ԴԱՐՁ Ի ՇՐՋԱՆՍ ՅՈՒՐ

Տու­նը գյու­ղի ծայ­րին էր՝ երե­սով դե­պի արև, թի­կուն­քով՝ հեն­ված ան­տա­ռին: Մյուս տնե­րից  տա­րան­ջատ՝ կանգ­նած էր բլ­րա­կի վրա մի­այ­նակ ու ասես նաև լք­ված: Ան­տառն օր­վա բո­լոր ժա­մե­րին բու­րում էր անուշ­ակ բույ­րե­րով, լույ­սը դեռ չբաց­ված՝ թռ­չուն­ներն այն­տեղ սկ­սում էին վա­ղորդ­յան ջինջ արևով օծ­ված իրենց հա­մեր­գը: Իսկ գիշ­եր­նե­րը, երբ շուրջն ամեն ինչ սա­հում, ընկղմ­վում էր փա­փուկ ու անեզր մթու­թյան մեջ, Բախ­չու­տի ձո­րի կող­մե­րում սկ­սում էր հն­չել գիշ­ե­րա­հա­վի կա­րո­տա­կեզ կան­չը:

Հուշ­ե­րի հե­ռա­վոր մշուշ­ում այս­պես էր տպա­վոր­վել հա­րա­զատ եզեր­քը և հի­մա, նս­տած պատշ­գամ­բի մի ծայ­րում, Ավե­տիսն ակն­դետ նա­յում էր շուրջն ու ասես ոչինչ չէր փոխ­վել. տան ետևում, ան­տա­ռում, դարձ­յալ իրար ընդ­հա­տե­լով, եր­գում էին կեռ­նեխ­նե­րը՝ նրան կր­կին վե­րա­դարձ­նե­լով այն հին օրե­րը, որ, ավաղ, ան­ցան երա­զի պես ու էլ եր­բեք չեն դառ­նա­լու:

Պատշ­գամ­բից այն կողմ, ուղ­ղա­կի տնա­մերձ հո­ղա­մա­սի ցան­կա­պա­տից, սկս­վում էին կոլտն­տե­սա­յին դաշ­տե­րը, դաշ­տե­րում, գոլ քա­մուց տա­րու­բեր­վող ար­տե­րի վրա շող­շո­ղում, հուրհ­րա­տում էր տաք մշուշ­ը: Ոչ այն է հն­ձած ար­տե­րի մեջ, ոչ այն է ար­տե­րից դուրս՝ կա­կաչ­նե­րից ներկ­ված սա­րա­հար­թե­րում, ան­վերջ, ան­դա­դար կան­չում էին ար­տույտ­նե­րը, և նրանց թախ­ծա­նուշ եր­գը ղո­ղան­ջում էր ար­տա­միջ­յան նեղ­լիկ ճամ­փա­նե­րի վրա:

