աղ­ջիկն իրա­վունք չու­ներ տես­նե­լու իր նշա­նա­ծին, խո­սե­լու նրա հետ: Ծաղ­կա­վոր մե­տաք­սից կար­ված զանդ­րու­կը հագց­րած գլ­խին, զուռ­նա-դ­հո­լի ու­ղեկ­ցու­թյամբ, հրա­ցան­նե­րի հա­մա­զար­կով, ու­րախ բա­ցա­կան­չու­թյուն­նե­րով նրանց տա­րան գյու­ղա­մեջ, Սուրբ Աստ­վա­ծա­ծին եկե­ղե­ցին: Դե­մառ­դեմ ու ձեռք-­ձեռ­քի կանգ­նել էին նրանք տեր Վար­դա­նի առջև, ին­քը ոչինչ չէր տես­նում ան­թա­փանց շղար­շի տա­կից, հա­յաց­քը գետ­նին, տրո­փող սր­տով լսեց տեր­տե­րի օրհ­նան­քը. «Տե­սէք որ­դե­ակք, աս­տու­ա­ծա­յին հրա­մանւն՝ և կա­նո­նիւք սուրբ հայ­րա­պա­տաւյն եկե­ալ էք ի սուրբ եկե­ղե­ցիս, պսա­կիլ օրի­նօք ի սուրբ ամուս­նու­թիւն: Ապա տե­սէք, որ յաշ­խար­հիս վե­րայ պէս­պէս փոր­ձու­թինք կան. թե հի­վան­դու­թիւն, և թե աղ­քա­տու­թիւն, և թե այլ ինչ նե­ղու­թիւն. Աս­տու­ած զձեզ յա­մե­նայն փոր­ձու­թե­նէ հե­ռի պա­հես­ցէ, մի­ա­բան սի­րով պա­հես­ցէ, ի խոր ծե­րու­թիւն հա­սուս­ցէ, և ան­թա­ռամ պսա­կին ար­ժա­նա­ցուս­ցէ:»: Եվ տեր հոր հար­ցին, որ կրկն­վեց երեք ան­գամ. «Որդ­յակ իմ, և դու մինչև ի մահ հնա­զա՞նդ ես», ար­ձա­գան­քեց շշու­կով ու շիկ­նան­քով, և կրկ­նեց դա երեք ան­գամ. «Այո, հայր սուրբ, հնա­զանդ եմ հրա­մանւն Աս­տու­ծոյ»: Հե­տո նրանց դուրս բե­րե­ցին բակ, դարձ­յալ նույն նվագն էր, ցն­ծուն բա­ցա­կան­չու­թյուն­ներն էին, եկե­ղե­ցու զան­գե­րը ախոր­ժա­լուր ղո­ղան­ջում էին, այս ու այն­տեղ եր­կար ձո­ղե­րին ամ­րաց­րած ջա­հե­րի վրա կրա­կում էին հրա­ցան­նե­րից, աղ­ջիկ­ներն ինչ­-որ ծի­ծա­ղե­լի պատ­մու­թյուն­ներ էին անում, իսկ ինքն ասես երա­զի մեջ լի­ներ, ոչինչ չէր կա­րո­ղա­նում ըմբռ­նել, ինչ­-որ ան­հայտ ու տագ­նա­պա­լի բա­նից սիր­տը տա­րօ­րի­նակ կեր­պով խփում էր, իսկ թե ին­չից էր դա, հաս­կա­նալ չէր կա­րո­ղա­նում: Մե­նակ Մար­գա­րիտն էր, որ, չգի­տես ին­չու, մի տե­սակ տխուր էր և հա­յաց­քը շա­րու­նակ փախց­նում էր՝ կար­ծես թե չու­զե­նա­լով ու­ղիղ նա­յել ըն­կե­րու­հուն: »­Մի­թե նա­խան­ձում է,- Շա­հու­մը նույ­նիսկ վի­րա­վոր­վեց ներ­քուստ:- Իսկ գու­ցե մի բան գի­տի ու չի՞ ասում իրեն: Բայց ի՞նչ պի­տի իմա­նա»: Իսկ տագ­նա­պը չէր անց­նում, այդ տագ­նա­պը չէր լքում նրան նույ­նիսկ հար­սան­քի ժա­մա­նակ, իր հա­մար առանձ­նաց­րած սեն­յա­կում նս­տած, ական­ջում հար­սան­քա­վոր­նե­րի խն­դուն աղ­մու­կը, նա սպա­սում էր, որ ահա ուր որ է մե­կը ներս կմտ­նի և ան­պայ­ման մի վատ բան կհա­ղոր­դի նրան Նի­կո­լա­յի մա­սին: «Հայր մեր, որ յեր­կինս ես, սուրբ եղի­ցի անուն քո…Եվ մի տա­նիր զմեզ ի փոր­ձու­թյուն, այլ փր­կե­ա զմեզ չա­րէ»,- անընդ­հատ ու անլ­սե­լի շշն­ջում էին նրա տո­չոր շուր­թե­րը: Եղավ մի պահ, երբ ըն­կե­րու­հի­նե­րը մի­ան­գա­մից ելան և, մեկ-­մեկ գր­կե­լով ու համ­բու­րե­լով նրան, ճռ­վո­ղե­լով դուրս եկան: Նա հաս­կա­ցավ, որ հի­մա Նի­կո­լա­յը ներս կմտ­նի: Սիրտն սկ­սեց ավե­լի արագ խփել՝ ասես ցան­կա­նա­լով դուրս թռ­չել կրծ­քից: Դռան ձայ­նից նա շտապ դար­ձավ դե­պի լու­սա­մու­տը՝ սիրտ չա­նե­լով շրջ­վել նրա կող­մը: Թույլ չրխ­կաց դռան մղ­լա­կը: Շա­հու­մի շունչն ասես կանգ առավ:

-Շա­հո՞ւմ:

Ոնց որ օձ խայ­թի՝ Շա­հումն արա­գո­րեն շրջ­վեց ձայ­նի վրա և, տես­նե­լով Նի­կո­լա­յի եղ­բո­րը՝ Աղա­բե­կին, թի­կուն­քով սեղմ­վեց լու­սա­մու­տա­գո­գին: Աղա­բե­կը՝ դեմ­քի մի մա­սը, աչ­քի ու շր­թուն­քի հետ մի­ա­սին, ման­կուց այր­ված, սար­սա­փազ­դու տես­քով, ծանր շն­չե­լով նա­յում էր նրան:

-Նի­կո­լա­յին բա՞ն է պա­տա­հել,- ար­տա­սա­նեց Շա­հու­մը՝ հա­զիվ կա­րո­ղա­նա­լով շուն­չը ետ բե­րել:- Աստ­ված իմ, դու ինչ­-որ բան ես թաքց­նում ինձ­նից: Ին­չո՞ւ ես լռում,- ահագ­նա­ցող վա­խով շա­րու­նա­կեց նա,- ես հո կույր չեմ՝ նրան վատ բան է պա­տա­հել. ես դա զգում էի:

-Ոչ:- Աղա­բե­կը թա­փա­հա­րեց գլու­խը և մի­ան­գա­մից, կար­ծես ծանր բե­ռից ազատ­վե­լով, ասաց.- Քեզ նրա հա­մար չենք բե­րել, Շա­հում: Քեզ ինձ հա­մար ենք բե­րել:

Շա­հու­մը քա­րա­ցած նա­յում էր ձայ­նի ուղ­ղու­թյամբ՝ առանց խո­սակ­ցին տես­նե­լու:

-Նի­կո­լա­յի հա­մար ինչ կա,- ինչ­պես խոր ան­դուն­դից՝ գա­լիս էր Աղա­բե­կի ձայ­նը:- Նա ինձ նման ան­բախտ չի, ում էլ ասես՝ կառ­նի: Իմ բանն ու­րիշ է, ինքդ էլ տես­նում ես, թե ինչ օրի եմ: Եղ­բորդ՝ Առուս­տա­մի հետ էդ­պես որոշ­ե­ցինք, սկզ­բում դեմ կանգ­նեց, բայց դե, ին­չի՞ պի­տի դեմ կանգ­նի, հա­մա­ձայ­նեց: Մի մտա­ծիր, իմա­ցած եղիր, որ ես քեզ Նի­կո­լա­յից պա­կաս չեմ պա­հե­լու, լավ եմ պա­հե­լու:

-Ոչ, ոչ, չեմ ու­զում, ոչ,- բե­րա­նով օդ որ­սա­լով՝ շն­չաս­պառ ու գու­նա­թափ՝ ան­կա­րող ան­գամ ցա­վից ճչա­լու՝ Շա­հու­մը գլ­խապ­տույտ զգաց և ուշ­ա­կո­րույս փռ­վեց հա­տա­կին:

…Ես շրջ­վում, կր­կին նա­յում եմ ետ` պատշ­գամ­բին, ուր արևի գու­նեղ շո­ղերն ար­դեն լու­սա­մուտ­նե­րից ներս են մտել և բա­կի ծա­ռե­րի մեղ­միկ շար­ժու­մից վետ­վե­տում են սևացած պա­տե­րին: Այն­տեղ, պատշ­գամ­բում, իր հնա­մե­նի թախ­տին նս­տած, մեծ մայրս ինքն իրեն խո­սում է, կամ­կար շար­ժում ձեռ­քե­րը, ասես ինչ­-որ բան է ու­զում ապա­ցու­ցել երևակա­յա­կան զրու­ցակ­ցին: Հնա­րա­վո՞ր է գի­տե­նալ՝ ի՞նչ է մտա­ծում մարդ ահա այս պա­հին, երբ ար­դեն հա­սել է կյան­քի վերջ­նագ­ծին և բո­լո­րը գի­տեն ու ինքն էլ գի­տի, որ դա այդ­պես է, ավարտ­ված է կյան­քը, վերջ՝ ինքն այս մեծ ու կա­նաչ աշ­խար­հում չի լի­նե­լու այլևս: Ի՞նչ է հիշ­ում հի­մա իր ան­ցած օրե­րից և առ­հա­սա­րակ որևէ բան հիշ­ո՞ւմ է, թե ամեն ինչ այն­տեղ, հո­գու խոր­քում իրար է խճճ­ված:

Շատ տա­րի­ներ առաջ, երբ մայրս բե­րեց ինձ գյուղ և, թող­նե­լով պա­ռավ սկես­րոջ խնամ­քին, գնաց քա­ղաք՝ վա­յե­լե­լու իր եր­ջան­կու­թյու­նը նոր ամուս­նու հետ, հիշ­ում եմ, մեծ մայրս հե­քի­աթ­ներ էր պատ­մում, ըստ երևույ­թին, ու­զում էր սփո­փել ինձ, որ շատ չտխ­րեմ առանց մորս: Իսկ ես չէի էլ տխ­րում, թե­պետ եր­բեմն առ եր­բեմն ես ինձ զգում էի մե­նակ, ար­հա­մար­ված ու լք­ված բո­լո­րից: Բայց դա սկզբ­նա­կան շր­ջա­նում էր, հե­տո ես սր­տա­կից ըն­կեր­ներ ու­նե­ցա, ման­կա­կան մի­ա­միտ ու մա­քուր սի­րով սի­րե­ցի և° նրանց, և° գյու­ղը, և°, իհար­կե, Շա­հում մեծ մորս, առանց որի ես իմ կյան­քը չէի պատ­կե­րաց­նում այլևս: Նա ձեռքս բռ­նած ինձ առա­ջին դա­սա­րան տա­րավ, իսկ երբ ավար­տե­ցի դպ­րո­ցը, հա­սու­նու­թյան ատես­տա­տը կրծ­քին սեղ­մած եր­կար լաց էր լի­նում, և ես չէի կա­րո­ղա­նում մխի­թա­րան­քի խոս­քեր գտ­նել նրան ասե­լու:

Մեծ մորս պատ­մած բա­զում հե­քի­աթ­նե­րից մեկն իր մա­սին էր. «Ե­ղել է, չի եղել, մի սի­րուն աղ­ջիկ է եղել: Աչ­քե­րը ՝ ոնց գիշ­եր՝ սև են եղել, բե­րա­նը պո­ղի նման կար­միր, մեջ­քը ճապ­կի պես նուրբ ու բա­րակ է եղել՝ ու ինքն էլ տասն­չորս տա­րե­կան: Կուժն՝ ու­սին երբ ջուրն է գնա­ցել, երբ սա­րե­րից քշել է իրենց ու­լե­րը, կամ եղ­բայր­նե­րին հաց է տա­րել հանդ ու թեթևաքայլ տուն է եկել, ամ­բողջ գյու­ղը կանգ­նել, հեռ­վից հե­ռու զմայլ­ված նա­յել է նրան՝ մտ­քում երա­նի տա­լով էն բախ­տա­վոր տղին, որ կառ­նի նրան:»

Պատ­մում էր նա, և նրա ձայ­նը, ոնց որ քա­մու հետ եկող ջրի խո­խոջ, մեկ հան­կարծ իջ­նում, մեկ կր­կին բարձ­րա­նում էր, ես մտո­վի տես­նում էի կար­միր պար­տի­զան տղա­յին, որ «­բարձ­րա­հա­սակ էր, ինչ­պես չի­նա­րի, սև աչք­-ուն­քով էր ու խո­սե­լիս հմա­յում էր քեզ իր անուշ ձե­նով»: Մեծ մորս ձայ­նը դո­ղում, կտր­վող լա­րի պես թրթ­ռում էր, երբ հե­քի­ա­թը հաս­նում էր վեր­ջին՝ ավե­տե­լով այն մա­սին, թե մե­ծերն ինչ­քան դա­ժա­նո­րեն խա­բե­ցին ջա­հել սի­րա­հար­նե­րին: Բայց այն, որ այդ հե­քի­ա­թում իր կյանքն էր պատ­կեր­ված, ես շատ տա­րի­ներ հե­տո մի­այն հաս­կա­ցա: Ես նրան հարց­րի.

-Ա­յա, իսկ ի՞նչ դա­ռավ կար­միր պար­տի­զան Նի­կո­լա­յը, նա որ­տե՞ղ մնաց:

Նա և° զար­մա­ցած էր, որ ես վեր­ջա­պես գլ­խի եմ ըն­կել, թե ում մա­սին է հե­քի­ա­թը, և° մի տե­սակ սր­տովն էլ էր, որ ես իմա­նամ այդ պատ­մու­թյու­նը: Վաղն­ջա­կան գե­ղեց­կու­թյու­նը կորց­րած դեմ­քին թեթևակի ժպիտ մարմ­րեց: Քմ­ծի­ծա­ղեց, ինչ­պես սո­վոր էր, և թա­ռան­չան­քով ասաց.

-Գ­նաց ու էն գնալն էր, էլ չե­կավ, խռո­վեց բո­լո­րից էլ, աշ­խար­հից էլ ու էլ չե­կավ. Հե­տո լսե­ցինք, որ Բաք­վի պաշտ­պա­նու­թյան ժա­մա­նակ սպան­վել է և, որ­պես հե­րոս, թաղ­ված է էն­տե­ղի հա­յոց ամե­նա­մեծ եկե­ղե­ցու բա­կում, հա­զար ողոր­մի, ջա­հել-­ջի­վան գնաց կո­րավ…

…Իս­կա­պես, տես­նես որևէ բան հիշ­վում է, թե ամեն ինչ վա­ղուց մո­ռա­ցու­թյան է տր­վել: Մի՞­թե մարդ­կա­յին կյանքն այն­քան եր­կա­րատև է, որ մարդ վեր­ջին ժա­մին չկա­րո­ղա­նա հիշ­ել իր գլ­խովն ան­ցա­ծը: Եվ հնա­րա­վո՞ր է մո­ռա­նալ: Այն նույն աղ­ջիկ­նե­րով, որոնց հետ ոչ հե­ռու ժա­մա­նակ­նե­րում վի­ճա­կա­խա­ղի ցն­ծուն եր­գեր էին եր­գում համ­բարձ­ման տո­նե­րին, այժմ սուգ էին ասում գե­րեզ­մա­նա­տա­նը: Դժ­վար, անա­սե­լի դժ­վար ժա­մա­նակ­ներ էին, գյու­ղում տի­ֆի հա­մա­ճա­րակ էր տա­րած­վել, չկար մի օր, որ հինգ վեց մարդ չմեռ­ներ: Հն­ձի ժա­մա­նակ էր, տղա­մար­դիկ վա­խե­նա­լով, թե կա­րող են վա­րակ­վել, սա­րե­րից տուն չէ­ին վե­րա­դառ­նում: Գյու­ղում մնա­ցած­ներն էլ չա­փար­նե­րի տա­կով կու­զե­կուզ էին գնում: Աղա­բե­կը նույն­պես սա­րե­րում էր, Մեղ­րա­քեր­ծից այն կողմ՝ Խա­սին խու­թում գտն­վող իրենց հան­դե­րում, և Շա­հու­մին ծա­նոթ հին տագ­նա­պը հան­գիստ չէր տա­լիս նրան: Ներս ու դուրս էր անոմ, վախ­վո­րած նա­յում երե­խան­նե­րին, որոնք՝ մոր տես­քից իրենք ևս սսկ­ված, կուչ էին եկել: Նրա աչ­քե­րի ար­ցուն­քը չէր չո­րա­ցել դեռ. տար­վա սկզ­բին եղ­բայ­րը՝ Առուս­տա­մը, սայ­լի տակ ըն­կավ, մա­հա­ցավ, իսկ գար­նան վեր­ջե­րին, գիշ­ե­րը ժայ­ռից մի վիթ­խա­րի բե­կոր պոկ­վեց և քրոջ ըն­տա­նի­քը՝ քրոջ, նրա ամուս­նու և տասն­չորս տա­րե­կան որ­դու՝ Միշ­ա­յի հետ մի­ա­սին, թո­ղեց տա­կը: Դրա­նից եր­կու շա­բաթ չան­ցած՝ կայ­ծա­կից բռնկ­վեց բա­կի կաղ­նին, կաղ­նուց էլ խո­տով լի­քը մա­րագն ու տու­նը, թե­պետ ողջ գյու­ղը հա­վաք­վել էր, ձայ­նե­րից զրն­գում էր շուր­ջը, սա­կայն ոչինչ փր­կել հնա­րա­վոր չե­ղավ. տու­նը մինչև վերջ այր­վեց, մո­խիր դար­ձավ: «Դե­րունց Տա­նի­ե­լի աղջ­կա ոտ­քը կոտր­վեր՝ տունս չմտ­ներ, այ ժո­ղո­վուրդ,- ծն­կա­նը խփե­լով անի­ծեց սկե­սու­րը:- Ամե­նա­զոր աստ­ված, էս ի՞նչ պա­տու­հաս էր, որ դա բե­րեց մեր գլ­խին»: Շա­հու­մը բարձ­րա­ձայն լաց եղավ: «Աղ­ջի, ամոթ է,- այս ու այն կող­մից ասա­ցին մե­ծա­հա­սակ կա­նայք,- խեղճն ի՞նչ անի, ո՞վ կու­զե­նա, որ իր քոր­փե­քը դռ­նե­դուռ ընկ­նեն»: Մու­խանն ու կի­նը փո­խադր­վե­ցին անե­րոջ ներք­նա­հար­կը, որ­տեղ շատ չան­ցած, Մո­ւխա­նը կաթ­վա­ծա­հար եղավ, մա­հա­ցավ, իսկ Շա­հու­մը՝ Աղա­բե­կի ու երե­խա­նե­րի հետ, ժա­մա­նա­կա­վոր եկան մոր մոտ, միչև աշ­նա­նը նոր տան հոգս կա­նե­ին, կամ կվե­րա­նո­րո­գե­ին հո­րա­կան տու­նը: Սկես­րոջ խոս­քե­րը գա­լիս, իրեն էին հաս­նում, եր­բեմն էլ որևէ տեղ պա­տա­հե­լիս, սկե­սու­րը ցու­ցադ­րա­բար երե­սը շր­ջում, թե­քում էր ճամ­փան: Շա­հու­մը մտա­մո­լոր քայ­լում էր դե­պի տուն՝ իր թի­կուն­քին զգա­լով նրա չա­րա­գույժ հա­յացք­նե­րը: Սկե­սու­րը աչ­քով աչք չու­ներ իրեն տես­նե­լու,- դա պարզ էր, բայց, ախր, ինքն ին­չո՞վ է մե­ղա­վոր, ո՞րն է իր մեղ­քը և մի՞­թե իր՝ Շա­հու­մի հա­մար հեշտ է: Մայ­րը նրան սիրտ տվեց. «Ջրին ասել են՝ ին­չի՞ ես էդ­քան վշվ­շում, ասել է՝ ըն­կերս քարն է: Նրա կյան­քը պա­լատ­նե­րում է ան­ցել, սիր­տը չի դի­մա­նում, հեր­սոտ­վել է, ուշ­ադ­րու­թյուն մի դարձ­րու»: Այդ­պես էլ կար՝ չդի­մա­ցավ. շու­տով մա­հա­ցավ սր­տի հի­վան­դու­թյու­նից: Իբր այս­քա­նը քիչ էր, թուր­քերն էլ մի կող­մից էին նե­ղում: Խա­չե­նի էն կող­մում ու Շուշ­վա մո­տեր­քում, ասում էին, մի քա­նի գյու­ղեր են վա­ռել, մարդ­կանց անխ­նա կո­տո­րել: Քա­նի ան­գամ երե­խո­ցով թո­ղե­ցին գյու­ղը, պահ­վե­ցին Վար­դա­նա­բե­րանց սա­րե­րում, մինչև որ Հա­յաս­տա­նից դաշ­նակ­նե­րը լեռ­նե­րով օգ­նու­թյան եկան: Իբր դա էլ էր քիչ, հի­մա էլ այդ ան­տեր հի­վան­դու­թյունն էր տա­րած­վել և աջ ու ձախ հն­ձում էր մարդ­կանց:

Ծանր մտա­տան­ջու­թյան մեջ՝ Շա­հու­մը հան­կար­ծա­կի լար­վեց՝ լսե­լով ինչ­-որ մե­կի ձայ­նը: Նա արագ ելավ բակ և մնաց քա­րա­ցած. ամու­սի­նը կանգ­նած էր տնից ոչ այն­քան հե­ռու, ցան­կա­պա­տից այն կողմ և սար­սա­փից ավե­լի այ­լան­դակ­ված, լայ­նա­ցած աչ­քե­րով նա­յում էր իր կող­մը: Նա քայլ արեց՝ առաջ գնա­լու, սա­կայն ամու­սի­նը ձեռ­քով նշան արեց չմո­տե­նալ:

-Էդ զու­լումն ինձ էլ կպավ, Շա­հում:- Նրա այ­տամ­կան­նե­րը ձգ­վել էին, և նա ու­ժով էր պա­հում իրեն, որ չհե­կե­կա:- Ասա­ցի չեմ հասց­նե­լու վեր­ջին ան­գամ տես­նեմ քեզ, լսեմ ձենդ: Տուն չեմ ու­զում մտ­նել, կա­րող եմ վա­րա­կել, դու էլ մի մո­տե­ցիր: Նա­մարդ դուրս եկա, երե­խե­քը թո­ղե­ցի վզիդ: Էսօր հի­սուն խորթն եմ հն­ձել:,- այդ­պես խոս­քը կի­սատ՝ ասես թի­կուն­քից կրա­կե­ցին, նա մի­ան­գա­մից չո­քեց, կծկ­վեց ու ըն­կավ գետ­նին:

Շա­հու­մը աղեկ­տուր ճչաց, տնից դուրս թափ­վե­ցին երե­խա­նե­րը: Մայ­րը գար­նա­նից ան­կո­ղին էր ըն­կել, տա­նը պառ­կած էր, աղջ­կա ձայ­նից ցնց­վեց, մի քա­նի ան­գամ կան­չեց, բայց նրան լսող չկար: Վա­զե­լով եկան հարևանու­հի­նե­րը՝ Մա­րի­ա­մը, Բա­ջին, քիչ անց վա­զե­վազ եկավ նաև Մար­գա­րի­տը: Եվ Շա­հու­մը հան­կարծ սար­սա­փով մտա­ծեց այն մա­սին, որ ամու­սինն ըն­կած էր այն նույն տե­ղը, ուր Նի­կո­լայն այն ժա­մա­նակ խոս­տո­վա­նեց իր սե­րը: Հարևանու­հի­նե­րի հետ մի­ա­սին հենց այդ­պես շո­րե­րով, հին, քրքր­ված կար­պե­տի մեջ փա­թա­թած, ամուս­նուն քարշ տա­լով տա­րան գե­րեզ­մա­նա­տուն, հանձ­նե­ցին հո­ղին, իսկ մթ­նա­լու­սին, դեռ լույ­սը չծա­գած, փոք­րե­րին՝ Արա­մին, Վա­ղար­շա­կին, Հով­հան­նե­սին ու Մար­գո­յին թող­նե­լով հի­վանդ մոր մոտ, Սա­հա­կին ու Գրիշ­ա­յին, որոնք ար­դեն տա­սը-­տաս­ներ­կու տե­րե­կան մեծ տղա­ներ էին, վերց­րած գնաց Խա­սին խու­թի սա­րե­րը՝ իրեց կի­սատ ար­տը հն­ձե­լու:

Լուսն­յա­կը մայր էր մտել, բայց աստ­ղե­րը դեռևս լու­սա­վո­րում էին արար աշ­խարհ: Ուր որ է՝լույ­սը կբաց­վի: Շա­հու­մը ման­գա­ղով արագ­-ա­րագ հն­ձում էր ար­տը, ար­ցունք­նե­րը հո­սում էին այ­տերն ի վար, սա­կայն նա կծում էր շուր­թե­րը, զս­պում իրեն, որ­պես­զի երե­խա­նե­րը չն­կա­տեն: Ինչ­-որ մե­կը հե­ռու հան­դում, լու­սա­բա­ցի շա­ման­դա­ղում ծո­րուն եր­գեց, և այդ երգն Շա­հու­մի սր­տով էր, ասես նրա հո­գու խոր­քից բխած.

Գնա¯մ, գնա¯մ, հեռանամ,

Էլ ուժ չունեմ՝ դիմանամ,

Մեռնե¯մ, մտնեմ գերեզման,

Գուցե դարդս մոռանամ:

…Կանգ­նեց ար­տում, ականջ դրեց, հեղ­ձու­կը դեմ առավ կո­կոր­դում, շն­չե­լը դար­ձավ դժ­վար: Այս ու այն­տեղ եր­գում էին թռ­չուն­նե­րը, մո­տիկ ու հե­ռու հան­դե­րից մարդ­կանց ձայ­ներ էին լս­վում, Շա­հու­մը նա­յեց որ­դի­նե­րին, որոնք, խո­զա­նի մեջ հա­զիվ երևալով, քրտն­քի մեջ աշ­խա­տում էին՝ մոր հն­ձա­ծը խր­ձեր անե­լով ու դա­սա­վո­րե­լով իրար վրա: Հույ­սի հե­ռա­վոր մի շող առ­կայ­ծեց Շա­հու­մի հո­գում, նա ինքն էլ սկ­սեց հա­վա­տալ, որ կկա­րո­ղա­նա մե­ծաց­նել իր որ­բե­րին: «Առս­տա­մը ողջ լի­ներ, կօգ­ներ, հե­նա­րան կկանգ­ներ,- մտա­ծում էր Շա­հու­մը,- այդ­պես էլ մենք իրա­րից խռով՝ գնաց այս աշ­խար­հից, չի­մա­նա­լով, որ վա­ղուց նե­րել էի նրան՝ ինձ այս­պի­սի ճա­կա­տագ­րի ար­ժա­նաց­նե­լու հա­մար: Ով գի­տի, գու­ցե իմ լավն է ու­զե­ցել: Սա­հա­կը ևս, թե չգ­նար հե­ռու քա­ղաք­ներ՝ մի կտոր հաց վաս­տա­կե­լու, հի­մա այս­տեղ կլի­ներ: Նա ևս չէր թող­նի, որ իր ան­բախտ քույ­րը մե­նակ տանջ­վի»: Այո, կկա­րո­ղա­նա մե­ծաց­նել, մտո­րում էր Շա­հու­մը, շա­րու­նա­կե­լով հն­ձել, աշ­խարհն այս­պես չի մնա, Ճամ­փան ինչ­քան էլ որ եր­կար լի­նի, մեկ է, էլի վերջ ու­նի:

Կա­լե­րում կր­կին հռն­դաց տրակ­տո­րը, տրակ­տո­րը չէր երևում, ծու­խը գա­լար­վեց այն­տեղ, մեր­վեց երկն­քի կա­պույ­տին: Արևն ահա­գին բարձ­րա­ցել էր, բայց օդը սառ­ցա­սառն էր: Ցան­կա­պա­տի տակ սար­դը ոս­տայն էր հյու­սել, սար­դոս­տայ­նից կախ­ված ցո­ղի ադա­մանդ­յա կա­թիլ­նե­րը շող­շո­ղում էին արևի ճա­ռա­գայթ­նե­րից: Դուրս գա­լով բա­կից, ես իջա դե­պի ձո­րը, այ­նու­հետև ձորն ի վեր, գե­տի հա­կա­ռակ ուղ­ղու­թյամբ, քայ­լե­ցի սա­րե­րի կող­մը:

Ի¯նչ քաղցր ու միևնույն ժա­մա­նակ ինչ­քա¯ն տխուր է հան­դի­պու­մը ան­ցած օրե­րի հետ. ինչ­-որ ան­հայտ վշ­տից, թե անձ­կու­թյու­նից սիրտս սեղմ­վում է: Քիչ ներքև, ինչ­պես իմ ման­կութ օրե­րին, չի եր­գում այլևս ինձ ծա­նոթ առուն: Իմ հե­ռու-­հե­ռա­վոր հիշ­ո­ղու­թյան մեջ զն­գում է այդ առուն, մեղ­միկ խո­խո­ջում՝ ող­ջու­նե­լով ինձ, թի­թեռ­նիկ­նե­րին, հավ­քե­րին պես-­պես և ծա­ղիկ­նե­րին՝ սյու­քից օրոր­վող:

Դու իմ ման­կու­թյան սի­րե­լի առու, որ զրն­գա­լով, խն­դուն խայ­տա­լով, վա­զում էիր ցած՝ քեզ հետ տա­նե­լով երազ­ներն իմ ջինջ, ո՞ւր ես դու հի­մի, ո՞ր­տեղ է մա­րել ձայնդ եր­գե­ցիկ: Հե­ռու-­հե­ռա­վոր հուշ­ե­րի խոր­քից ետ եկ, իմ առու, անան­մո­ռա­նա­լի սի­րե­լի ըն­կեր, ետ բեր օրերն իմ ան­հոգ ու ազատ ու­րախ ման­կու­թյան, ետ բեր օրերն իմ, իմ ըն­կեր­նե­րին, թող կյան­քը լց­վի նրանց ձայ­նե­րով՝ ան­հոգ, եր­ջա­նիկ:

Այս ու այն­տեղ, երփ­նե­րանգ թևերը խա­ղաց­նե­լով արևի տակ, մի շամ­բու­տից մյուսն է անց­նում չար­դը՝ ծղր­տո­ցով կտ­րե­լով կա­նաչ մար­գա­գե­տի­նը, պոչ­խա­ղուկ­նե­րը թռ­չում են ջրի վրա­յով և, նս­տե­լով քա­րե­րի վրա, գլուխ­նե­րը թե­քած նա­յում են փրփ­րած գե­տին ու տա­րու­բե­րում են եր­կա­րուկ պո­չե­րը:

Ես զուր չարթ­նաց­րի Լու­սի­նե­ին, հե­տո պի­տի նե­ղա­նա, որ իրեն չեմ վերց­րել հետս: Ծա­ռե­րի արան­քից երևում է խոր եր­կին­քը: Եր­կին­քը շատ է հե­ռու երևում, և կա­պույ­տը նույն­պես չա­փից դուրս շատ է, կար­ծես լե­ղա­կած է եր­կին­քը: Ասես ոչինչ չի փոխ­վել իմ ման­կու­թյան ժա­մա­նակ­նե­րից ի վեր: Ահա այս­տեղ կրակ են արել, կրա­կի տե­ղը խո­տը այր­ված է, դա­տարկ ծխա­խո­տա­տուփ կա ըն­կած, լուց­կու վա­ռած հա­տիկ­ներ կան, այս­տեղ, ահա ինչ­-որ մե­կը պառ­կել է, խո­տը շրջ­ված, կպած է գետ­նին: Թվում է երեկ այս­տեղ էի, այս կրակն էլ ես եմ արել թվում է, ծխա­խո­տի դա­տարկ տուփն ու լուց­կու հա­տիկ­ներն էլ իմն են. նույնն է, սիրտ ցա­վաց­նե­լու չափ ամեն ինչ նույնն է, ան­ցած օրերն են, որ չկան այլևս:

Ձո­րեզ­րին մե­կը արա­ծաց­նում էր կո­վը և կա­մա­ցուկ ինչ­-որ եղա­նակ էր սու­լում: Նա­յե­ցի նրան: Մեր հարևան Մխի­թարն էր, բարձ­րաց­րի ձեռքս՝ ող­ջու­նե­լու: Մխի­թա­րը նման է հո­րը՝ կար­ճա­հա­սակ ու հաստ­լիկ, ոնց որ լց­րած պարկ: Զար­մա­նա­լի է, մար­դիկ ծե­րա­նա­լով ավե­լի են նման­վում իրեց ծնող­նե­րին: Մխի­թա­րը թե­պետ կա­ղա­լով, բայց արագ, գայ­թուն քայ­լե­րով սկ­սեց մո­տե­նալ, ես նույն­պես ըն­դա­ռաջ գնա­ցի, բարևեցինք:

-Էն ով է, ասում է՝ մի հիշ­իր դու վայ­րե­րը գե­ղե­ցիկ պա­տա­նե­կու­թյան. ո°չ վայ­րերն են հի­մի գե­ղե­ցիկ, և ո°չ էլ դու ես էն պա­տա­նին:- Մխի­թա­րը մի պահ ժպ­տում, հե­տո, մի­ան­գա­մից լուրջ դեմք ըն­դու­նե­լով, ասում է.- Դե, պա­ռա­վի հա­մար ես եկել, պարզ է: Ո՞նց է հի­մի:

-Լավ չի: Ասում է՝ էսօր վեր­ջին օրս է, վա­ղը չեմ լի­նե­լու:

-Վա¯հ, մի տես է:-Մ­խի­թա­րը զար­մա­ցած օրո­րեց ճեր­մակ գլու­խը:- Մի տես ոնց է իմա­նում է: Լավ կնիկ էր, էդ­պի­սի­նե­րը հար­յուր տա­րին մի ան­գամ են աշ­խարհ գա­լիս: Քեզ պա­հեց, մե­ծաց­րեց, գնա­ցիր քա­ղաք՝ սո­վո­րե­լու, ու մնա­ցիր էն­տեղ, հե­տո հո­րա­քույրդ` Մար­գուշ­ան, ամուս­նուց բա­ժան­վեց, ասում են մի ավա­զակ շան տղա էր, բա­ժան­վեց, երե­խին բե­րեց, թո­ղեց պա­ռա­վի գլ­խին ու էն գնալն էր, որ գնաց: Նրա հույսն ու մխի­թա­րան­քը քե­զա­նից հե­տո Սամ­վե­լի­կը դա­ռավ, նա էլ Աֆ­ղանս­տա­նի կռիվ­նե­րում զոհ­վեց, թե կո­րավ՝ էդ­պես էլ մնաց ան­հայտ: Մի հարց­նող չե­ղավ՝ էդ զոր­քերն ին­չի՞ մտց­րին Աֆ­ղանս­տան: Մեր էս փոք­րիկ Ղա­րա­բա­ղում գյուղ չկար, որ զոհ չու­նե­նար էդ կռ­վում: Դա­գաղ­ներն էլ իրա­վունք չկար բա­ցե­լու, պլոմ­բած բե­րում էին, պլոմ­բած՝ թա­ղում: Էդ­պես էր: Հարց­նող չե­ղավ, բայց դե շա­հագր­գիռ մար­դիկ կա­յին, այ­լա­պես էսօր­վա օրը ամեն մե­կը մի քա­նի հեկ­տար զավ­թած՝ գե­նե­րալ­նե­րը դղ­յակ­ներ չէ­ին կա­ռու­ցի Մոսկ­վա­յի մոտ ու երկ­րի ամե­նա­լավ տե­ղե­րում՝ Սո­չի­ում, Կիս­լո­վոդս­կում, Ղրի­մում: Մեծ մերդ հա­վա­տա­ցած էր, որ ողջ է թո­ռը, ասում էր` գե­րի է, ու­զում է, բայց չի կա­րո­ղա­նում գալ: Քո հոր՝ Գրիշ­ա­յի նման, որ պա­տե­րազ­մից տաս տա­րի հե­տո հայտն­վեց մի­այն: Գյուղն ու­րա­խա­ցավ, շատ ու­րա­խա­ցավ, բայց դե, կարճ տևեց էդ ու­րա­խու­թյու­նը, Մար­տու­նու մոտ, Կու­րո­պատ­կի­նո­յում, գա­րի բեռ­նած ավ­տո­մե­քե­նա­յով վթա­րի են­թարկ­վեց խեղ­ճը: Հերդ գեր­մա­նա­կան մի քա­նի լա­գեր­նե­րում էր եղել՝ Մայ­դա­նեկ, Բու­խեն­վալդ, բայց, ասում էր, ան­մարդ­կա­յին, գա­զա­նա­յին էն դա­ժա­նու­թյու­նը, որ սո­վե­տա­կան լա­գեր­նե­րի քն­նիչ­ներն ու առ­հա­սա­րակ էդ լա­գեր­նե­րի ղե­կա­վար անձ­նա­կազմն էր ցու­ցա­բե­րում մարդ­կանց նկատ­մամբ, գեր­մա­նա­կան ոչ մի լա­գե­րում չի տե­սել: Քն­նիչ­նե­րի ու բան­տա­պահ­նե­րի վար­վե­ցո­ղու­թյու­նը բան­տարկ­յալ­նե­րի հետ, ասում էր, այն­պի­սին էր, որ նրան­ցից շա­տերն ինք­նաս­պան էին լի­նում կամ խե­լա­գար­վում: Գեր­մա­նա­կան լա­գեր­նե­րից փա­խավ, ըն­կավ սո­վե­տի լա­գեր­նե­րը: Տաս տա­րի ծառ կտ­րել տվե­ցին Սի­բի­րի ու Վոր­կու­տա­յի սառ­նա­մա­նիք­նե­րում, եկավ իր տան-դ­ռա­նը զոհ­վեց: Էհ, էդ­պես եղավ: Ում բախ­տը ծռ­վեց, նրա ձին ախո­ռում էշ կդառ­նա: Գո­նե ճա­նա­չե՞ց քեզ:

-Ի­հար­կե:

-Հիշ­ում եմ, մի մատ երե­խա էիր, որ բե­րե­ցին մո­տը: Ձեռ­քիցդ բռ­նած գնում էր հանդ, իրի­կու­նը հե­տը բե­րում: Եթե ճիշ­տը կու­զե­նաս,- Մխի­թա­րը մի տե­սակ մե­ղա­վոր ժպ­տաց,- նա քեզ և° հե­րու­թյուն է արել, և° մե­րու­թյուն: Բա ոնց, մե­նակ պա­հեց, կր­թու­թյուն տվեց: Կնիկ կա՝ օխ­տը տղա­մարդ ար­ժի: Քու տատ էդ­պի­սի կնիկ էր: Ամեն մար­դու բան չի է, որ­բին ջան ասող շատ կլի­նի, հաց տվող չի լի­նի: Գոր­ծերդ խմ­բագ­րու­թյու­նում ինչ­պես են, լա՞վ են:

-Ո­չինչ:

-Մեկ-­մեկ կար­դում ենք գրած­ներդ: Դե որ գյու­ղում ապ­րե­իր, իհար­կե, իր հա­մար լավ կլի­ներ, չորս պա­տի արան­քում մե­նակ ապ­րե­լը ծանր բան է:- Մխի­թա­րը մտա­սույզ նա­յեց ինձ, փո­խեց խոս­քը:- Էհ, ինչ եմ ասում, մե­նակ հո դու չես, բո­լո­րը հի­մի փախ­չում են գյու­ղե­րից: Կար ժա­մա­նակ էս շե­նը մարդ­կան­ցով լիքն էր՝ ջա­հել տղա­ներ, աղ­ջիկ­ներ, դպ­րո­ցում մոտ հինգ հար­յուր աշ­ա­կերտ էր սո­վո­րում: Բայց երեք կարևոր բան կա, որ գյու­ղի մեջ­քը կոտ­րե­ցին: Ասեմ. մե­կը պա­տե­րազմն էր, եր­կու­հար­յուր հի­սուն հո­գի մաս­նակ­ցե­ցին կռ­վին, որից տասն­մե­կը աղ­ջիկ­ներ, ի¯նչ ջա­հել-­ջի­վան տղերք գնա­ցին ու ետ չե­կան, մյու­սը ֆե­զոն էր, երևի չի­մա­նաս, պա­տե­րազ­մից հե­տո, հի­սու­նա­կան թվա­կան­նե­րի սկզբ­նե­րին գյու­ղե­րից քա­ղաք՝ Բա­քու, Սում­գա­յիթ, աշ­խա­տուժ էին հա­վա­քագ­րում՝ գյու­ղի հա­մար­յա կե­սը գնաց: Մեկն էլ էս խո­պա­նը. մար­տի սկզբ­նե­րին ամ­բողջ գյու­ղը՝ մեծ ու պու­ճուր, ոնց որ չվող թռ­չուն­ներ, ճա­նա­պարհ­վում են Ռու­սաս­տա­նի խոր­քե­րը, նո­յեմ­բե­րի վեր­ջե­րին, ձյու­նը դրած, գա­լիս են: Ափ­սոս, հա­զար ափ­սոս, ավեր­վեց էս դրախտ գյու­ղը, մի նա­յիր է, բա էս ձևի տեղ կա՞ աշ­խար­հում:

Կո­վը մտել էր ար­տը, Մխի­թա­րը վի­րա­վոր ոտ­քը քարշ տա­լով, գնաց՝ թող­նե­լով ինձ ձո­րա­փին կանգ­նած:

Ձորն ի վեր բարձ­րա­ցող նեղ­լիկ արա­հե­տով շա­րու­նա­կե­ցի ճա­նա­պարհս: Վերևից, սա­ղարթ­նե­րի արան­քից, մերթ ընդ մերթ ցոլ­ցո­լում է արևը, մոշ­ա­հա­վե­րը պն­դու­կի ծա­ռե­րի վրա­յից շատ ցածր, հա­մար­յա գետ­նին քս­վե­լով թռ­չում, կոր­չում են ան­տա­ռի մեջ: Այս արա­հե­տով, որ մի ժա­մա­նակ բա­նուկ ճա­նա­պարհ էր և հի­մա ոտ­քի կա­րո­տից է այս­պես բա­րա­կել, մաշ­վել ու ծածկ­վել մաս­րե­նու ճյու­ղե­րով, Շա­հում Մեծ մորս հետ ինչ­քան ենք բարձ­րա­ցել սա­րե­րը՝ խոտ բե­րե­լու, հասկ հա­վա­քե­լու, կար­տո­ֆիլ հա­նե­լու. «Ան­ցած օրին օր չի հաս­նի»,- մի ան­գամ ասաց Մեծ մայրս: Այդ բա­ռե­րի իմաս­տը ես լոկ հի­մա եմ հաս­կա­նում, երբ այն­քան ջրեր են հո­սել այն օրե­րից ի վեր: Ան­տա­ռա­յին լռու­թյուն է, ոչ մի ձայն, ծպ­տուն՝ բա­ցի սե­րի­նոս­նե­րի սր­տա­ցունց եր­գից: Հին ըն­կեր­նե­րից գո­նե մե­կը լի­ներ: Այս օդը, այս չք­նաղ վայ­րե­րը թո­ղած նրանք բո­լորն էլ քա­ղաք­նե­րում են, գյուղ են գա­լիս եր­կու-երեք տա­րին մի ան­գամ, կարևոր-­կարևոր քայ­լում են գյու­ղի փո­ղոց­նե­րով, ժա­մե­րով նս­տում են գյու­ղա­կան ակում­բի առջև՝ մինչև կլ­րա­նա աշ­խա­տան­քա­յին ար­ձա­կուր­դը, ու թող­նում, գնում են:Էհ, իսկ մի՞­թե նրան­ցից մեկն էլ ես չեմ:

Իսկ այս­տեղ շա­րու­նա­կում են բու­րել ծա­ղիկ­նե­րը, արևը ծա­ռե­րի արան­քից ընկ­նում է բա­ցատ­նե­րի վրա և, չնա­յած եղ­յամ է դնում ար­դեն սա­րե­րին, մյուս բո­լոր ծա­ղիկ­նե­րը չնա­յած վա­ղուց են խամ­րել, բա­ցատ­նե­րում բաց­վում է վար­դը՝ բա­րակ թեր­թե­րով, բա­րակ ոտ­քի վրա կանգ­նած կար­միր վար­դը:

Ամառ է, տաք է, մեծ, դեղ­նա­կար­միր ճան­ճե­րը՝ կլոր աչ­քե­րով, ան­շարժ կանգ­նել են ոս­կե­փայլ օդում, նրանք իմ ոտ­նա­ձայ­նե­րին ուշ­ադ­րու­թյուն չեն դարձ­նում, բազ­մե­րանգ թի­թեռ­նե­րը պար­սե­րով իջ­նում են անա­սուն­նե­րի ոտ­նա­հետ­քե­րում հա­վաք­ված անձրևաջ­րե­րի վրա, պար­սե­րով բարձ­րա­նում են ջրե­րի վրա­յից, մի տե­սակ թեք ճախ­րե­լով գնում, պտտ­վում, կր­կին վե­րա­դառ­նում են նույն փո­սե­րի վրա:

Հիշ­ում եմ, ամ­ռան մի շոգ օր Սամ­վե­լի­կին վերց­րի ինձ հետ, եկանք այս­տեղ: Աղբ­յու­րի մոտ զով էր, նս­տե­ցինք՝ ջրի քչք­չո­ցը մեր ական­ջում, իսկ շուր­ջը՝ հավ­քի դայ­լայլ, մեղ­վի գվ­վոց, կկ­վի կանչ, հեռ­վում, ծա­ռե­րի արան­քից երևում էր գյու­ղը՝ փռ­ված ժայ­ռե­ղեն ձո­րա­լան­ջե­րին, երե­րուն մղե­ղի մեջ՝ գա­ռան մա­յուն, խրխն­ջոց, ինչ­-որ ծի­ծաղ, զան­գի ղո­ղանջ, շնա­հաչ, քա­մու թևին՝ գյու­ղից եկող բեկ­բե­կուն ձայ­ներ: Ու­թե­րորդ դա­սա­րան էր փո­խադր­վել Սամ­վե­լիկն ար­դեն, աղջ­կա մի լու­սան­կար ցույց տվեց: «Լա­վիկն է, չէ՞»,-ա­մա­չե­լով ու նաև կար­ծես թե պար­ծե­նա­լով, հարց­րեց նա: Սի­րու­նա­տես աղ­ջիկ էր, մա­զե­րը կարճ կտ­րած, հրա­ցայտ խաժ աչ­քե­րով: «Լա­վիկն է,- հաս­տա­տե­ցի ես,- ո՞ւմ աղ­ջիկն է»: «Մեր ուս­մաս­վա­րի,- ինքն էլ մի պահ ակ­նա­ծան­քով դի­տե­լով նկա­րը, ասաց նա:- Ըն­կեր Թել­յա­նի աղ­ջիկն է: Յո­թե­րոր­դում է սո­վո­րում, անունն էլ Ագ­նե­սա: Լավ անուն է, չէ՞»: Ես ժպ­տա­ցի: Լու­սան­կա­րը, որ նա երևի հա­տուկ վերց­րել էր՝ ինձ ցույց տա­լու հա­մար, խնամ­քով դրեց գր­պա­նը: Պարզ երևում էր՝ սր­տովն էր, որ գո­վե­ցի իր ընտ­րու­թյու­նը:

Ես ծն­կի եմ իջ­նում քա­րե գու­ռին՝ ջուր խմե­լու, գու­ռի հա­տա­կին ջու­րը փոս է փո­րել և ման­րիկ ավազ­նե­րը ծփան­քի մի­ջից դո­ղում են: Այն հե­ռու ժա­մա­նակ­նե­րում, ետ­մի­ջօ­րե­ին, սա­րե­րից տուն վե­րա­դառ­նա­լիս, այս­տեղ կանգ առան հոգ­նած, ու­ժաս­պառ եղած ջա­հել մայրն ու եր­կու որ­դին՝ Սա­հակն ու Գրիշ­ան:

Ամառ էր ու շոգ էր, ման­րիկ, սև մժեղ­նե­րը կախ­վում էին նո­վի բոր­բոս­նող ջրի վրա, հե­տո բարձ­րա­նում, պտտ­վում էին թե­ղու ստ­վե­րում, սյու­նաձև փայ­լում: Որ­դի­նե­րի տես­քից՝ այդ­պես ընկճ­ված, հնա­մաշ շո­րե­րին՝ կար­կա­տան­ներ, ոտա­բո­բիկ,- Շա­հու­մի սիր­տը ճմլ­վում էր: Շա­հու­մը վար­ժա­րա­նում սեր­տած մի ոտա­նա­վոր հիշ­եց, որ ասես իր մա­սին էր գր­ված, այդ օր­վա իր կյան­քի մա­սին:

Լուսնյակը դուրս է եկել,

Աչքերիս լույս է եկել:

Լուսնի լույսով մանեմ ես,

Սիպտակ ոստեր անեմ ես,

Աղքատ օրով ու լացով

Որբեր պահեմ մանածով:

«Հա, ամեն ինչ կա­նեմ,- ասես ի պա­տաս­խան այդ ոտա­նա­վո­րի, ար­տա­սա­նեց նա,- գիշ­ե­րը ցե­րեկ կա­նեմ, ճա­խա­րա­կով կպա­հեմ ձեզ, բայց չեմ թող­նի, որ ու­րիշ­ի դռան վիզ ծռեք»: Բերքն այդ տա­րի լավ էր, Սա­հա­կի ու Գրիշ­ա­յի օգ­նու­թյամբ հն­ձեց ար­տը, կալ­սեց, երե­սուն փութ ցո­րեն ստա­ցավ: Եր­կու փութ տա­րավ ջրա­ղաց, մի շա­բաթ նս­տեց Թու­լունց ջրա­ղաց­նե­րում, մեծ հերթ էր, կես փութ աղաց և շա­լա­կած վե­րա­դար­ձավ: Երե­խա­նե­րը, տան մոտ, խա­ղով տար­ված, հան­կար­ծա­կի նկա­տե­ցին մո­րը և վե­ցը մի­ա­սին աղ­մուկ­-ա­ղա­ղա­կով, ճռ­վող­յու­նով եկան: Ան­կա­րող լա­ցը զս­պե­լու, Շա­հու­մը ալ­յու­րը շա­լա­կին, կանգ­նել, սր­տի ան­դի­մադ­րե­լի մղու­մով նա­յում էր նրանց: Ամե­նա­փոքր որ­դին՝ Հով­հան­նե­սը, ինչ­-որ բա­նով ըն­կավ, թա­վալ­վեց գետ­նին, բայց իս­կույն վեր կա­ցավ, վա­զե­լով եկան, փա­թաթ­վե­ցին թու­լա­ցած ոտ­քե­րին, և Հով­հան­նե­սը, պինդ գր­կե­լով ոտ­քե­րը, ասաց. «Մա­մա, քե­զա­նից սպի­տակ հա­ցի հոտ է գա­լիս»: Իսկ Մար­գուշ­ան, ցե­խոտ դեմ­քով, գետ­նին նսած նա­յում էր: Եվ այդ­տեղ նույն­պես Շա­հու­մը մրմն­ջաց. «Մե­ծաց­նեմ, տեղ հասց­նեմ ձեզ ու էլ դարդ չու­նեմ»: Սա­հակն ու Գրիշ­ան ար­դեն դպ­րոց էին գնում, ամ­բողջ մի տա­րի տեր Վար­դա­նի հա­մար ձրի հաց էր թխում, որ­պես­զի սա պա­րա­պեր որ­դի­նե­րի հետ, իսկ ձմ­ռան եր­կար գիշ­եր­նե­րը նս­տած գորգ էր գոր­ծում: Գար­նան վեր­ջե­րին, ճամ­փա­նե­րը բաց­վե­լուն պես, Խա­չե­նա­գե­տի էն կող­մից, Բա­լու­ջա գյու­ղից եկան գորգ առ­նե­լու: Տրա­մադ­րու­թյու­նը լավ էր, մտա­ծում էր էդ փո­ղով Շուշ­ի քա­ղա­քից շո­րեր բե­րել տալ, երե­խե­քը տկ­լոր են: Զուր պատ­րանք­ներ՝ փո­ղը փոխ­վել էր, և դրանք ար­ժե­քազրկ­ված փո­ղեր էին. խա­բել էին նրան: «Դե, եթե ինձ նման ան­բախտ մար­դուն էլ են խա­բում, ինչ ասեմ,- լաց եղավ նա,- թող նրանց կա­նայք իմ օրը չընկ­նեն, թող նրանց արածն իմի նման ջու­րը չտա­նի»:

…Կռունկ­նե­րի երա­մը անուշ կան­չով ան­ցավ ան­տառ­նե­րի վրա­յով: Ես բարձ­րաց­րի հա­յացքս, սա­կայն ոչինչ տես­նել չկա­րո­ղա­ցա: Ծա­ռե­րը ծած­կել էին եր­կին­քը: Ինչ­-որ տեղ վայ­րի աղավ­նի­նե­րը ղու­նղու­նում էին, փայտ­փո­րի­կը, կրծ­քով չոր կեղևին կպած, տկտ­կաց­նում հա տկտ­կաց­նում էր: Չէր երևում և կկուն, որ հա­ճար­կե­նու կա­տա­րին բազ­մած ան­դադ­րում կան­չում էր, և նրա կան­չը՝ նման սր­տի զար­կե­րի, թախ­ծա­կան էր կու­սա­կան ան­տա­ռի հա­մա­տա­րած ան­դոր­րի մեջ:

Հուշ­ե­րի մեջ խո­րա­սույզ՝ կա­պույտ ստ­վեր­նե­րով շղարշ­ված ճա­նա­պար­հով ես քայ­լե­ցի դե­պի մո­տիկ բլ­րա­կը, մտա­ծե­լով այն մա­սին, որ այս վայ­րե­րի հետ ինձ կա­պող շատ քիչ բան է մնա­ցել: Այս­տե­ղից, բլ­րա­կի վրա­յից, ինչ­պես ափի մեջ, երևում է ձո­րի զա­ռի­վեր ափերն ի վար սփռ­ված գյու­ղը: Գյու­ղագլ­խին, ուղ­ղա­կի ժայ­ռին թա­ռած, պա­հա­կում է հին գե­րեզ­մա­նա­տու­նը: Ու­թե­րոր­դում, հին աշ­խար­հի պատ­մու­թյան դա­սին, ամ­բողջ դա­սա­րա­նով գնա­ցինք այն­տեղ՝ պե­ղում­ներ կա­տա­րե­լու: Մամ­ռա­կա­լած քա­րե­րից մե­կին, որ ըն­կած էր աղբ­յու­րի մոտ՝ կի­սով չափ խր­ված հո­ղի մեջ, մեծ ճի­գե­րով կա­րո­ղա­ցանք կար­դալ՝ «Թիւն ՅԼ էր: Ես նու­աստ վար­պետ Ներ­սէս շի­նե­ցի զաղ­բիւրս: Յա­ղութս յիշ­ե­ցեք»: Իսկ թե դա ինչ էր նշա­նա­կում՝ այն ժա­մա­նակ ոչ մենք, ոչ էլ ըն­կեր Ղուլ­յա­նը՝ մեր դա­սա­տուն, կար­գին վեր­ծա­նել չկա­րո­ղա­ցանք: Կոլ­խո­զի ստեղծ­ման առա­ջին տա­րի­նե­րի նա­խա­գահ Մնա­ցա­կան դա­յին՝ Մխի­թա­րի հայ­րը, էշը նս­տած գնում էր սար՝ խոտ հա­րե­լու: Մեզ­նից ով էր՝ կան­չեց նրան: Նա էշի գլու­խը շուռ տվեց մեր կող­մը և դեռ հեռ­վից սկ­սեց. «Էս­տեղ ի՞նչ եք անում, ո՞վ է իրա­վունք տվել, ես ձեր տի­րու­մե­րը»: Աղ­ջիկ­նե­րը փռթ­կաց­րին, ըն­կեր Ղուլ­յա­նը մինչև ականջ­նե­րը կարմ­րեց, իսկ մենք ծի­ծա­ղե­ցինք և, աշ­ա­կեր­տա­կան տետ­րում ար­տագ­րած մա­կագ­րու­թյու­նը ցույց տա­լով նրան, ասա­ցինք. «Մնա­ցա­կան դա­յի, ոչ ոք չի հաս­կա­նում, գու­ցե դու իմա­նաս»: Չնա­յած շո­գին, Մնա­ցա­կան դա­յին ական­ջա­վոր գլ­խար­կով էր, գլ­խար­կի մի ական­ջը կախ­ված էր, մյու­սը վեր տնկ­ված, եր­կար քու­ղե­րը ծա­ծան­վում էին խո­սե­լիս: Ըն­կեր Ղուլ­յանն այ­տը ծռած, խորհր­դա­վոր կի­սաժ­պի­տով նա­յում էր նրան՝ իբր, մարդ եք գտել բան հարց­նե­լու: Մնա­ցա­կան դա­յին որ­սաց այդ հա­յաց­քը, սղա­լեց եր­կար բե­ղերն ու ասաց. «Ես ձեր տի­րու­մե­րը:Հա­յոց ՅԼ-ն դա մեր ութ­հար­յուր ու­թա­նա­սուն­մեկ թվա­կանն է: Աս­ված է, որ էս աղբ­յու­րը շի­նե­ցի ես, վար­պետ Ներ­սեսս, ձեր աղոթք­նե­րի մեջ հիշ­ե­ցեք ինձ: — Մնա­ցա­կան դա­յին աչ­քի մե­կը կկո­ցած նա­յեց ըն­կեր Ղուլ­յա­նին, քրք­ռա­լով ծի­ծա­ղեց ու հենց այն­պես, ծի­ծա­ղի մի­ջից ասաց.- Ղուլ­յան Վա­հան, բա քեզ դպ­րո­ցում ին­չի՞ հա­մար են ռո­ճիկ տա­լիս, ես քու տի­րու­մե­րը: Խելք բա­ժա­նե­լիս էս­տեղ ես եղել է, էս­տեղ» էշի քա­մա­կին խփե­լով, դարձ­յալ ծի­ծա­ղեց նա: Մենք քիչ էր մնում կո­տոր­վե­ինք հրճ­վան­քից, իսկ ըն­կեր Ղուլ­յա­նը, կր­կին մինչև ականջ­նե­րը կարմ­րած, շփոթ­ված՝ չգի­տեր նրա՞ն նա­խա­տեր, թե՞ մեզ վրա բար­կա­նար:

Հին գե­րեզ­մա­նատ­նից ձախ՝ ներքևում, նոր գե­րեզ­մա­նա­տունն էր: Շա­հում մեծ մորս հետ (նա աջ ձեռ­քում գա­վա­զա­նը, ձա­խով իմ ձեռ­քը բռ­նած)՝ դան­դաղ, այս­տեղ­-այն­տեղ կանգ առ­նե­լով, որ­պես­զի հանգս­տա­նար, գնում էինք այն­տեղ: Չորս բո­լո­րը կա­նաչ խոտ, տե­սակ-­տե­սակ ծա­ղիկ­ներ, թռ­չուն­նե­րի երգ: Մեծ մայրս գու­նատ­վում էր, շուր­թե­րը սկ­սում էին դո­ղալ: «Գնա էն կող­մը ծա­ղիկ քա­ղիր, բեր դիր քա­րե­րին»,-պատ­վի­րում էր ինձ: Ես գնում էի ծա­ղիկ քա­ղե­լու, իսկ ին­քը գետ­նին չո­քած եր­գով լա­լիս էր եր­կար՝ մի քա­րից անց­նե­լով մյու­սին: Իրավ, ոչինչ չի փոխ­վել ասես: Մեղ­րա­քեր­ծի իր բնից մի քա­րար­ծիվ պոկ­վեց և սրա­տես հա­յաց­քը ներքև, դան­դա­ղա­սահ և վե­հա­փա­ռո­րեն սկ­սեց պտտ­վել կիր­ճի վրա: Սալ­կու­հո­տից գյուղ իջ­նող սանդ­ղան­ման քար­քա­րոտ ճա­նա­պար­հով, ուշք չդարձ­նե­լով ո°չ արծ­վին և ո°չ էլ մերթ ընդ մերթ հն­չող նրա կռինչ­նե­րին, մի եր­կու տղա բարձր վի­ճե­լով քշում էին իրենց ու­լե­րը: Հեռ­վում, Խա­չե­նա­գե­տի կող­մե­րից բեռ­նա­տար մի մե­քե­նա էր բարձ­րա­նում դե­պի գյուղ, փոշ­ին, որ ասես թափ­քից է թափ­վում, եր­կար մնում է կանգ­նած ճա­նա­պար­հի վրա: Քիչ այն կողմ, ճա­նա­պար­հի եզ­րին, ձի կար կա­պած, ձին պա­րա­նի եր­կա­րու­թյամբ արա­ծել է շուր­ջը և հեռ­վից այն­պես է թվում, թե ձի­ու չորս բո­լոր­քը գե­րան­դի­ով հն­ձած է՝ մա­քուր-­հա­վա­սա­րա­չափ: Ամեն ինչ նույնն է, եր­կար տա­րի­ներ չեն ան­ցել ասես:

Գյու­ղում կչկ­չում են հա­վե­րը: Հավ թուխս դնե­լիս, մեծ մայրս կան­չում էր ինձ: «Արի, արի, ասում էր, ինքդ դեռ ան­մեղ, ձեռքդ ար­դար, ձուն դիր հա­վի տակ»: Ձյու­նաս­պի­տակ սա­ռը ձվե­րը ես զգուշ­ո­րեն տե­ղա­վո­րում էի թխս­կա­նի տաք թևերի տակ, իսկ մեծ մայրս, դե­ղին մի ձու վերց­րած, երեք ան­գամ դան­դաղ պտ­տում էր բնի վրա՝ հետն էլ կա­մա­ցուկ եր­գե­լով. «Օձը գա իր ճտե­րո­վը, լո­կը գա իր ճտե­րո­վը. ամեն անա­սունք գա իր ճտե­րո­վը, դու էլ գաս քո ճտե­րովդ, լոխ սաղ, մե­կը՝ լակ»: Ասում էր, ձուն դնում հա­վի տակ:

Ինձ­նից մի քա­նի քայ­լի վրա եր­գեց ար­տույ­տը: Ես շրջ­վե­ցի ձայ­նի կող­մը: Փոք­րիկ ու շա­կա­նա­կա­գույն՝ մուգ պու­տե­րով ու խա­լե­րով՝ ար­տույ­տը թեթև վա­զեց, շա­րու­նակ ետ նա­յե­լով և, քիչ անց ալո­ճե­նու թփուտ­նե­րի ետևից կր­կին լս­վեց նրա զրն­գուն եր­գը:

Ես եր­կար նս­տե­ցի բլ­րա­կին, հե­տո իջա գյուղ և, տնա­մերձ բան­ջա­րա­նոց­նե­րի արան­քով ըն­կած նեղ­լիկ ճա­նա­պար­հով, որ մի ժա­մա­նակ առ­վի դեր էր կա­տա­րում, գնա­ցի տուն:

Լու­սի­նեն դր­սում, թթե­նու տակ, կրա­կը վա­ռել, կաթ էր տա­քաց­նում: Գո­հարն ու Լի­լի­թը չկա­յին, նրանց ձայ­նը այ­գուց էր գա­լիս: Մեծ մայրս նս­տած էր նույն դիր­քում:

-Ո­չինչ չի՞ կե­րել:

-Չի ու­զում ու­տել,- դժ­գո­հեց Լու­սի­նեն:- Ինքդ փոր­ձիր, գու­ցե հա­մա­ձայ­նի:

Այն­տեղ, կա­լե­րում, մինչև հի­մա չէ­ին կա­րո­ղա­նում գոր­ծի գցել տրակ­տո­րը: Այն մեկ հռն­դում, մեկ որոշ ժա­մա­նակ մի­ա­լար աշ­խա­տե­լուց հե­տո՝ թրկ-թրկ-թրկ, լռում էր: Կա­լե­րից եկող այն հռնդ­յու­նը մեծ մորս երևի տա­նում էր մի ու­րիշ աշ­խարհ: Ինչ­քան հուշ­եր կա­յին՝ կապ­ված այդ կա­լե­րի հետ: Տա­րի­ներ են գա­լիս ու անց­նում, բայց ամա­ռա­յին էն սև օրը, չէ, մո­ռա­նալ չի լի­նում:

…Ան­տա­նե­լի, հեղ­ձա­ցու­ցիչ տոթ էր, հա­տիկ­նե­րի ծան­րու­թյու­նից ճկ­ված չոր, տաք խր­ձե­րը ըն­կե­րու­հի­նե­րի հետ մի­ա­սին երկ­շարք փռե­ցին կա­լում, որ­պես­զի ընդ­մի­ջու­մից հե­տո բե­րե­ին եզ­ներն ու սկ­սե­ին կամ­նով կալ­սել: Շա­հու­մը ման­գա­ղով կտ­րում էր կե­մե­րը՝ խր­ձե­րը բա­ցում: Նա ինքն էլ չգի­տեր, թե ին­չու մի տե­սակ ըն­կած էր տրա­մադ­րու­թյու­նը: Հին ժա­մա­նակ­նե­րի ծա­նոթ տագ­նա­պը առա­վոտ­վա­նից սո­ղոս­կել էր նրա ներ­սը ու հան­գիստ չէր տա­լիս: Եվ ին­չի՞ց էր դա՝ հաս­կա­նալ չէր կա­րո­ղա­նում: Որ­պես օղա­կա­վար՝ գոր­ծե­րը ոնց որ վատ չեն գնում, առա­վոտ­վա­նից կալ­սում էին առանց դա­դա­րի, շեղ­ջը նկա­տե­լի իջել էր, կալ­սա­ծի մի մա­սը էրա­նել էին, մի մասն էլ՝ սպա­սում էին իրիկ­վա դեմ քա­մին բարձ­րա­նա: Ամեն ինչ կար­գին է, բերքն էլ, փառք աստ­ծո, վատ չի, և° պե­տա­կան պլան­նե­րը կտան, և° աշ­խօ­րին ահա­գին կբա­ժա­նեն: Բայց, միևնույն է, սիրտն ինչ­-որ վախ էր ըն­կել: Որ­տե­ղից­-որ­տեղ մի­ան­գա­մայն անս­պա­սե­լի հիշ­եց վա­ղուց ան­ցած-գ­նա­ցած այն օրը, երբ ին­քը կես փութ ալ­յուր շա­լա­կած եկավ տուն, և երե­խա­նե­րը, հեռ­վից տես­նե­լով իրեն, վա­զե­վազ եկան, փա­թաթ­վե­ցին իրեն, Հով­հան­նե­սը, մոր ծնկ­նե­րը պինդ գր­կած, ասաց. «Մա­մա, քեզ­նից սպի­տակ հա­ցի հոտ է գա­լիս»: Աստ­ված, տա­րի­ներն այս ինչ արա­գու­թյամբ են թռ­չում, քա­րի փոք­րը չի մե­ծա­նում, երե­խի փոք­րը մե­ծա­նում է, հրեն, աստ­ված թող շատ չհա­մա­րի, երե­խե­քը մե­ծա­ցել են ար­դեն: Քիչ է մնա­ցել, շու­տով բա­նա­կից կվե­րա­դառ­նան Սա­հակն ու Գրիշ­ան: Ոնց որ գյու­ղից դուրս են եկել, մինչև հի­մա էլ մի­ա­սին են ծա­ռա­յում՝ Մինսկ քա­ղա­քում: Իր մտ­քով չէր էլ անց­նում, թե Գրիշ­ան կա­րող է գնալ: Նա, ախր, շրջ­կենտ­րոն՝ եղ­բո­րը ճա­նա­պար­հե­լու էր գնա­ցել: Հե­տո էն­տեղ, զին­կո­մում խնդ­րել է իրեն էլ եղ­բոր հետ ու­ղար­կել, որով­հետև, մեկ է, հա­ջորդ տա­րին էլ ինքն է գնա­լու, ավե­լի լավ է եղ­բոր հետ գնա ու եղ­բոր հետ էլ հետ գա: Հար­գել էին խնդ­րան­քը, թույ­լատ­րել: Սկզ­բում Շա­հու­մին շատ վշ­տաց­րեց այդ դեպ­քը, եր­կու օր շա­րու­նակ տե­ղը տեղ չէր տա­լիս, մի գլուխ լաց էր լի­նում, բայց այս ու այն­տե­ղից սիրտ տվին, թե ավե­լի լա­վը դա է, շուտ գնա­ցել է, շուտ էլ տուն կգա: Ոչինչ, նրանք կգան, հե­տո էլ Արամն ու Վա­ղար­շա­կը կգ­նան՝ հայ­րե­նի­քին իրենց պարտ­քը կա­տա­րե­լու: Մնում է Հով­հան­նե­սը: Դե, Հով­հան­նե­սի բա­նը հեշտ է, դպ­րո­ցի աչքն է, հի­մա էլ բարձր դա­սա­րան­նե­րի աշ­ա­կերտ­նե­րից ար­տադ­րա­կան բրի­գադ է կազ­մել, օգ­նում է կոլտն­տե­սու­թյա­նը: Էն առա­ջին օրը դի­րեկ­տորն ասաց. «Պր­ծավ թե չէ՝ ժա­մեր եմ տա­լու, թող դաս տա: Հով­հան­նե­սը հա­մալ­սա­րան պի­տի ավար­տի, նրա­նը գի­տու­թյունն է»: Քա­նի ձեռ­քու­մը ուժ կա, կօգ­նի որ­դի­ներն էլ կօգ­նեն, բա ո՞ր օր­վա եղ­բայր­ներ են: Հրեն Վա­ղար­շա­կը ֆեր­մա­յում է աշ­խա­տում, ավե­լի շատ աշ­խօր է վաս­տա­կում, քան ինքն ու Արա­մը մի­ա­սին վերց­րած: Չէ, դժ­վա­րը մնա­ցել է ետևում: Կգան որ­դի­նե­րը, երկ­հար­կա­նի տուն կկա­ռու­ցեն՝ մի քա­նի սեն­յակ­նե­րից բաղ­կա­ցած: Ահա­գին շի­նան­յութ են կու­տա­կել: Իսկ հե­տո կա­մուս­նաց­նի նրանց, կօգ­նի հարս­նե­րին, ին­չով կա­րող է, ին­չո՞ւ չպի­տի օգ­նի:

Ամպ­րո­պի խուլ ու հե­ռա­վոր ձայն լս­վեց: Աչ­քե­րը արևից կկո­ցած՝ Շա­հու­մը նա­յեց երկն­քին:

-Էս տե­րը մե­ռա­ծը հան­կարծ անձրև չա­նի:- Մար­գա­րի­տը նույն­պես, ձեռ­քը հո­վա­նի անե­լով ճա­կա­տին, նա­յեց վեր:

Ինչ­պես փոք­րիկ սառ­ցակ­տոր­նե­րը ջրում, առ­նե­տի ճեր­մա­կու­թյան ամ­պա­մա­լանչ­նե­րը դան­դաղ լո­ղում էին երկն­քում:

-Չէ, անձրև չի լի­նե­լու,- մտա­ցիր ար­ձա­գան­քեց Շա­հու­մը:- Չե՞ս տես­նում՝ քա­մի չկա,- և դառ­նա­լով հին օրե­րի ըն­կե­րու­հուն, անս­պա­սե­լի ասաց.¬ Լսիր, քեզ հետ էլ է պա­տա­հու՞մ՝ մեկ էլ տե­սար ան­հաս­կա­նա­լի ինչ որ բա­նից սիրտս սկ­սեց թրթ­ռալ, մի­ան­գա­մից և օդն է պա­կա­սում, և ոտ­քերս են մի տե­սակ թու­լա­նում: Էդ ին­չի՞ց է: Թար­սի պես էլ,- շա­րու­նա­կեց նա,- մորս երա­զում տե­սել եմ: Ամեն ան­գամ մորս երա­զում տե­սա թե չէ, մի բան պի­տի պա­տա­հի: Լույ­սը բաց­վե­լու վրա աչքս փա­կե­ցի և իս­կույն տե­սա. կանգ­նել ու մի տե­սակ վա­խե­ցած նա­յում էր: Կար­ծես թե ինչ­-որ բան էր ու­զում ասել ու սիրտ չէր անում: Էդ էր, էլ աչ­քիս քուն չե­կավ:

-Լու­սա­հո­գի մերդ սր­բի պես կնիկ էր:- Մար­գա­րի­տը հոգ­նած շտ­կեց մեջ­քը:- Լսել եմ, ասում են, երա­զում ավե­լի լավ է՝ վատ մարդ­կանց տես­նես, քան լավ:

-Ին­չո՞ւ,- էն կող­մից հարց­րեց Վար­դա­նուշ­ը:

-Ի՞նչ իմա­նամ: Իբր թե՝ երա­զում լավ մարդ տես­նե­լիս՝ էդ օրը ան­պայ­ման մի վատ բան է կա­տար­վում:- Մար­գա­րի­տը նա­յեց Շա­հու­մին, փո­խեց խոս­քը: — Էն ո՞վ է հի­մի երազ­նե­րին հա­վա­տում, բա­նիդ կաց:

-Հա­կա­ռա­կի պես լե­զուս կսկ­ծում է- դարձ­յալ շա­րու­նա­կեց Շա­հու­մը: — Բաք­վից եղ­բորս՝ Սա­հա­կի սպա­նու­թյան լու­րը ստա­նա­լու օրն էլ էդ­պես էր, առա­վոտ­վա­նից լե­զուս կսկ­ծում էր, իսկ իրի­կու­նը լու­րը եկավ հա­սավ: Աստ­ված, մի բան չպա­տա­հի երե­խոցս:

Բրի­գա­դա­վար Մնա­ցա­կա­նը գիշ­երն իր կո­վի հա­մար խոտ էր հն­ձել Բուր­ջա­լում, և հի­մա մա­րա­գի ստ­վե­րում պառ­կած, կոտ­րում էր աչ­քի քու­նը: Նա շրջ­վեց կա­նանց կող­մը:

-Ի՞նչ եք լե­զու­նե­րիդ տա­լիս,- դժ­գոհ փնթփն­թաց նա պառ­կած տե­ղից: -Որ ամեն երազ ճիշտ լի­ներ, է¯, հա­զար ան­գամ մեր էս Մար­գա­րի­տին դուրս արած կլի­նե­ի ու Սի­րա­նին բե­րած մեր տուն:

-Որ­տե­ղի¯ց ինձ էդ­պի­սի բախ­տը,- կեղծ ափ­սո­սան­քով գլուխն օրո­րեց Սի­րա­նը:

-Հող­վես դու, մի սրան նա­յիր,- խա­ղի մեջ մտավ Մար­գա­րի­տը:- Ուր է, թե մի էդ­պի­սի բան անե­իր՝ հո­գիս ազատ­վեր: Երե­խա­նե­րի խա­թեր մնում եմ, սա էլ կար­ծում է, թե մի բա­նի պետք է:

Սրանց կռիվն ամե­նօր­յա կռիվ էր՝ սո­վո­րա­կան դար­ձած, մի քա­նի­սը ծի­ծա­ղե­ցին, բայց Մնա­ցա­կա­նը խոս­քի տակ մնա­ցո­ղը չէր, ասաց.

-Այ աղ­չի, հա­զար մա­նե­թով ձեռք բե­րած մար­դուդ մի մա­նե­թով ին­չի՞ ես ծա­խում:

Սա­կայն Մար­գա­րի­տը չհասց­րեց պա­տաս­խա­նել, շր­ջան­ցե­լով մա­րագ­նե­րը, գյուղ­խորհր­դի նա­խա­գահ Աս­ծա­տու­րի մոխ­րա­գույն Հրե­ղե­նը քա­ռատ­րոփ գա­լիս էր դե­պի կա­լե­րը:

-Ոնց որ թե էս­տեղ է գա­լիս,- ասաց ինչ­-որ մե­կը: Կա­նան­ցից նրանք, ով­քեր նս­տել էին շեղ­ջի ստ­վե­րում՝ քիչ հանգս­տա­նա­լու, վեր կա­ցան: Շա­հու­մը, ինչ­-որ վատ բա­նի կան­խազ­գա­ցու­մից թրթ­ռա­ցող սր­տով մնաց կանգ­նած, Մար­գա­րի­տը, ձեռ­քը հեր­թա­կան խր­ձին՝ սպա­սեց: Մնա­ցա­կա­նը նույն­պես ելավ տե­ղից և, չգի­տես ին­չու, մի տե­սակ ան­համ­բե­րու­թյամբ, սկ­սեց նա­յել ճա­նա­պար­հին: Ձին կո­րած էր քափ ու քր­տին­քի մեջ, լկա­մը կր­ծե­լով վար­գով ան­ցավ կա­լե­րի մի­ջով, բայց հեծ­յա­լը՝ կա­տա­րա­ծու Աբ­գա­րը կա­րո­ղա­ցավ ձգել, պա­հել սան­ձը, կա­տա­ղած հո­վա­տա­կը, շուռ գա­լով մարդ­կանց կող­մը, կանգ առավ՝ ղրճ­տաց­նե­լով դարչ­նա­գույն ատամ­ներն ու ան­հան­գիստ դո­փե­լով տե­ղում: Աբ­գա­րը, առանց ձի­ուց իջ­նե­լու, խզ­ված ձայ­նով ասաց.

-Դե, ինչ ասեմ, այ ժո­ղո­վուրդ, մեծ կռիվ է սկս­վել, գեր­մա­նա­ցի զոր­քե­րը հար­ձակ­վել են մեր զոր­քե­րի վրա:

Հա­վաք­ված­նե­րի վրա ասես կրակ մաղ­վեց:

-Վույ, լե­զուդ լալկ­վի, Աբ­գար,- ձեռ­քե­րը ծնկ­նե­րին խփե­լով անի­ծեց Մար­գա­րի­տը:- Էս ինչ խա­բար բե­րե­ցիր:

-Աբ­գարն ինչ անի, այ քույ­րիկ,- խեղ­ճա­ցած ար­դա­րա­ցավ կա­տա­րա­ծուն:- Հրեն շր­ջա­նից հե­ռա­խոս­նե­րը կոտ­րա­տում են: Աս­ծա­տու­րին հրա­մա­յել են մի մետր ան­գամ չհե­ռա­նալ գյուղ­խորհր­դից: Ինձ էլ ու­ղար­կեց բրի­գա­դիր­նե­րին հայտ­նեմ, որ իրի­կունս մի­տինգ է, բո­լո­րը պի­տի ներ­կա լի­նեն:

Մի քա­նի­սը սկ­սե­ցին բա­րակ ձայ­նով լաց լի­նել:

-Դե, ես գնամ մյուս բրի­գադ­նե­րին էլ ասեմ,- ասաց Աբ­գա­րը և ձին վար­գով դուրս բե­րեց եր­րորդ բրի­գա­դի կա­լե­րից: Շա­հումն ասես քա­րա­ցել էր, ասես ոչինչ չէր լսում, և այն, ինչ աս­վեց այս­տեղ, նրա գի­տակ­ցու­թյա­նը չէր հաս­նում դեռ: Նա մտա­մո­լոր, ոչինչ չտես­նող հա­յաց­քով նա­յում էր շուր­ջը:

Մնա­ցա­կա­նը լրագ­րից հաստ գլա­նակ սար­քեց, դող­դոջ մատ­նե­րով վա­ռեց, բայց ծխել չհասց­րեց, խեղ­դող հա­զը մի­ան­գա­մից բռ­նեց: Լե­զուն խո­ղո­վա­կի պես դուրս հա­նած, եր­կար հա­զում էր, և գլ­խար­կի քու­ղե­րը շարժ­վում էին հա­զի ցն­ցում­նե­րից: Նրա որ­դին՝ Մխի­թա­րը, նույն­պես բա­նա­կում էր, և նա մի տե­սակ վախ զգաց նա­յել կնո­ջը, ասես ինչ­-որ բա­նում ին­քը մեղք ու­ներ: Մխի­թա­րը սահ­մա­նից հե­ռու է, Ու­րա­լից էն կողմ՝ Բառ­նա­ուլ քա­ղա­քում է ծա­ռա­յում, բայց, դե, դա ի՞նչ նշա­նա­կու­թյուն ու­նի, իր որ­դին ռազ­մա­ճա­կա­տից հե­ռու է, մյուս­նե­րի որ­դի­նե­րը հո էն­տեղ են: Նա սիրտ չա­րեց նա­յել նաև Շա­հու­մին, որի որ­դի­նե­րը՝ Սա­հակն ու Գրիշ­ան, սահ­մա­նա­յին զո­րա­մա­սում են ծա­ռա­յում հի­մա, ամե­նայն հա­վա­նա­կա­նու­թյամբ, կռ­վի առա­ջին գծում են, կրակ­նե­րի տակ: Մնա­ցա­կա­նը բարձ­րաց­րեց աչ­քերն ու վա­խե­ցավ՝ տես­նե­լով Շա­հու­մի՝ հո­ղի գույն ստա­ցած դեմքն ու անար­յուն շուր­թե­րը, որ շարժ­վում էին, սա­կայն որևէ բան ար­տա­բե­րել ան­կա­րող էին: Մար­գա­րի­տը քիչ դե­նը, գետ­նին չո­քած լա­լիս էր՝ ձեռ­քե­րով ծած­կած դեմ­քը:

-Աղ­ջի, հա­վա­քեք ձեզ, ամոթ է, ճշ­մար­տու­թյու­նը դեռ ոչ ոք չգի­տի, ինչ իմա­նաս, կա­րող է նույ­նիսկ պրո­վո­կա­ցի­ա է,- քիչ անց մի կերպ ար­տա­բե­րեց Մնա­ցա­կա­նը՝ ինքն էլ չհա­վա­տա­լով իր խոս­քե­րին:- Ես դրանց, էդ գեր­մա­նա­ցի­նե­րին տասն­վեց թվա­կա­նից եմ ճա­նա­չում: Մի բան ասեմ ձեզ:- սա­կայն բրի­գա­դա­վա­րի խոս­քը մնաց օդում կախ­ված, կա­նան­ցից մի քա­նի հո­գի, ու­ղիղ կտ­րե­լով կար­տո­ֆի­լի դաշ­տը, վա­զե­վազ իջ­նում էին դե­պի գյուղ:

Ամե­նից վեր­ջում, ան­դա­դար հո­սող աղի ար­ցունք­նե­րը լի­զե­լով ու հա­զիվ շար­ժե­լով թու­լա­ցած ոտ­քե­րը, գնում էր Շա­հու­մը: Մնա­ցա­կա­նը եր­կար նա­յեց հե­ռա­ցող կա­նանց ետևից, հե­տո մտա­խոհ թափ տվեց ձեռ­քը և, կա­լում մնա­ցած կա­նանց հա­վա­քե­լով, գնա­ցին հա­ցա­հա­տիկն էրա­նե­լու: Օդի նվա­զա­գույն շար­ժում ան­գամ չէր զգաց­վում: Մնա­ցա­կա­նը բաց արեց մա­րագ­նե­րի դար­պաս­նե­րը, մի­ջան­ցիկ քա­մի փչեց, և այդ քա­մու տակ էլ սկ­սե­ցին էրա­նել:

-Շուտ արեք, ձեզ մա­տաղ,- շա­րու­նակ կրկ­նում էր Մնա­ցա­կա­նը՝ ձեռ­քը ճա­կա­տին հո­վա­նի արած ստեպ-ս­տեպ նա­յե­լով գյու­ղի կող­մը:- Շուտ արեք վեր­ջաց­նենք, գնանք տես­նենք ինչ է գա­լիս գլուխ­ներս, ես դրանց տի­րու­մե­րը:

…Լու­սի­նեն հա­վա­քեց սե­ղա­նը ու մեծ մայրս այդ­պես էլ ոչինչ չկե­րավ, չխ­մեց: Ձեռ­քե­րը տե­ղաշ­ո­րին, գլու­խը հա­կած կրծ­քին, լուռ, ան­շարժ նս­տած էր նա՝ ասես իրոք ան­հա­ղորդ դր­սի բո­լոր ձայ­նե­րին:

Տան ետևում, ճա­նա­պար­հին, մար­դա­տար մե­քե­նա­յի հռնդ­յուն լս­վեց: Ես շրջ­վե­ցի ետ՝ նե­րըմբռ­նո­ղա­բար զգա­լով, որ մայրս է եկել: Զար­մա­նա­լի ու նաև ան­նե­րե­լի է՝ ոչ մի զգաց­մունք չու­նեմ նրա հան­դեպ՝ ո°չ սեր, ո°չ ատե­լու­թյուն: Ին­չո՞ւ է այդ­պես՝ հաս­կա­նալ, առա­վե­լին՝ բա­ցատ­րել, չեմ կա­րո­ղա­նում: Գու­ցե ման­կութ օրե­րի ինչ­-որ վի­րա­վո­րանք պահ մտած ապ­րում է իմ մեջ: Բայց չէ՞ որ նրան մե­ղադ­րե­լու հիմք նույն­պես չու­նեմ: Մի ան­գամ Շա­հում մեծ մորս ասա­ցի. «Ես նրան որ­պես հա­րա­զատ ըն­դու­նել չեմ կա­րո­ղա­նում, չգի­տեմ ին­չու, բայց դա այդ­պես է: Նա ինձ հա­մար միշտ էլ օտար է եղել: Եվ եթե մե­կը կա, որ ինձ հա­րա­զատ է՝ դու ես»: Նրա հա­մար, իհար­կե, հա­ճե­լի էր իմ խոս­տո­վա­նու­թյու­նը, բայց ցույց չտ­վեց, ասաց. «Այան քե մա­տաղ, գու­ցե նա մե­ղա­վոր չի, կյան­քում միշտ չի, որ մարդ կա­րող է անել էն, ինչ սիրտն է ու­զում, պա­տա­հում է, որ ամեն ինչ հա­կա­ռակ մար­դու ու­զա­ծի է դա­սա­վոր­վում»: «Բայց չէ՞ որ նա մեզ լքեց,- առար­կե­ցի ես,- և° ինձ, և° քեզ»: Մեծ մայրս տա­րու­բե­րեց գլու­խը, դա­ռը քմ­ծի­ծաղ տվեց, ասաց. «Վայ էն մար­դուն, որի կնի­կը նախ­շուն կլի­նի»: Նրա ասածն ինձ ան­հաս­կա­նա­լի էր, թե­պետ վե­ցե­րորդ դա­սա­րա­նի աշ­ա­կերտ էի ար­դեն: Այ­նու­ա­մե­նայ­նիվ ասա­ցի. «Հե­տո՞ ինչ»: Մեծ մայս ժպ­տաց: Բայց անու­րախ ժպիտ էր դա: «Էն, որ նախ­շուն կնի­կը կար­միր խն­ձոր է, քա­րով տվող շատ կլի­նի,- ուշ­ա­ցու­մով ար­ձա­գան­քեց նա:- Մերդ գի­տե՞ս ինչ­պի­սին էր, երբ հորդ հետ եկան գե­րու­թյու­նից: Նա առա­ջին ռուսն էր մեր գյու­ղում, բո­լո­րը ապ­շած նա­յում էին: Բո­յը բարձր, մա­զե­րը շեկ, ծի­ծա­ղը բե­րա­նին: Որ խո­սում էր, ոնց որ թե երգ էր ասում՝ էն­քան դու­րա­լի էր ձե­նը, չնա­յած լե­զուն չէ­ինք հաս­կա­նում: Բայց դե շու­տով ինքն ար­դեն մեզ­նից ավե­լի լավ էր խո­սում հա­յե­րեն: Հա, շատ էր սի­րուն, սաղ գյու­ղի բե­րա­նը մնա­ցել էր բաց:- Նա մի պահ մտա­ծեց և ասաց.- Իսկ հե­տո էն­պես ստաց­վեց, որ կապ­վեց քա­ղա­քից եկած էդ երկ­րա­բա­նի հետ»: «Իսկ դու ասում ես, թե գու­ցե մե­ղա­վոր չի»,- դարձ­յալ առար­կե­ցի ես: «Մե­ղա­վոր է, թե մե­ղա­վոր չի, հի­մի ար­դեն ան­ցած է,- տխուր ասաց նա,- բայց էն ժա­մա­նակ շատ ծանր ազ­դեց ինձ վրա: Գյու­ղի հի­վան­դա­նո­ցում բուժ­քույր էր, էդ երկ­րա­բանն ան­տա­ռում ծա­ռի տակ էր ըն­կել, թե ինչ՝ ոտ­քը վնաս­ված բե­րել էին հի­վան­դա­նոց: Էն­տեղ էլ կապ­վե­ցին: Լսե­ցի ու ոնց որ եռա­ցած ջուր թա­փեն գլ­խիս: Ու­ղիղ գնա­ցի աշ­խա­տան­քի տե­ղը: «Տկ­լո­րը բարձ­րա­ցավ սա­րը, սա­րի անու­նը խայ­տա­ռակ արեց, ասա­ցի: Գնա որ­տեղ ու­զում ես, ես հար­յուր տա­րի նա­մուս չեմ պա­հել, որ դու եր­կու օրում ցե­խո­տես»: Էդ­պես եղավ, էդ երկ­րա­բա­նի հետ գնա­ցին քա­ղաք: Որոշ ժա­մա­նակ անց քեզ բե­րեց, թո­ղեց ինձ մոտ»:

Իրոք, ին­չո՞ւ է այս­պես, ին­չո՞ւ ան­կողմ­նա­կալ չեմ կա­րող վե­րա­բեր­վել մորս: Ո՞րն է նրա մեղ­քը: Իսկ գու­ցե կան­խա­կալ սառ­նու­թյու­նը պայ­մա­նա­վոր­ված է այն բա­նով, որ մեծ մորս գո­նե մի ան­գամ չտա­րավ իր մոտ, չպա­հեց: Բայց այս ին­չի՞ մա­սին եմ մտա­ծում: Մի՞­թե նա քա­ղա­քում մնա­ցող է: Վեր­ջին ան­գամ ինչ­քան հոր­դո­րե­ցի, ինչ­քան խնդ­րե­ցի՝ մինչև կա­րո­ղա­ցա մի քա­նի շաբ­թով տա­նել Բա­քու՝ ինձ մոտ: Տա­րա թե չէ, մի եր­կու օր չան­ցած սկ­սեց. «Ինձ տար գյուղ, այան անու­նիդ մա­տաղ, սիրտս դի­մա­նում չի»: Առա­վոտ­վա­նից իրի­կուն նույ­նը. «Թե ու­զում ես եր­կու օր շատ ապ­րեմ, ինձ տար իմ տուն, քեզ­նից էլ եմ գոհ, երե­խա­նե­րիցդ էլ, կն­կա­նիցդ էլ եմ շատ գոհ, բայց մնալ չեմ կա­րա, տար, թե չէ մեռ­նե­լու եմ, գլ­խիդ հոգս դառ­նամ»: «Կմեռ­նես, քա­ղա­քում կթա­ղենք»,- գր­կե­լով ու­սե­րը, կա­տա­կով ասա­ցի ես: «Չէ, չէ, չէ, տար, այան մա­տաղ, թե ինձ հար­գում ես, տար»,- ասաց նա և մեղ­մա­ձայն մրմն­ջաց.

Որ մեռնեմ, տարեք Արչաձոր թաղեք,

Թող մոտս լինեն իմ լեռ ու սարս,

Էհ, ի¯նչ արած, թե տար չունի քարս

Էնտեղ են թաղված ախպերս, մարըս:

Նրա սիրտն, այո, նրան քաշ­ում էր գյուղ, այն­տեղ ամեն մի քար, ամեն մի ծառ հիշ­եց­նում էր որ­դի­նե­րին: Նա ու­զում էր այն­տեղ լի­նել, մի­այն այն­տեղ, հուշ­ե­րի հա­րա­զատ աշ­խար­հում:

…Վեր­ջին ան­գամ: Վեր­ջին ան­գամ որ­դի­նե­րին՝ Վա­ղար­շա­կին ու Արա­մին, ռազ­մա­ճա­կատ ճա­նա­պար­հե­լուց հե­տո գնա­ցին կա­լեր, կալ­սե­ցին մինչև ուշ, Հով­հան­նեսն էլ իր հետ էր, Հով­հան­նե­սը եզ­ներն ար­ձա­կեց կամ­նե­րից, Մնա­ցա­կա­նը եզ­նե­րը քշեց հանդ, իսկ ին­քը կա­նանց հետ քայ­լեց դե­պի տուն՝ շա­րու­նակ նա­յե­լով դե­պի ետ, դե­պի Խա­չե­նա­գետն ի վար իջ­նող ճա­նա­պար­հը, որը հեռ­վից, աստ­ղա­լույ­սի տակ, սպի­տա­կին էր տա­լիս և ասես գետ լի­ներ, ուր հո­սում էր Խա­չե­նին զու­գա­հեռ և ոլոր-­մո­լոր գնում, կոր­չում էր մթին ձո­րե­րում:

Այդ ճա­նա­պար­հով գնա­ցին իր որ­դի­նե­րը, և որ­տե՞ղ են տես­նես հի­մա նրանք. մեկ­նե՞լ են ար­դեն, թե դեռևս այն­տեղ, շրջ­կենտ­րո­նում են:

Կա­նայք այդ օրը շատ էին աղի ար­ցունք հե­ղել, հիշ­ե­լով կռիվ մեկ­նած իրենց հա­րա­զատ­նե­րին, շատ էին խո­սել, հու­սադ­րել, սիրտ տվել իրար, այժմ լուռ քայ­լում էին, և նա գի­տեր՝ նրան­ցից յու­րա­քանչ­յու­րին հի­մա նույն միտքն էր մտա­տան­ջում՝ շուտ կվեր­ջա­նա՞, արդ­յոք, պա­տե­րազ­մը: Նա նույն­պես քայ­լում էր լուռ, գլ­խա­հակ, ինչ­պես ծանր բե­ռան տակ՝ քիչ առաջ թեք­ված, և հա­կընդ­դեմ, տագ­նա­պա­հույզ մտ­քե­րը հան­գիստ չէ­ին տա­լիս նրան: «Որ­տե՞ղ են, տես­նես, Գրիշ­ան, Սա­հա­կը,- շվար մտա­ծում էր նա,- էս հանդ ու սա­րե­րին, ազա­տու­թյան սո­վոր խեղճ երե­խեքս ի՞նչ են անում հի­մի էն­տեղ՝ կրա­կի ու մահ­վան բե­րա­նում:- Աչ­քե­րը լց­վե­ցին, ճա­նա­պար­հը մշուշ­ի մեջ երե­րաց:- Իսկ Արամս ու Վա­ղար­շակս,- մտո­վի շա­րու­նա­կեց,- նրան­ցից ի¯նչ կռ­վող, երեկ­վա ան­մեղ, էս աշ­խար­հի շառ ու խե­րին ան­տեղ­յակ մի­ա­միտ երե­խեք են, նրանք ի՞նչ գի­տեն, թե ինչ ասել է կռիվ ու մահ»:

Շա­հու­մը նա­յեց առջևից քայ­լող որ­դուն, և այն մտ­քից, որ նրան նույն­պես կա­րող են տա­նել ճա­կատ, սարս­ռաց: «Հով­հան­նե­սին դեռ չեն տա­նի»,- ինքն իրեն սիրտ տվեց, իսկ մինչ էդ՝ մյուս­ներն էլ կգան: Արամն ասաց, լեզ­վիդ մա­տաղ, բա­լաս, ասաց, որ կա­րող է պա­տա­հի դեռ ճա­կատ չհա­սած՝ պա­տե­րազ­մը վեր­ջա­նա, և իրենք ետ գան տուն: Չէ, Հով­հան­նե­սին չեն տա­նի: Ժա­մա­նակն ի՞նչ շուտ է անց­նում: Էն ե՞րբ էր, գա­րու­նը նոր-­նոր բաց­վել էր, տան պա­տի տակ, տաք արևի մեջ նս­տած, զն­գուն ձե­նով ոտա­նա­վոր էր սո­վո­րում.

Արագիլ, բարով եկար,

Հայ, արագիլ, բարով եկար:

Դու մեզ գարնան նշան բերիր,

Մեր սրտերը ուրախ արիր:

Հա, էդ մե­կը որ ճիշտ էր, ու­րախ սր­տով, եր­ջա­նիկ ապ­րում էին՝ իրենք էլ չի­մա­նա­լով, որ եր­ջան­կու­թյունն էլ հենց էն է, որ սո­ված լի­նես, թե կուշտ՝ մի­այն թե երե­խեքդ ող­ջա­ռողջ մոտդ լի­նեն:

Հով­հան­նե­սին հետևելով՝ անն­կա­տե­լի ան­գիր էր արել այդ ոտա­նա­վո­րը, մտ­քում շա­րու­նակ ար­տա­սա­նում էր՝ ինքն իրեն ժպ­տա­լով: Ակա­մա մտա­բե­րեց գար­նա­նա­յին այդ անուշ օրը. Էմ­ման՝ աշ­խույժ, ուղ­ղա­կի կրա­կի կտոր, իրենց բա­կում, ծա­ռի ետևում կանգ­նած, հա­յե­լու կտո­րով արևի շող­քը գցում էր Հով­հան­նե­սի աչ­քե­րին, ծի­ծա­ղում: Այն ժա­մա­նակ ժպ­տաց՝ եր­կար դի­տե­լով նրանց ան­հոգ խաղն ու ներ­քուստ ու­րա­խա­նա­լով, որ ըն­կե­րու­հու՝ Մար­գա­րի­տի աղ­ջի­կը, դուր է գա­լիս իր որ­դուն: «Բա­րով իրար ար­ժա­նա­նան ու բախ­տա­վոր լի­նեն»,- շշն­ջաց նա այն ժա­մա­նակ:

Հիշ­ե­լով այդ օրը, Շա­հու­մը հա­ռա­չեց, օրո­րեց գլու­խը: Իրոք, էդ ե՞րբ էր, ասես տաս տա­րի առաջ էր, այ­նինչ շատ-­շատ՝ երեք-­չորս տա­րի է ան­ցել: Չէ, ժա­մա­նա­կը կար­ծես չի գնում, փախ­չում է: Ձենն էլ է փոխ­վել՝ մտա­ծեց նա կրտ­սեր որ­դու մա­սին. տես­նողն էլ կկար­ծի տղա­մարդ է, բայց ի՞նչ տղա­մարդ, երեկ չէ էն մյուս օր­վա երե­խան է, պար­զա­պես հեր չու­նի, իսկ առանց հեր երե­խե­քը շուտ են հա­սու­նա­նում:

Առջևում, ծա­ռե­րի արան­քից, երևաց գյու­ղը՝ անհ­յու­րըն­կալ ու լք­ված: Ճա­նա­պար­հի եր­կու կող­մին, ճա­նա­պար­հի ամ­բողջ եր­կա­րու­թյամբ, առանց հոգ­նե­լու, մի­ա­լար ճռճ­ռում էին ծղ­րիդ­նե­րը, խո­տե­րի կամ թփե­րի մեջ կա­նա­չա­վուն լույ­սով փայլկ­տում էին կայ­ծո­ռիկ­նե­րը՝ թար­թե­լով իրենց կա­խար­դա­կան լապ­տե­րիկ­նե­րը:

Շա­հու­մը կր­կին շրջ­վեց, մի պահ նա­յեց ետ, ուր ամեն ինչ սուզ­վել, կո­րել էր խա­վա­րի մեջ, բա­ցի հե­ռա­վոր Կա­չա­ղա­կա­բեր­դից, որ իր ան­հաս­կա­նա­լի բար­ձուն­քից հս­կում էր գիշ­ե­րա­յին տագ­նա­պա­լից ան­դոր­րը:

Հով­հան­նե­սին, չէ, չեն տա­նի՝ մրմն­ջում էր Շա­հու­մը: Նա չգի­տեր, որ շու­տով, շատ շու­տով այս մե­կին էլ կտա­նեն, և ին­քը կմ­նա մե­նակ, մեն-­մե­նակ դա­տարկ տան մեջ՝ կա­րոտ աչքն իր հինգ որ­դի­նե­րի ճա­նա­պար­հին:

…Այ­գուց դուրս նետ­վե­լով ու ճա­նա­պար­հին, կռա­տուկ­նե­րի տակ կուչ եկած նն­ջան հա­վե­րին թռց­նե­լով, վա­զե­վազ եկան Գո­հարն ու Լի­լի­թը, և, ուշ­ադ­րու­թյուն չդարձ­նե­լով ինձ վրա, գնա­ցին դե­պի տան ետևը, որ­տե­ղից գա­լիս էր ար­դեն մորս ձայ­նը: Ես նույն­պես քայ­լե­ցի ճա­նա­պար­հի կող­մը: Այն­տեղ, ճա­նա­պար­հի եզ­րին, մե­քե­նա­յի մոտ զրու­ցում էին Մխի­թարն ու իմ երկ­րա­բան հե­րա­ցուն: Առանց երե­խա­նե­րի էին եկել: Մայրս գա­լիս էր աղ­ջիկ­նե­րիս թևան­ցուկ, նրանք, իրար ընդ­հա­տե­լով, ինչ­-որ բան էին պատ­մում նրան և մայրս, գլ­խով անե­լով, ժպ­տում էր: Մի քայլ ետ՝ նրանց ետևից գա­լիս էր Մխի­թա­րի կի­նը՝ Սա­թե­նի­կը: Սա­թի­կը փոս­տում հե­ռա­խո­սա­վա­րու­հի է, նրանց, հա­վա­նա­բար, նա է հայտ­նել մեծ մորս մա­սին:

-Մի տես ինչ գե­ղեց­կու­հի­ներ են,- ասում է մայրս՝ գո­րո­վան­քով մե­կընդ­մեջ նա­յե­լով Գո­հա­րին ու Լի­լի­թին:- Զգույշ կաց քա­ղա­քում չփախց­նեն:- Ինչ­պե՞ս ես, որ­դիս:

-Ո­չինչ,- պա­տաս­խա­նում եմ:- Դու ինչ­պե՞ս ես:

-Ինչ­պես տես­նում ես:- Ժպի­տը, ինչ­պես հո­վի ալի­քից ծն­ված ծփան­քը՝ ծո­վում, տա­րած­վում է դեմ­քին:- Գի­տես, վեր­ջերս մի գիրք եմ կար­դա­ցել, այն­տեղ հան­դի­պե­ցի այս­պի­սի մի մտ­քի. ոչ ոք չի զգում, թե ինչ­պես է անց­նում ջա­հե­լու­թյու­նը, սա­կայն ամեն ոք զգում է, երբ ար­դեն այն ան­ցել է: Բայց տա­րի­քի, ինչ­պես նաև երաժշ­տու­թյան մա­սին, ասում են, չպետք է բարձր խո­սել, ճի՞շտ է դա:

-Երևի,- անո­րոշ թոթ­վում եմ ու­սերս:

-Լ­սել եմ, ասում են՝ հա­սել ես մինչև Հնդ­կաս­տան, հա­ջող­վե՞ց մի բան իմա­նալ Սամ­վե­լի մա­սին:

-Ոչ,- կարճ պա­տաս­խա­նե­ցի ես:

Մայրս թեթևակի օրո­րեց գլու­խը, ասաց.

-Մարդ­կու­թյան ողջ իմաս­տու­թյու­նը պար­փակ­ված է եր­կու բա­ռի մեջ ՝սպա­սել և հու­սալ:

Լու­սի­նեն կարճ շր­ջազ­գես­տով, թեթևաքայլ գա­լիս է մեր կող­մը, և մորս ժպի­տը հի­մա նրան է ուղղ­ված: Ես քայ­լում եմ տղա­մարդ­կանց ըն­դա­ռաջ:

Մխի­թա­րը հե­րա­ցու­իս կող­քից քայ­լե­լով, ոգևոր­ված ինչ­-որ բան էր պատ­մում նրան, նա էլ ան­տար­բեր գլ­խով էր անում՝ մեկ նա­յե­լով դի­մա­ցի լեռ­նե­րին, մեկ շրջ­վե­լով ետ, եր­կար դի­տե­լով սա­րերն ի վար գլոր­վող ճա­նա­պար­հը:

Հաս­նե­լով նրանց, լուռ սեղ­մե­ցի հե­րա­ցու­իս ձեռ­քը, սպա­սե­լով Մխի­թա­րի պատ­մու­թյան ավար­տին:

-Ձուկն ինչ է, ձուկն իր ձուկ տե­ղով լո­ղում է մի մատ­նա­չափ խո­րու­թյուն ու­նե­ցող գե­տում, փո­րը հա­տա­կին քսե­լով, կող­քե­րը քա­րե­րին տա­լով լո­ղում է ու չկա մի ուժ, որ կա­րո­ղա­նա ետ շր­ջել նրան դե­պի ծով: Որով­հետև ձկն­կի­թից նա այն­տեղ է ծն­վել և պետք է, որ այն­տեղ էլ լույս աշ­խարհ գա նրա սե­րուն­դը: Քո մա­սին եմ, է, պատ­մում,- շրջ­վե­լով իմ կող­մը, անս­պա­սե­լի ասաց Մխի­թա­րը կարմ­րե­լով:- Տե­սա, թե ինչ­պես էիր առա­վո­տը գնում դե­պի սա­րե­րը ու մտա­ծե­ցի՝ ուր էլ լի­նի, որ­տեղ էլ որ ապ­րի, էս հանդ ու ձո­րե­րը նա իր սր­տից հա­նո­ղը չի:

-Երկ­րա­բա­նա­կան մեր ար­շա­վախմ­բի հետ այս սա­րե­րում շատ եմ ման եկել, և դա ոնց որ երեկ եղած լի­ներ,- նա­յե­լով սլաց­քի մեջ քա­րա­ցած հե­ռա­վոր լեռ­նե­րի կող­մը, ասաց հե­րա­ցուս: Նա լռեց, լռեց, ասաց.- Էհ, իչ­քան մե­ծա­նում ենք, էն­քան ժա­մա­նակն ավե­լի արագ է թռ­չում, ու մենք ավե­լի հա­ճա­խա­կի ենք մտա­ծում ան­ցած օրե­րի, ջա­հե­լու­թյան մա­սին:

Մխի­թա­րը օրո­րեց գլու­խը, քմ­ծի­ծա­ղով ասաց.

-Ո­ղոր­մա­ծիկ հերս ասում էր, որ ծե­րու­թյան ող­բեր­գու­թյու­նը մե­նակ էն չի, որ մարդ ծե­րա­նում է, այլև էն, որ հո­գով մնում է ջա­հել, նա ասում էր նաև, որ երբ մարդ հա­սակն առ­նում է, աչ­քե­րը ճա­կա­տից տե­ղա­փոխ­վում են ծոծ­րա­կի վրա, և նա սկ­սում է ետ նա­յել ու ոչինչ չտես­նել, այ­սինքս՝ ու­զում է ասել, որ գա­լիս է ժա­մա­նակ, երբ մարդ դա­դա­րում է հույ­սե­րով ապ­րե­լուց և ապ­րում է մի­այն հուշ­ե­րով:

-Հա, երևի էդ­պես է,- անո­րոշ ար­ձա­գան­քեց հե­րա­ցուս և, շրջ­վե­լով դե­պի Մխի­թա­րը, հարց­րեց.

-Մ­խի­թար, էլի բա­նաս­տեղ­ծու­թյուն-­բան գրո՞ւմ ես, թե՞ թո­ղե­ցիր:

-Մեկ-­մեկ գրում եմ, շր­ջա­նա­յին թեր­թը տպում է: Ոչ մի բառ չեն փո­խում, ոնց որ գրում եմ՝ էն­պես էլ տպում են: Բայց դե փող քիչ են տա­լիս:

-Այ մարդ, հար­յուր տար­վա պա­հես­տա­պետ ես, կոլտն­տե­սու­թյան ամ­բողջ ու­նեց­ված­քը ձեռ­քիդ, փողն ին­չի՞դ է պետք:

-Կար­ծում ես մի շատ ու­րա՞խ եմ, որ պա­հես­տա­պետ եմ,- Մխի­թա­րը շուր­թե­րը ծռմ­ռեց:- Ես գործ անող մարդ եմ, գոր­ծից չեմ վա­խե­նում: Ամենևին: Գործ անո­ղի հա­մար ամե­նա­ծանր բա­նը ան­գործ մնալն է: Ոտքս վի­րա­վոր չլի­ներ, վա­ղուց թո­ղել էի պա­հես­տը: Ի՞նչ եմ ստա­նում, կգ­նա­յի ֆեր­մա, էն­տեղ շատ են ստա­նում:

Հե­րա­ցուս աչ­քով արեց ինձ, ասաց.

-Մ­խի­թար, էդ ճի՞շտ է, որ ասում են, իբր թե, մար­դիկ են եղել, որ կռ­վի թունդ ժա­մա­նակ թա­քուն կրա­կել են իրենց ձեռ­քին կամ ոտ­քին:

Մխի­թարը, իբր, եր­կար մտա­ծում էր:

-Թշ­նա­մու խոսք է,- ի վեր­ջո ասաց նա:- Չի կա­րող պա­տա­հի: Ախր, ո՞վ կհա­վա­տա: Մեկն էլ դու, կհա­վա­տա՞ս:

-Ե՞ս: Ին­չո՞ւ չեմ հա­վա­տա,- խնդմն­դաց հե­րա­ցուս, և , Մխի­թա­րի հետ իր գործն ավար­տած հա­մա­րե­լով, դար­ձավ ինձ.- պա­ռա­վը ո՞նց է, ո՞ղջ է, թե ար­դեն գոր­ծուղ­ման է մեկ­նել:- Դարձ­յալ ծի­ծա­ղեց՝ այս ան­գամ իր ան­համ սրա­խո­սու­թյան վրա, իսկ հե­տո լր­ջա­նա­լով ասաց.- Ի¯նչ աստ­վա­ծա­յին կնիկ էր: Նա մեռ­նե­լուց չպի­տի վա­խե­նա, դժոխքն էս կյան­քում տե­սել է ար­դեն:

-Ի­մաս­տու­նի հետ քար քաշ­իր, հի­մա­րի հետ փլավ մի կեր,- հե­րա­ցու­իս հե­ռա­նա­լուց հե­տո դժ­գոհ փնթփն­թաց Մխի­թա­րը:- Հի­մար մար­դը լավ կա­նի, որ չխո­սա, բայց, դե, եթե էդ­քանն ընբռ­նի, էլ ին­չի պի­տի խո­սա: Խե­լոք մար­դը եր­կու բան գի­տի՝ շատ մտա­ծել, քիչ խո­սել: Մարդ պի­տի ինքն իրեն հար­գի, որ ու­րիշ­ներն էլ հար­գեն: Էդ­պես է, մարդ որ հի­մար ծն­վեց, հի­մար էլ կմ­նա, մե­կը չի էլ հաս­կա­նում, թե վարդն ին­չու է բու­րում, մյու­սը խոտ ու ծաղ­կից դեղ է սար­քում, բու­ժում մարդ­կանց: Աչ­քե­րը բռ­նի հորս արա­ծը: Դա որ ան­տա­ռում ըն­կել էր ծա­ռի տակ, ոտ­քը փշ­րել, ո՞վ է բե­րել հի­վան­դա­նոց: Հերս է բե­րել սայ­լով: Բա¯: Մարդ կա, մի կո­պե­կի լա­վու­թյուն անես, մինչև կյան­քի վեր­ջը կհիշ­ի, մյու­սին կյանքդ էլ տաս՝ չի գնա­հա­տի: Աշ­խարհն էդ­պես է ստեղծ­ված, ոչինչ չես փո­խի: Խելք բա­ժա­նե­լիս բա­ցա­կա է եղել: Հի­մար-հի­մար խո­սում է: Մեկն ասի՝ տե­սե՞լ ես կրա­կե­լիս: Բայց մի բա­նում ճիշտ էր,- ամե­նայն հա­վա­նա­կա­նու­թյամբ՝ խո­սակ­ցու­թյան թե­ման փո­խե­լու նպա­տա­կով, ավե­լաց­րեց.- Ձեր Շա­հում աքան էս կյան­քում իր բա­ժին դժոխքն իրոք տե­սել է ար­դեն, էն աշ­խար­հում վա­խե­նա­լու բան չու­նի: Բա ոնց, տե­սել է: Գյու­ղում Հայ­րե­նա­կան Մեծ պա­տե­րազ­մում զոհ­ված­նե­րի հիշ­ա­տա­կին նվիր­ված աղբ­յուր-­հուշ­ար­ձան էր կանգ­նեց­վել, շր­ջա­նա­յին «Բա­րե­կա­մու­թյուն» թեր­թում գրել եմ էդ մա­սին, էն որ վերևում, դպ­րո­ցի մոտ կանգ­նած է, էդ հուշ­ար­ձա­նը: Ու­րեմս, հուշ­ար­ձա­նը բաց­վեց շատ շու­քով, Շա­հում աքան, որ մարդ­կանց մեջ մինչև էդ լուռ, շուր­թե­րը սեղ­մած գու­նատ­ված կանգ­նած էր, հան­կարծ չո­քե­չոք, ինչ­պես առաջ­նե­րը գնում էին սր­բի դու­ռը, էդ­պես չո­քե­չոք մո­տե­ցավ հուշ­ար­ձա­նին, գլու­խը դրեց պատ­վան­դա­նին ու դա­ռը լաց եղավ: Իսկ հուշ­ար­ձա­նին, տե­սել ես, պա­տե­րազ­մում զոհ­ված նրա չորս որ­դի­նե­րի անուն­ներն էին՝ Աբ­րա­համ­յան Սա­հակ, Աբ­րա­համ­յան Արամ, Աբ­րա­համ­յան Վա­ղար­շակ, Աբ­րա­համ­յան Հով­հան­նես: Հով­հան­նե­սի մա­սին հրա­մա­նա­տա­րու­թյու­նից պաշ­տո­նա­կան նա­մակ կար, շր­ջա­նա­յին զին­կո­մը կար­դաց նա­մա­կը, ուր գր­ված էր, որ մար­տա­կան առա­ջադ­րանք­նե­րի կա­տար­ման ժա­մա­նակ 1945-ի մա­յի­սի 7-ին հե­րո­սա­բար զոհ­վեց գվար­դի­ա­յի ավագ լեյ­տե­նանտ, տան­կի հրա­մա­նա­տար Հով­հան­նես Աղա­բե­կի Աբ­րա­համ­յա­նը: Գր­ված էր նաև, որ նրան տր­ված Կար­միր դրոշ­ի շքան­շա­նը, Կար­միր աստ­ղի շքան­շա­նը և մի շարք մե­դալ­ներ հետ­մա­հու ու­ղարկ­վել է Մար­տա­կեր­տի զին­կո­մի­սա­րի­ատ: Վեր­ջում հրա­մա­նա­տա­րու­թյու­նը հայտ­նում էր, որ ծնող­նե­րը պետք է հպար­տա­նան այդ­պի­սի խի­զախ որ­դի դաս­տի­ա­րա­կե­լու հա­մար: Բա, էդ­պես էր: Շա­հում աքան ամեն օր, պատ­կե­րաց­նո՞ւմ ես, ամեն օր լու­սը-­լու­սին գա­լիս էր հուշ­ար­ձա­նի մոտ, ավ­լում, սր­բում էր շուր­ջը, թաց շո­րով մաք­րում հուշ­ար­ձա­նի փոշ­ին: «Իմ տունն էս­տեղ է, ասում էր, իմ երե­խեքն էս­տեղ են»: Հե­տո քա­րի մոտ նս­տած գուլ­պա էր գոր­ծում, ինչ­պես որ անում էր Հայ­րե­նա­կան Մեծ պա­տե­րազ­մի օրե­րին և ծա­րավ ան­ցորդ­նե­րին ջուր էր տա­լիս իր հին մեծ փար­չով, որով խմում էին որ­դի­նե­րը: Հե­տո Սամ­վե­լի­կին բե­րե­ցին, մի մատ երե­խա էր, դպ­րոց էլ չէր գնում դեռ, վիշ­տը ոնց որ մի քիչ մեղ­մա­ցավ, կյան­քը կար­ծես թե նոր իմաստ ստա­ցավ, սկ­սեց թո­ռան հետ մի­ա­սին ապ­րել, ասես նո­րից ջա­հե­լա­ցել էր, բայց դե, աստ­ված էդ էլ երևի շատ հա­մա­րեց: Է¯հ, կյանք ասո­ղի հերն անի­ծեմ: Գյու­ղում գի­տե՞ս ինչ են ասում:

-Ի՞նչ են ասում:

-Ես խոս­քը մար­դու ճա­կա­տին ասող եմ, դրա հա­մար շա­տե­րը չեն սի­րում ինձ: Ասում են, որ ու­զե­նա­յիր՝ կա­զա­տե­իր բա­նա­կից, չէ­իր թող­նի, որ տա­նե­ին Աֆ­ղանս­տան: Մեծ-­մեծ մարդ­կանց հետ ես նս­տում-­վեր­կե­նում, նրանց մի խոս­քը բա­վա­կան էր, որ նրան Աֆ­ղանս­տան չու­ղար­կե­ին:

…Այն­տեղ, Սու­րա­թում, երբ Փեշ­ա­վա­րից հե­տո կար­ծես թե հա­ջող­վել էր գտ­նել Սամ­վե­լի հետ­քը, ես շա­րու­նակ այդ մա­սին էի մտա­ծում: Գու­ցե հենց դա էր հիմ­նա­կան պատ­ճա­ռը՝ սե­փա­կան մեղ­սա­գի­տակ­ցու­թյան զգա­ցու­մը, որ իս­կույն հա­մա­ձայ­նե­ցի կա­տա­րել Շա­հում մեծ մորս խնդ­րան­քը՝ գնալ ու փնտ­րել Սամ­վե­լի­կին: «Գետ­նից մինչև եր­կինք շնոր­հա­կալ կլի­նեմ,- ասաց նա,- գնա գտիր, սիրտս ասում է, որ գնաս՝ գտ­նե­լու ես»: Չգի­տեմ ին­չու, ես նույն­պես հա­վա­տա­ցած էի, որ ողջ է նա, որով­հետև լու­րեր էին պտտ­վում, որ ինչ­-որ տեղ, աֆ­ղա­նա­կան Շին­դանդ գա­վա­ռի ղշ­լաղ­նե­րից մե­կում տես­նող է եղել, թե ինչ­պես են մո­ջա­հեդ­նե­րը նրան՝ ծանր վի­րա­վոր, գե­րի վերց­րել: Այդ հա­վատն ինձ Աֆ­ղանս­տա­նի վրա­յով տա­րավ մինչև Փեշ­ա­վար՝ սո­վե­տա­կան հյու­պա­տո­սու­թյուն, ուր հյու­պա­տո­սու­թյան զին­վո­րա­կան կցոր­դը՝ քա­ղա­քա­ցի­ա­կան հա­գուս­տով, ան­չափ բա­րի ռուս մի մարդ,  Տիմոֆեև ազգանունով, հաս­տա­տեց, որ, հա­մա­ձայն հե­տա­խու­զա­կան տե­ղե­կու­թյուն­նե­րի, այո, հնդ­կա­կան Սու­րաթ քա­ղա­քի մո­տեր­քում կա մի հայ՝ Հե­րա­թի հար­յուր­մե­կե­րորդ մո­տոհ­րաձ­գա­յին գն­դի մեր նախ­կին զին­վոր­նե­րից, բայց թե ինչ­պես է անու­նը, դժ­բախ­տա­բար, ասել չի կա­րող, նախ, որ ահա­գին ժա­մա­նակ է ան­ցել, գե­րի­նե­րի հար­ցե­րով իրենք չեն զբաղ­վում այլևս, երկ­րորդն էլ՝ աֆ­ղա­նա­կան պա­տե­րազ­մում կո­րած մեր զին­վոր­նե­րը վա­խից թաքց­նում են իրենց իս­կա­կան անուն­-ազ­գա­նուն­նե­րը, շա­տե­րը հա­վա­տա­փոխ են եղել, դժ­վար թե հա­ջող­վի որևէ մե­կին գտ­նել: Ես ու­զում էի հետ դառ­նալ այդ­տե­ղից, բայց այդ­քան որո­նե­լուց հե­տո որոշ­ե­ցի այդ տե­ղե­կու­թյու­նը ևս ստու­գել. գու­ցե իրո՞ք Սամ­վե­լիկն է այդ հա­յը: Փեշ­ա­վա­րից մեծ դժ­վա­րու­թյամբ հա­սա մինչև Դե­լի, այդ­տե­ղից Սու­րաթ՝ գնաց­քով մի օր­վա ճա­նա­պարհ էր: Ես գնաց­քի պա­տու­հա­նից նա­յում էի թե­յի ու ծխա­խո­տի ան­ծայ­րա­ծիր կա­նաչ տն­կա­դաշ­տե­րին, մե­կը մյու­սին հա­ջոր­դող Ջայ­պուր, Ահ­մե­դա­բադ, Ու­դայ­պուր, Աջ­մեր, Բհա­րուչ քա­ղաք­նե­րի մրջ­նա­նոց հիշ­եց­նող կեղ­տոտ կա­յա­րան­նե­րին՝ էժա­նա­գին ձի­թա­յու­ղի ան­դուր հո­տով, մու­րա­ցիկ տկ­լոր երե­խա­նե­րով, և շա­րու­նակ մտա­ծում էի Սամ­վե­լի­կի մա­սին: Վեր­ջա­պես կհա­ջող­վի՞, արդ­յոք, գտ­նել նրան, թե իմ այս վեր­ջին չար­չա­րան­քը նույն­պես իզուր է:

Կեղ­տի, ծխի ու մրի մեջ կո­րած բազ­մա­մի­լի­ոն Սու­րա­թում ես տե­ղա­վոր­վե­ցի կա­յա­րա­նա­մերձ «Ալ-­Սա­ու­դի» հար­մա­րա­վետ հյու­րա­նո­ցում և սկ­սե­ցի որո­նում­նե­րը: Հա­ջորդ օր­վա վեր­ջին քա­ղա­քա­յին թեր­թե­րից մե­կի խմ­բագ­րա­տանն ինձ ասա­ցին, որ այս­տե­ղից ոչ հե­ռու, Բոմ­բեյ տա­նող ճա­նա­պար­հից աջ, ծո­վափն­յա Ալևա փոք­րիկ մի ավա­նում Շեյխ Աբ­դուլ­լա անու­նով մի հայ է ապ­րում և որ մարդ կա՝ ոս­տի­կա­նու­թյան հետ կապ­ված, որը, վար­ձատ­րու­թյան դեպ­քում, իհար­կե, վա­ղը նրան կա­րող է բե­րել ինձ մոտ:

Մինչև լույս ես չկա­րո­ղա­ցա աչք փա­կել: Մե­քե­նա­նե­րի ու եր­կա­նիվ ռիկ­շա­նե­րի ան­վերջ հոսքն ու նրանց զիլ ազ­դան­շան­նե­րը չէ­ին մի­այն իմ անք­նութjան պատ­ճա­ռը. ես դարձ­յալ մտա­ծում էի՝ մի՞­թե իս­կա­պես կգտ­նեմ Սամ­վե­լին և կտա­նեմ տուն՝ հու­րա­խու­թյուն մեր Մեծ մոր ու մեզ բո­լո­րիս: Վեր­ջա­պես կող­քի պու­րա­կից եկող թռ­չուն­նե­րի դայ­լայ­լով՝ ճընկ-­ճընկ, ճընկ-­ճընկ, հե­տո ֆյութհ-ֆ­յութհ-ֆ­յութհ, բաց­վեց օրը, մի եր­կու ժամ ևս ան­ցավ, և, ահա, վեր­ջա­պես ծե­ծե­ցին դու­ռը: Հուզ­մուն­քը մի­ան­գա­մից հա­մա­կեց ինձ, շն­չե­լը կար­ծես թե դա­ռավ անհ­նա­րին: Ես բաց արե­ցի դու­ռը և մնա­ցի քա­րա­ցած. Սամ­վե­լիկն էր կանգ­նած իմ դեմ՝ չալ­մա­յով, ան­չափ նի­հար, արևախանձ գու­նատ դեմ­քով, եր­կար մի­րու­քով, ոտից-գ­լուխ սպի­տակ եր­կար շո­րով: Ես շն­չա­հատ առաջ մղ­վե­ցի՝ նրան իմ գիրկն առ­նե­լու, բայց նա սա­ռը ան­ցավ իմ կող­քով և, կա­ղա­լով շր­ջան­ցե­լով սեն­յա­կի կենտ­րո­նում դր­ված սե­ղա­նը, նս­տեց բազ­մո­ցի ծայ­րին:

-Գի­տե՞ս ինչ­քան եմ ման եկել քեզ,- ասա­ցի ես, որոշ չա­փով ընկճ­ված ու շփոթ­ված նրա սա­ռը վե­րա­բեր­մուն­քից:- Որ­տեղ ասես, որ չեմ եղել: Թեր­մե­զով ան­ցել եմ Մա­զա­րի-­Շա­րիֆ, այն­տե­ղից Կան­դա­գար, Հե­րաթ, իսկ Փեշ­ա­վա­րից՝ ու­ղիղ Պա­կիս­տան, տե­ղե­կու­թյուն­ներ հա­վա­քե­լով քո հետ­քով հա­սել եմ Ֆեյ­սա­լա­բադ: Շատ տե­ղե­րում եմ որո­նել քեզ, Սամ­վե­լիկ, շատ տե­ղե­րում, և ահա այս­տեղ եմ՝ Սու­րաթ քա­ղա­քում: Սո­վե­տա­կան դես­պա­նա­տա­նը՝ Դե­լի­ում, ինձ շատ օգ­նե­ցին քո հար­ցում, և ահա այս­տեղ եմ,- նո­րից կրկ­նե­ցի ես,- վեր­ջա­պես գտել եմ քեզ:

Նա վհատ ու սա­ռը նա­յում էր: Սմ­քած շուր­թե­րի ոչ մի շար­ժում, ոչ մի ար­ձա­գանք:

-Վեր­ջա­պես գտա քեզ,- դարձ­յալ հուզ­ված կրկ­նե­ցի ես:- Ար­դեն հույս չու­նե­ի հա­մար­յա, թե կգտ­նեմ: Այո, հույս չու­նե­ի, բայցև մի­ա­ժա­մա­նակ չէի կորց­նում հույսս: Ճիշտ են ասում, որ մարդ, առանձ­նա­պես մե­ծա­հա­սակ մարդ, ամեն գիշ­եր պառ­կում է քնե­լու՝ առանց որևէ երաշ­խի­քի, թե հա­ջորդ օրն առա­վոտ­յան արթ­նա­նա­լու է, սա­կայն ամեն դեպ­քում նա նո­րից ու նո­րից լա­րում է զա­թու­ցի­չը: Դա հենց հույսն է որ կա: Այան այդ հույ­սով է ապ­րում, Սամ­վե­լիկ, նա կու­րա­խա­նա, գի­տես, աշ­խար­հի չափ կու­րա­խա­նա:

Նրա այ­տամ­կա­նը լար­վեց: Նա տր­տում օրո­րեց գլու­խը, բայց ոչինչ չա­սաց:

-Նա հա­մոզ­ված է, որ դու ողջ­-ա­ռողջ ես, նրա սիր­տը վկա­յում է դա: Նա շատ տանջ­ված, բայց իմաս­տուն կին է, Սամ­վե­լիկ, նա շա­րու­նակ քո անունն է տա­լիս: Գիշ­եր-­ցե­րեկ քո անունն է տա­լիս: Հիշ­ո՞ւմ ես Ագ­նե­սա­յին,- ակա­մա ավե­լաց­րի ես,- նկա­րը ցույց էիր տա­լիս ինձ, հիշ­ո՞ւմ ես:

Նա բարձ­րա­ցավ տե­ղից, մո­տե­ցավ լու­սա­մու­տին: Եր­կար նա­յում էր դուրս, մի տե­սակ կուչ եկած, փոք­րա­ցած, հե­տո շրջ­վեց, այ­լայլ­ված, բայց սառ­նու­թյամբ ասաց.

-Ուշ է, ուշ է ար­դեն: Ես ըն­տա­նի­քի տեր եմ, կին, երե­խա­ներ ու­նեմ, ուշ է: Ժա­մա­նա­կին պի­տի որո­նե­իր, ժա­մա­նա­կին,- նա ըն­դոստ մի շար­ժու­մով ու դարձ­յալ կա­ղա­լով մո­տե­ցավ դռա­նը, շուռ եկավ, ակն­դետ նա­յեց ինձ, և ես հաս­կա­ցա, ցա­վագ­նո­րեն հաս­կա­ցա, որ վեր­ջին ան­գամ եմ տես­նում նրան:- Մի որո­նեք ինձ,- կրկ­նեց նա նույն սառ­ցա­սառն տո­նով:- Իմ հա­վատն ու­րիշ է: Մի որո­նեք ինձ:

Նա դան­դաղ ելավ սեն­յա­կից, իր ետևից ծած­կե­լով դու­ռը:

Ես եր­կար, շատ եր­կար ժա­մա­նակ նս­տած էի՝ ան­կա­րող ըն­կա­լե­լու այն ամե­նը, ինչ տե­ղի ու­նե­ցավ հի­մա՝ այս հե­ռա­վոր, օտար աշ­խար­հում:

 -Իմ ասա­ծից մի նե­ղա­ցիր,- կր­կին խո­սեց Մխի­թա­րը:- Խոսք էր, ասա­ցի՝ մո­ռա­ցիր: Ինչ վե­րա­բեր­վում է Շա­հում աքա­յին, ինչ ասեմ, մոտ հարևան­ներ ենք, միշտ աչք­ներս վրան է եղել, լավ ենք նա­յել, թե վատ՝ էդ է, աստ­ված թող տես­նի, և ամեն­քին իր սր­տի ու­զա­ծով տա: Քեզ­նից էլ դժ­գոհ չէր, իր բախտն էր, ի՞նչ անենք, դու քնած՝ բախտն ար­թուն, ու՞ր կա­րող ես փախ­չել՝ ոչ մի տեղ: Ին­քը քա­ղա­քում չէր կա­րո­ղա­նում, քո գործն էլ գյու­ղում չկար, էդ­պես էր:- Նա նա­յեց ճա­նա­պար­հի կող­մը, բարձր հարց­րեց.

-Ա­պետ­նա¯կ, էդ ի՞նչ ես տա­նում դույ­լով, բե­րանն էլ փա­կել ես:

-Ա­րա, որ պի­տի ասեմ, բե­րանն ին­չի՞ եմ փա­կել:

-Տե­սա՞ր ինչ ասաց,- դառ­նա­լով ինձ, նե­ղա­ցած ասաց Մխի­թա­րը:- Գու­ցե ռումբ է մե­ջը, բա չի­մա­նա՞նք ինչ է տա­նում: Մի գրամ խելք չու­նեն, բայց սրա­միտ-ս­րա­միտ խո­սում են: Երեկ իրի­կու­նը մտա բան­ջա­րա­նոց՝ մի եր­կու կար­տո­ֆիլ հա­նե­լու, մեկ էլ տե­սա՝ մե­կը ծա­ռե­րի ետևում բա­հով փորփ­րոմ է, նա­յեմ-­տես­նեմ՝ մեր էս վերևի Վա­նո­յի լա­կո­տը, այ տղա, ասում եմ, էդ ի՞նչ ես անում, ասում է՝ կար­տոլ եմ հա­նոմ, բայց, ախր, ասում եմ, էդ կար­տո­լի տե­րը ես եմ, ասում է՝ դե, որ տե­րը դու ես, օգ­նիր: Բա¯…էն օրն էլ տես­նեմ մեր էս հարևան Ար­տաշ­ը, խել­քից պա­կաս մեկն էլ դա է, բան­ջա­րա­նո­ցի խրտ­վի­լա­կին գե­ղե­ցիկ շո­րեր է հագց­նում, փող­կապ է կա­պում, ասում եմ՝ հի­մար հո չես, այ տղա, փող­կապն ին­չի՞ ես կա­պում, ասում է՝ խրտ­վի­լա­կից վա­խե­ցող թռ­չուն­նե­րին էլ պետք է հար­գել: Սաղ գյու­ղով մեկ սրա­միտ են: Ամեն գյու­ղում մի հի­մար կլի­նի, բայց մեր գյու­ղում նրանց թի­վը վեր­ջերս շա­տա­ցել է: Խմող­նե­րի թիվն էլ: Չխ­մած՝ կա­տու են, խմած ժա­մա­նակ՝ առ­յուծ: Դրան­ցից մեկն էլ հենց Ար­տաշն է: Իր հի­մա­րու­թյան պատ­ճա­ռով էն խեղճ Ման­վե­լին եր­կու տա­րով ու­ղար­կե­ցին Շուշ­ի՝ բանտ:

-Ման­վելն ո՞վ է:

-Սու­րե­նի տղան: Շո­ֆեր է: Էս Սու­րե­նը մի բա­րե­կամ ու­նի Մար­տա­կեր­տում, հե­րը մե­ռել էր, դե, գյու­ղա­ցի մարդ՝ ի՞նչ պի­տի տա­նի, ինքն էլ ուս­տա մարդ, ասում է՝ դա­գա­ղի հոգս չքաշ­եք, ես կբե­րեմ: Չափսն էլ գի­տեր, երևի ժա­մա­նա­կին աչ­քա­չա­փով վերց­րել էր: Սար­քեց, նա­խա­գա­հից թույլտ­վու­թյուն վերց­րեց, տղա­յի՝ Ման­վե­լի բեռ­նա­տա­րով տա­րավ: Ներքևի գյու­ղե­րում սրանք շրջ­կենտ­րոն գնա­ցող մի թուրք դա­սա­տու են վերց­նում: Բայց չեն ասում, որ թափ­քում դա­գաղ կա, էդ էլ դա­գաղ ու մե­ռե­լից սաս­տիկ վա­խե­ցող էշի­ գլուխ: Որոշ ժա­մա­նակ անց սա հան­կարծ նկա­տում է, որ դա­գա­ղի կա­փա­րի­չը կա­մաց բարձ­րա­նում է ու էն­տե­ղից մար­դու մի ձեռք է դուրս գա­լիս: Վա­խից էս դա­սա­տուն թափ­քից ցատ­կում, թա­վալ­վում է ճամ­փի փոշ­ու մեջ, ոտու­ձե­ռը կոտ­րում: Պարզ­վում է, որ գյու­ղում Էս ախ­մախ Ար­տաշն էլ է մե­քե­նա նս­տել, իբր թե էլեկտ­րա­ցան­ցում գործ ու­նի: Ճա­նա­պար­հին ու­ժեղ անձրև է սկ­սում, մտ­նում, առոք-­փա­ռոք պառ­կում է դա­գա­ղում, ձեռ­քը հա­նել է, որ տես­նի՝ կտ­րե՞լ է անձրևը: Էր­կու տա­րի տվին Ման­վե­լին, կին ու երե­խեք թո­ղին ան­տեր: Բա, կոլ­խո­զի ժո­ղո­վում մեր էս բե­րան­բաց Բե­նիկն ինչ ասի, որ լավ լի­նի,- շա­րու­նա­կեց Մխի­թա­րը:- Ասում է՝ Սո­վե­տա­կան Մի­ու­թյու­նում մենք հա­զիվ թե լավ ապ­րենք, մի­ակ ելքն այն է, ասում է, որ Սո­վե­տա­կան Մի­ու­թյու­նը պա­տե­րազմ հայ­տա­րա­րի Ամե­րի­կա­յին ու Չի­նաս­տա­նին, նրանք շատ են, մեզ կհաղ­թեն ու նրանց հաշ­վին մար­դա­վա­րի կապ­րենք: Որոշ­ե­ցի դրա սան­ձը ձեռքս հա­վա­քել, ասում եմ՝ բա որ հան­կարծ մե՞նք հաղ­թե­ցինք… Բե­րա­նը մնաց բաց, խոսք չգ­տավ, թե պա­տաս­խանս տա: Էդ­պես է, թող­նես հա­կա-­հա­կա խո­սեն… Գի­տե՞ս ես ոնց եմ ամուս­նա­ցել,- աշ­խու­ժա­ցավ Մխի­թա­րը:- Երևանից ու­սա­նող տղեր­քը եկել էին ար­ձա­կուր­դի, ու­զում էին քեֆ անել, ինձ ու­ղար­կե­ցին էս կող­քի գյու­ղը՝ Շահ­մա­սուր, մսա­ցու գտ­նե­լու: Տնե­տուն ման գա­լով հարց­նում եմ՝ «Ծա­խու գա՞ռ չու­նեք»: «Չէ»: «Ու՞լ», «Չէ», «Գո՞­ճի», «Չէ»: Տես­նեմ մի տան պատշ­գամ­բում մի եր­կու աղ­ջիկ ծի­ծա­ղե­լով զրու­ցում են: Հարց­րի՝ «Բա մար­դու տա­լու աղ­ջի՞կ»: Ասա­ցին՝ «Ու­նենք»: Սա­թի­կի հետ էդ­պես ամուս­նա­ցա:

Նա դարձ­յալ նա­յեց ճա­նա­պար­հի կող­մը, էշը խո­տով բեռ­նած մի մարդ էր գնում ճա­նա­պար­հով, առջևից մի տղա երե­խա՝ շվշ­վաց­նե­լով:

-Ա¯յ տղա, ա¯յ տղա,- ներքևից նա­խա­տեց Մխի­թա­րը: -Էշ­ը ին­չո՞ւ դու չես քշում, հերդ է քշում:

-Էհ, էշն ինչ գի­տի՝ ես եմ քշում, թե հերս,- պա­տաս­խա­նեց տղան, շա­րու­նա­կե­լով շվշ­վաց­նե­լով քայ­լել առջևից:

-Տե­սա՞ր,- նո­րից հարց­րեց Մխի­թա­րը:- Ասում եմ չէ՝ խել­քի պա­տառ չկա գլխ­նե­րու­մը, բայց թող­նես սրամ­տեն, հի­մար-­հի­մար դուրս տան, ես ձեր դաս­տի­ա­րա­կո­ղի հերն եմ անի­ծել:

Հե­րա­ցուս դուրս եկավ տնից, ծխա­խոտ վա­ռե­լով առա­ջա­ցավ դե­պի մեզ:

-Ա­մեն ին­չի ճար կլի­նի, մեռ­նո­ղին ճար չի լի­նի,- փի­լի­սո­փա­յեց նա և, Մխի­թա­րի տան կող­մը նա­յե­լով, ավե­լաց­րեց,- Մխի­թար, տես­նում եմ, խո­տի հոգս չես քաշ­ել, ձմ­ռանն ի՞նչ ես անե­լու:

-Գե­լը թո­ղե՞ց, որ խո­տի հոգս քաշ­եմ,- նեղսր­տեց Մխի­թա­րը:- Ան­տե­րը եկել, հենց մեր տան մոտ, չա­փա­րի տակ կե­րել է էշս:

-Բա հո չէր տա­նե­լու ռես­տո­րա­նում ու­տի,- քահ-­քահ ծի­ծա­ղեց հե­րա­ցուս:

Մխի­թա­րը նե­ղա­ցավ, սա­կայն ան­պա­տաս­խան թո­ղեց նրան: Նա այլ բան ասաց:

-Ա­մեն ինչ մաշ­վում է,- ասաց,- նույ­նիսկ վիշ­տը, ժա­մա­նա­կը բու­ժում է բո­լոր վեր­քե­րը, բա­ցի հա­րա­զատ զա­վա­կի կորս­տի վիշ­տը:- Նա խո­րը հա­ռա­չեց, ավե­լաց­րեց.- Մարդ մի օր ծն­վում, մի օր էլ պի­տի մեռ­նի, վա­խե­նում ես մեռ­նե­լուց, թե չէ՝ մեկ է, նա գա­լու է:

Հա­ջորդ օր­վա երե­կո­յան դեմ Մեծ մայրս մա­հա­ցավ: Զար­մա­նա­լի բան. այդ պա­հին կռունկ­նե­րի երամ էր անց­նում գյու­ղի վրա­յով, մի­ան­գա­մայն անս­պա­սե­լի, երա­մը հան­կար­ծա­կի փո­խեց ուղ­ղու­թյու­նը, եկավ, եր­կու ան­գամ պտտ­վեց մեր տան վրա ու թևածե­լով՝ կուր­լու¯-կուր­լու¯-կուր­լու¯, գնա¯ց, կո­րավ իրիկ­նա­յին մթնաշաղի ոս­կե շո­ղե­րի մեջ: Կռունկ­նե­րը չէ­ին երևում այլևս, բայց նրանց հե­ռա­ցող, թախ­ծա­ծոր կան­չը դեռևս լս­վում էր եր­կար:

Մի օր անց մենք հո­ղին հանձ­նե­ցինք նրան գյու­ղա­կան մեր հին գե­րեզ­մա­նո­ցում, որ­տե­ղից երևում էր Խա­չե­նի ըն­դար­ձակ ձո­րա­հո­վի­տը: Այդ ձո­րա­հո­վի­տով է անց­նում շրջ­կենտ­րոն տա­նող ճա­նա­պար­հը:

Տա­րի­ներ առաջ այդ ճա­նա­պար­հով գնա­ցին նրա որ­դի­նե­րը, որ­պես­զի այլևս չվե­րա­դառ­նան:

Իսկ հե­տո գյու­ղի վրա նոր օր բաց­վեց: Ծա­ռե­րը՝ լու­սա­բա­ցի սա­ռը հո­վից արթ­նա­ցած, խշխ­շա­ցին, հա­տու­կենտ թռ­չուն­ներ՝ այս ու այն­տեղ, իրար ձայն տա­լով սկ­սե­ցին գեղ­գե­ղալ, և նրանց քաղց­րա­հունչ եր­գը գնա­լով սաստ­կա­նում էր:

Մի տե­սակ ըն­կա­լե­լի ու անըն­կա­լե­լի՝ գյու­ղի վրա բաց­վում էր լույ­սը և տա­րօ­րի­նակ էր մտա­ծել, որ այդ լույ­սը հույս և ու­րա­խու­թյուն կբե­րի բո­լոր մարդ­կանց՝ թե մեծ, թե փոքր, բայց ոչ բնավ նրանց, որ այլևս չկան…