Մտո­վի ինչ­քան է եղել այս­տեղ, ծղո­տե տա­նիք­նե­րով, եր­կա­րուկ մա­րագ­նե­րով, տնա­մերձ փոք­րիկ այ­գի­նե­րով այս գյու­ղում: Եր­կար ճա­նա­պար­հից հոգ­նած՝ նս­տել էր նա հի­մա պատշ­գամ­բի մի ծայ­րում, կա­րո­տով դի­տում էր շուր­ջը, և նրա սիրտն ան­կա­նոն թպր­տո­ցով խփում էր կրծ­քի տակ, կար­ծես ձգ­տե­լով դուրս թռ­չել այն­տե­ղից: Ավե­տիսն ան­թար­թափ նա­յում էր գյու­ղին, որ ասես ամ­ռան տա­պից հա­լած­ված՝ կուչ էր եկել բլ­րի ստո­րո­տում, նրա աչ­քերն ան­համ­բե­րու­թյամբ սա­հում էին ծա­նոթ ան­տառ­նե­րի, բլ­րակ­նե­րի վրա ու հանդ ու ձո­րե­րում իր ոտ­նա­հետ­քե­րին կա­րոտ կա­ծան­ներ էր տես­նում, այդ կա­ծան­նե­րի վրա՝ մաս­րե­նու թփեր, որոնց տակ ապ­րի­լի կե­սե­րին բաց­վում են կար­միր թեր­թե­րով վարդն ու մուգ կա­պույտ մա­նուշ­ա­կը: Այո, ցավ պատ­ճա­ռե­լու չափ նույնն էր շուր­ջը, ոչինչ չէր փոխ­վել ասես: Ավե­տի­սը նս­տեց եր­կար, չէր ու­զում ել­նել տե­ղից: Ոչ նրա հա­մար, որ հոգ­նել էր. ճա­նա­պար­հը հե­ռու­նե­րից էր նրան բե­րել, նա եկել էր ապ­րան­քա­տար գնաց­քով՝ մինչև Եվ­լախ, Եվ­լա­խից այս կողմ նա շա­տն ան­ցավ ոտ­քով, որոշ տեղ եկավ ձի­ա­կառ­քով, այ­նու­հետ նո­րից ոտ­քով՝ մի ամ­բողջ օր ու գիշ­եր: Բայց հոգ­նա­ծու­թյու­նից չէր, ոչ: Այն­տեղ` հե­ռու Սի­բի­րում, ուկ­րա­ի­նա­կան տա­փաս­տան­նե­րում ու այ­նու­հետև Մի­ջին Ասի­ա­յում, երբ ձի­ե­րի վրա սլա­նում էին բաս­մաչ­նե­րի վրա, ինչ­քան է երա­զել ահա այս­պես նս­տել սե­փա­կան տան պատշ­գամ­բում, նս­տել ու եր­կար, ժա­մե­րով դի­տել իր սր­տին մոտ ու թանկ Հն­ձա­խու­թը, կա­րոտ հա­յաց­քով փար­վել նրա բարձր սա­րե­րին, ծա­ղիկ­նե­րի ու կա­նա­չի մեջ կորս­ված դաշ­տե­րին, զրու­ցել որ­դու հետ, ասել նրան, թե ին­չը դր­դեց իրեն ընկ­նե­լու օտար ափեր:

Եվ ահա եկել է, քսան­հինգ տա­րի անց վեր­ջա­պես տուն է հա­սել նա հե­ռա­վոր ճա­նա­պար­նե­րից ու նո­րից պի­տի մեկ­նի: Պի­տի գնա ու հայտ­նի չէ՝ կվե­րա­դառ­նա՞ մեկ էլ, բախտ կու­նե­նա՞, արդ­յոք, մի ան­գամ ևս այս­պես նա­յել հայ­րե­նա­կան հանդ ու ձո­րե­րին: Կյանքն ան­վեր­ջա­նա­լի ճա­նա­պարհ է, մար­դը՝ ճամ­փորդ, որ­տե՞ղ կհատ­վի նրա ճա­նա­պար­հը՝ մի­այն Տե­րը գի­տի: Ճա­նա­պարհ­նե­րը կր­կին կան­չում են նրան: Եվ ին­չո՞ւ այս­պես ստաց­վեց, ին­չո՞ւ այդ ճա­նա­պարհ­նե­րը խորթ մոր նման եղան իր հան­դեպ:

Նա այս­տեղ բույն էր հյու­սել, ու­րեմն պի­տի ապ­րեր այս­տեղ, որով­հետև ուր էլ որ եղավ, միևնույն է, սիր­տը չկտր­վեց այս տե­ղե­րից: Պի­տի ապ­րեր այս­տեղ, ավար­տեր տան երկ­րորդ հար­կը, բախ­տա­վոր կյանք վա­րեր, բայց կյանքն ու­րիշ ճա­նա­պարհ­նե­րով տա­րավ նրան, ապ­րեց նա ու­րիշ երկն­քի տակ՝ կա­րոտ որ­դու ձայ­նին, որն առանց իրեն, ահա, մե­ծա­ցել, տան տղա­մարդ է ար­դեն, նույ­նիսկ ըն­տա­նիք է կազ­մել: Ավե­տի­սի սիրտն ասես կանգ առավ, երբ հար­սը՝ որ­դու կի­նը, առաջ հրեց փոք­րիկ տղա­յին և կա­մա­ցուկ ասաց. «Մո­տե­ցիր, Ավիկ, մո­տե­ցիր պա­պի­կին»: «Ավի՞կ»,- զար­մա­ցավ ին­քը: «Այո: Ավե­տիս է անու­նը,- ժպ­տուն աչ­քե­րով ասաց հար­սը,- բայց Ավիկ ենք ասում: Փոքր է դեռ՝ դրա հա­մար»: Ավե­տի­սը ելավ տե­ղից. հուզ­մուն­քից այ­տամ­կան­նե­րը ձգ­վե­ցին, ռուն­գե­րը լայ­նա­ցան: «Ու­րեմն չեն մո­ռա­ցել ինձ»,- մտո­վի ասաց ինքն իրեն ու մի խոր հա­ռա­չանք դուրս թռավ նրա կրծ­քից: Զար­մա­նա­լի է, այն­տեղ, ուր բա­ռե­րով ոչինչ հնա­րա­վոր չէ ար­տա­հայ­տել, մարդ հա­ռա­չում է, և այդ հա­ռա­չան­քը թեթևու­թյուն է բե­րում ասես հո­գուն: Ավե­տիսն ակա­մա նա­յեց որ­դուն, նկա­տեց որ­դու խո­ժոռ հա­յաց­քը՝ ուղղ­ված կնո­ջը, և ժպիտն իս­կույն հան­գավ՝ ինչ­պես լուց­կու վա­ռած հա­տի­կը քա­մու դեմ: Նա ծխա­խոտ վա­ռեց և, շր­ջե­լով դեմ­քը, կր­կին սկ­սեց դի­տել մո­տիկ ու հե­ռու դաշ­տե­րը, դի­մա­ցի բարձր սա­րե­րը, որոնց գա­գաթ­նե­րը քս­վում էին կապ­տա­ժեռ երկն­քին: Դաշ­տե­րում վերս­տին կան­չում էին ար­տույտ­նե­րը, ան­տա­ռից եկավ կկ­վի ձայ­նը, և այդ ձայ­նը նույն­պես տխ­րա­ծոր էր, ինչ­-որ տեղ մե­կը սրում էր գե­րան­դին՝ վիշ-­վուշ-շ, վիշ-­վուշ-շ, մար­դը չէր երևում, քա­մու հետ ձայ­նը մեկ մո­տե­նում, մեկ կր­կին հե­ռա­նում էր: Գյու­ղից դուրս ել­նող ոլոր-­մո­լոր հին ճա­նա­պար­հը տա­րավ Ավե­տի­սի հա­յաց­քը: Այդ ճա­նա­պար­հը բարձ­րա­նում է դի­մա­ցի սա­րա­լանջն ի վեր, թեք­վում, մտ­նում է ան­տառ, հե­տո ան­տա­ռից ել­նում, գնում է բլուր­նե­րի ստո­րո­տով, մտ­նում է ձո­րակ­նե­րը, տեղ-­տեղ երևում հեռ­վից նա­յո­ղին ու կոր­չում աչ­քից: Այդ ճա­նա­պար­հով գնաց վեր­ջին ան­գամ:

Ժա­մա­նակ առ ժա­մա­նակ հայրն աչ­քի տա­կով, գաղտ­նա­ծա­ծուկ նա­յում է որ­դուն, սա­կայն որ­դու հա­յացքն առաջ­վա պես սառն է, անվր­դով: Որ­դին չէր ու­զում, կամ գու­ցե չէր կա­րո­ղա­նում հաշտ­վել այն մտ­քի հետ, որ հե­ռու­նե­րից եկած այս մար­դը՝ հոգ­նա­տանջ ու ժա­մա­նա­կից շուտ ծե­րա­ցած դեմ­քով, իր հայրն է, հա­րա­զատ հայ­րը, որին կորց­րել է շատ տա­րի­ներ առաջ, և հի­մա նա, ան­հաս­կա­նա­լի է, թե ին­չու, վե­րա­դար­ձել է:

Իսկ դր­սում ամառ է, շոգ հու­նիս: Լս­վում է, թե տնա­մերձ հո­ղա­մա­սից այն կողմ, ցո­րե­նի ոս­կե­զօծ ար­տում, ինչ­պես են սվս­վում դեղ­նած հաս­կե­րը:

Այն ժա­մա­նակ, քսան­հինգ տա­րի առաջ, նույն­պես այս­պի­սի ամառ էր, տա­պից ար­տե­րի վրա օդը շի­կա­ցել, թրթ­ռում էր: Իսկ գու­ցե այս­քան տա­րի­նե­րի հեռ­վի՞ց է որ­դուն այդ­պես թվում: Քսան­հինգ տա­րի: Այ­նինչ թվում է, թե այդ ամե­նը երեկ է տե­ղի ու­նե­ցել: Զար­մա­նա­լի է, կյանքն ինչ­քան եր­կար է թվում, երբ փոքր ես դեռ, և ինչ­քան կարճ է այն, երբ նա­յում ես ապ­րած տա­րի­նե­րի հե­ռա­վո­րու­թյու­նից: Ինքն այն ժա­մա­նակ ըն­դա­մե­նը չորս տա­րե­կան էր: Եվ նրա ման­կա­կան հիշ­ո­ղու­թյան մեջ ընդ­միշտ տպա­վոր­վել է այդ օրը. հայ­րը, որ­սոր­դա­կան երկ­փո­ղա­նին ձեռ­քին, կա­տա­ղած բղա­վում էր մոր վրա, և նրա աչ­քե­րը, չգի­տես ին­չու, ամ­բող­ջո­վին կարմ­րած էին: Մայ­րը նույն­պես ինչ­-որ բան էր ասում ու մի­ա­ժա­մա­նակ լա­լիս էր: Ին­քը վա­խե­ցած նա­յում էր այս ու այն կողմ, բաց պա­տու­հա­նից երևում էր բա­կը, այն­տեղ ահա­գին մարդ էր հա­վաք­վել, նրանք տագ­նա­պա­հար խմբ­վել էին տան առաջ: Այ­նու­հետև, մի ան­գամ ևս բղա­վե­լով մոր վրա, հայ­րը դուրս եկավ տնից՝ առաջ­վա պես աջ ձեռ­քում ամուր բռ­նած հրա­ցա­նը: Նա արագ քայ­լե­րով գնաց դե­պի բա­կի դռ­նա­կը, և ամ­բո­խը լուռ հետ քաշ­վեց՝ ճա­նա­պարհ տա­լով նրան:

Հայ­րը դուրս եկավ փո­ղոց և, առանց ետ նա­յե­լու, գնաց ձո­րե­րի վրա իջ­նող ճա­նա­պար­հով: Հե­տո տնից դուրս եկավ մայ­րը (ին­քը չգի­տեր, չէր հաս­կա­նում, թե ինչ է կա­տար­վում), նրա երե­սին գույն չկար, իսկ շուր­թե­րը դո­ղում էին: Տես­նե­լով նրան, մար­դիկ թեթևացած շունչ քաշ­ե­ցին, և ինչ­-որ մե­կը, հան­կարծ իջած քար լռու­թյան մեջ, ծե­րու­նա­կան դող­դոջ ձայ­նով ասաց. «Փառքդ շատ լի­նի, աստ­ված, լավ է, որ մի սպա­նու­թյուն էլ չե­ղավ:»:

Ամ­բո­խը հետզ­հե­տե ցր­վեց իրենց տնե­րը, բա­կը դա­տարկ­վեց, ամա­յա­ցավ: Մայ­րը դարձ­յալ գու­նատ էր, եր­բեմ­նա­կի հա­ռա­չում էր՝ ան­հան­գիստ նա­յե­լով ձո­րե­րի կող­մը: Եվ ին­քը դարձ­յալ ոչինչ չգի­տեր, չէր կա­րո­ղա­նում հաս­կա­նալ, թե ինչ է պա­տա­հել:

-Այս տա­րի ինչ­պե՞ս են ար­տե­րը,- եր­կար լռու­թյու­նից հե­տո խո­սեց հայ­րը:- Մի բան կա՞:

-Ա­յո, լավ բերք է սպաս­վում,- պա­տաս­խա­նեց որ­դին, առանց նա­յե­լու հոր կող­մը: Նա, իհար­կե, հաս­կա­նում էր, որ հոր մտ­քե­րը բո­լո­րո­վին ու­րիշ տեղ են, նա պարզ տես­նում էր՝ հայ­րը շա­րու­նակ նա­յում էր գյու­ղից ել­նող ճա­նա­պար­հին, որը լեռ­նե­րից իջ­նող գե­տի պես ոլոր-­մո­լոր ձգ­վում էր ձո­րերն ի վար: Այդ ճա­նա­պար­հով գնաց հայ­րը վեր­ջին ան­գամ: Վեր­ջին ան­գամ: «Մա­մա, իսկ հայ­րիկն ին­չո՞ւ գնաց տնից, ին­չո՞ւ թո­ղեց մեզ»,- մի ան­գամ հարց­րեց մո­րը: Մայրն այն ժա­մա­նակ եր­կար նա­յեց որ­դուն: Չէր հաս­կաց­վում՝ չէ՞ր ու­զում պա­տաս­խա­նել, թե՞ չէր կա­րո­ղա­նում: Վեր­ջա­պես նա ասաց. «Իսկ դու հա­ճա­խա­կի՞ ես մտա­ծում այդ մա­սին»: «Այո»,- ա­րագ ար­ձա­գան­քեց որ­դին: Մայ­րը կր­կին եր­կար նա­յեց որ­դուն, իսկ հե­տո, փախց­նե­լով հա­յաց­քը, ասաց. «Իզուր, որ­դիս: Քո հայ­րը խե­լա­ցի մարդ չէր, խե­լա­ցի մար­դը հրա­ցան չէր բարձ­րաց­նի կնոջ վրա, չէր լքի հա­րա­զատ ըն­տա­նի­քը: Նա մարդ­կանց չէր սի­րում՝ ահա թե ինչ­պի­սին էր քո հայ­րը: Չար­ժե հիշ­ել նրան, նա դրան ար­ժա­նի չէ»:

Որ­դին ջա­նում էր վեր­հիշ­ել թե­կուզև մի դեպք, որ հայ­րը բար­յա­ցա­կամ ու սի­րա­լիր եղած չլի­ներ իրենց հետ, բայց չէր կա­րո­ղա­նում, այդ­պի­սի դեպք չէր եղել: Գու­ցե ին­քը փոքր էր՝ չի հիշ­ում: Իսկ չէ՞ որ նա մարդ է սպա­նել: Բա­րե­գութ, լավ մար­դիկ չեն սպա­նում իրենց հա­մագ­յու­ղա­ցի­նե­րին: Հեր­քել այս փաս­տը՝ անհ­նար էր. մար­դաս­պան էր հայ­րը:

Տա­րօ­րի­նակ էր և ծե­րու­նի Ապետ­նա­կի խոս­քը: Նա մի ան­գամ ասաց. «Կորց­նե­լով հարս­տու­թյու­նը, մարդ քիչ բան է կորց­նում, կորց­նե­լով պա­տի­վը՝ շատ բան է կորց­նում, խի­զա­խու­թյու­նը կորց­նե­լով՝ կորց­նում է ամեն ինչ: Քո հայ­րը իս­կա­կան տղա­մարդ էր, որ­դիս, պատ­վազ­գաց ու խի­զախ մարդ: Եր­բեմն հիշ­իր նրան:»:

Հոր մա­սին ար­տա­հայտ­վող իրա­րա­մերժ կար­ծիք­նե­րից եր­բեմն պտտ­վում էր որ­դու գլու­խը: Բայց դա վա­ղուց էր, այն ժա­մա­նակ­վա­նից շատ ջրեր են հո­սել, և որ­դու հիշ­ո­ղու­թյու­նից ջնջ­վել են և հոր դեմ­քը, և հիշ­ո­ղու­թյուն­նե­րը՝ նրա մա­սին: Նա ըն­տե­լա­ցել է այն բա­նին, որ ին­քը հայր չու­նի: Հայր չու­նի և՝ վերջ: Եվ սրա­նից հե­տո պետք էլ չէ, որ ու­նե­նա, մինչև հի­մա ապ­րել են առանց նրան, կապ­րեն նաև այ­սու­հետև, հե­րիք է և այն, որ ին­քը սի­րե­լի մայր ու­նի, որին նույն­պես, երևի, հար­կա­վոր չի եղել այդ­պի­սի ամու­սի­նը: Ահա նա՝ մայ­րը, խո­հա­նո­ցի մի անկ­յու­նում կուչ եկած՝ խո­րա­սուզ­վել է մտ­քե­րի մեջ: Նա նույ­նիսկ չմո­տե­ցավ սե­ղա­նին, ոչինչ չկե­րավ: Հա­վա­նո­րեն, նրա հա­մար դժ­վար է նույն սե­ղա­նի շուրջ նս­տել մի մար­դու հետ, որն առանց խղ­ճի խայթ զգա­լու լքել է իրեն՝ այդ­պես էլ եր­բեք չմ­տա­ծե­լով այն մա­սին, որ իր հա­մար անա­սե­լի ծանր է մի­այ­նակ որ­դի մե­ծաց­նե­լը:

-Էհ, որ­դիս,- հա­յաց­քն անո­րոշ հե­ռու­նե­րին,- խո­սեց հայ­րը,- որ­քան փոքր է տա­րա­ծու­թյունն այն ժա­մա­նակ­նե­րի միջև, երբ մարդ չա­փա­զանց ջա­հել էր և, երբ նա ար­դեն գնում է դե­պի ծե­րու­թյուն:

-Գ­նա­լով դե­պի ծե­րու­թյուն,- մտա­խոհ ասաց որ­դին,- մարդ սկ­սում է գի­տակ­ցել ըն­տա­նե­կան օջա­խի ար­ժե­քը:

Հայ­րը շրջ­վեց որ­դու կող­մը և ի պա­տաս­խան ասաց.

-Ըստ երևույ­թին, ծե­րու­թյունն ստեղծ­ված է նրա հա­մար, որ­պես­զի դառ­նու­թյուն­ներ կրի, բայց նա պետք է բա­վա­կա­նա­չափ խե­լա­միտ լի­նի՝ դրանք անտր­տունջ տա­նե­լու հա­մար:

-Բայց չէ՞ որ կա նաև եր­ջա­նիկ ծե­րու­թյուն,- ասաց որ­դին:

-Եր­ջա­նիկ ծե­րու­թյո՞ւն: Եր­ջա­նիկ ծե­րու­թյուն չի կա­րող լի­նել: Դա ան­միտ մար­դու խոսք է: Ծե­րու­թյու­նը կա­րող է լի­նել կամ խա­ղաղ, կամ դժ­բախտ:- Հայ­րը քիչ լռեց, հե­տո շա­րու­նա­կեց.- Ծե­րու­թյու­նը խա­ղաղ է, երբ հար­գում են ծե­րու­թյու­նը, դառն ու դժ­բախտ է, երբ լքում, մո­ռա­նում են ծե­րու­նուն՝ թող­նե­լով նրան մի­այ­նու­թյան մեջ:

-Թեթևամիտ ջա­հե­լու­թյու­նը նույն­պես դժ­բախ­տու­թյուն է,- որ­դու խոս­քը հն­չեց ինչ­պես կրա­կոց:

-Էհ, որ­դիս,- խուլ ար­ձա­գան­քեց հայ­րը, դո­ղա­ցող մատ­նե­րով ծխա­խո­տը վա­ռե­լով: Նա որոշ ժա­մա­նակ լուռ էր, մտ­քե­րի հետ, իսկ հե­տո ասաց.- Տես­նում եմ՝ կան բա­ներ, որ դու չգի­տես ու այդ­պես էլ եր­բեք չես իմա­նա­լու, որով­հետև ամեն բան չէ, որ կա­րե­լի է բա­ռե­րով ար­տա­հայ­տել:

Որ­դին նա­յեց հո­րը և, հան­դի­պե­լով նրա հա­յաց­քին, աչ­քերն արագ դարձ­րեց ու­րիշ կողմ: Նա, իհար­կե, գի­տակ­ցում էր, որ որ­դի­ա­կան իր պարտ­քը թե­լադ­րում է հայր կո­չել հե­ռու­նե­րից եկած այս մար­դուն, սա­կայն լե­զուն չէր պտտ­վում ար­տա­բե­րե­լու այդ բա­ռը, նրան թվում էր՝ սր­բա­զան զգա­ցում­ներ վի­րա­վո­րող ինչ­-որ բան կար դրա մեջ:

-Ըստ երևույ­թին, կյան­քում լի­նում է նաև այս­պես. կարևոր չէ, թե իրա­կա­նում ինչ­պի­սին ես դու, կարևորն այն է, թե ինչ­պես կներ­կա­յաց­նեն քեզ,- խո­սեց հայ­րը դա­ռը քմ­ծի­ծա­ղով:

Որ­դին լուռ էր: Նա շատ լավ էր հաս­կա­նում, որ անշ­նոր­հա­կալ որ­դին օտա­րից վատ է, ինչ­-որ տեղ նույ­նիսկ հան­ցա­գործ է, քա­նի որ որ­դին իրա­վունք չու­նի ան­տար­բեր լի­նել հոր հան­դեպ, բայց ինքն ին­չո՞վ է մե­ղա­վոր, որ չի կա­րո­ղա­նում նրան ըն­դու­նել որ­պես հա­րա­զատ հոր, և կեղ­ծել նույն­պես չի կա­րո­ղա­նում:

-Ինձ այս­տեղ բե­րո­ղը դու էիր, որ­դիս,- նո­րից խո­սեց հայ­րը, դժ­վա­րու­թյամբ ար­տա­բե­րե­լով բա­ռե­րը:- Հա­զա­րա­վոր կի­լո­մետր ճա­նա­պարհ եմ կտ­րել քեզ հա­մար:

-Ին­չո՞ւ,- հարց­րեց որ­դին, թե­կուզ հաս­կա­նում էր՝ հոր հա­մար հեշտ չի լի­նի պա­տաս­խա­նել այդ հար­ցին: Սա­կայն նա պա­տաս­խա­նի չէր էլ սպա­սում: Որ­դին շա­րու­նա­կում էր հո­րը նա­յել ան­կա­րե­կից, տա­րա­կա հա­յաց­քով, նա­յում էր այն­պես, ինչ­պես կնա­յեն մի­ան­գա­մայն կողմ­նա­կի, ան­ծա­նոթ մար­դուն: Նա ոչ մի կերպ չէր կա­րո­ղա­նում հա­մա­կերպ­վել այն մտ­քի հետ, որ այդ կողմ­նա­կի, ան­ծա­նոթ մարդն իր հայրն է: Այ­նինչ ինքն այն­պես կու­զե­նար ազատ­վել իր սիրտն ու հո­գին կաշ­կան­դող զգա­ցում­նե­րից, որ­պես­զի կա­րո­ղա­նար գր­կել հո­րը, ինչ­պես կա­րո­տած որ­դին կա­րող է գր­կել հո­րը, և ար­տա­սա­նել նվի­րա­կան «հայ­րիկ» բա­ռը, որի հա­մը վա­ղուց, շատ վա­ղուց է, ինչ ին­քը մո­ռա­ցել է: Սա­կայն փո­խա­րեն վշ­տի զգա­ցու­մի, որ­դուն պա­տել էր սառ­ցա­յին ինչ­-որ ցր­տու­թյուն, և նա անուժ էր որևէ կերպ հաղ­թա­հա­րե­լու այդ ցր­տու­թյու­նը:

-Ինչ­պե՞ս ես ապ­րում, որ­դիս,- անս­պա­սե­լի հարց­րեց հայ­րը:

-Ինչ­պես տես­նում ես,- տա­տան­վե­լով անո­րոշ պա­տաս­խա­նեց որ­դին:

-Կ­յան­քում լի­նում են դժ­վա­րին պա­հեր,- հան­գիստ ձայ­նով խո­սեց հայ­րը:- Ան­հրա­ժեշտ է դի­մադ­րել՝ թի­կուն­քով շրջ­վե­լով դե­պի վա­տը, և լավ օրե­րն իրենք իրեց կգան: Եր­ջա­նիկ լի­նե­լու հա­մար հար­կա­վոր է հա­վա­տալ եր­ջան­կու­թյան հնա­րա­վո­րու­թյա­նը:

-Այ­սինքն` մեծ դժ­բախ­տու­թյուն­նե­րը ժա­մա­նա­կա­վոր են, իսկ փոքր դժ­բախ­տու­թյուն­նե­րի վրա չար­ժե ուշ­ադ­րու­թյուն դարձ­նել:- Որ­դին ան­թար­թափ նա­յեց հո­րը և, առանց հա­յաց­քը նրա­նից կտ­րե­լու, շա­րու­նա­կեց.- Զուր չեն ասում, որ դժ­բախ­տու­թյու­նից մինչև եր­ջան­կու­թյուն և, ընդ­հա­կա­ռա­կը, եր­ջան­կու­թյու­նից մինչև դժ­բախ­տու­թյուն ըն­կած տա­րա­ծու­թյունն ըն­դա­մե­նը մի քայլ է:

-Ա­յո, այդ­պես է,- ար­ձա­գան­քեց հայ­րը:- Դա, ըստ երևույ­թին, նրա­նից է, որ եր­ջան­կու­թյու­նից մար­դիկ ավե­լի են հի­մա­րա­նում, քան դժ­բախ­տու­թյու­նից:

-Ով չի կա­րո­ղա­նում օգտ­վել եր­ջան­կու­թյու­նից, երբ այն գա­լիս է, իրա­վունք չու­նի գան­գատ­վե­լու, երբ այն չկա այլևս: Դժ­բախ­տու­թյու­նը երկն­քից չի ընկ­նում, այն ծն­վում է մարդ­կա­յին անմ­տու­թյու­նից:

Հայ­րը օրո­րեց գլու­խը, խոր հա­ռա­չեց:

-Ով շատ է մտա­ծում, նա քիչ է խո­սում,- ասաց նա:- Ես, դժ­բախ­տա­բար, հնա­րա­վո­րու­թյուն շատ եմ ու­նե­ցել՝ եր­կար մտա­ծե­լու հա­մար: Եվ գու­ցե չլի­ներ այդ­պես, այս­քան ճա­նա­պարհ չկտ­րե­ի:

Որ­դին իր ետևում լսեց մոր ոտ­նա­ձայ­նե­րը: Նա շրջ­վեց մոր կող­մը և, հան­դի­պե­լով նրա վշ­տա­բեկ հա­յաց­քին, ակա­մա բարձ­րա­ցավ տե­ղից:

-Հար­կա­վոր է գնալ դպ­րոց, երևի բո­լո­րը հա­վաք­վել, քեզ են սպա­սում,- խո­սեց մայ­րը՝ առանց որ­դու կող­մը նա­յե­լու:- Գնա, հրա­ժեշտ տուր ըն­կեր­նե­րիդ:

Որ­դին զար­մա­ցած նա­յեց մո­րը. չէ՞ որ առա­վոտ­յան ին­քը գնա­ցել էր դպ­րոց, և մայ­րը գի­տեր այդ մա­սին: Բայց հե­տո հաս­կա­ցավ, որ մոր հա­մար, ամե­նայն հա­վա­նա­կա­նու­թյամբ, ծանր է լսել հոր և որ­դու խո­սակ­ցու­թյու­նը:

-Դա­սա­տու­նե­րից շա­տե՞րն են գնում,- հարց­րեց մայ­րը:

-Վեց հո­գի: Այս տար­վա շր­ջա­նա­վարտ­նե­րից նույն­պես կան: Մի քա­նի­սը նույ­նիսկ կա­մա­վոր են մեկ­նում:

-Գ­նա, որ­դիս, գնա հրա­ժեշտ տուր,- կա­մա­ցուկ ասաց մայ­րը:- Մի­այն շուտ վե­րա­դար­ձիր:

Որ­դին լռել­յայն դուրս եկավ պատշ­գամ­բից՝ իր ետևից անաղ­մուկ ծած­կե­լով դու­ռը: Տի­րեց ծանր լռու­թյուն: Չէ­ին լս­վում նաև ոչ հար­սի և ոչ էլ թո­ռան ձայ­նե­րը: Հեռ­վում, ար­տե­րի մեջ, եր­բեմ­նա­կի ղո­ղան­ջում էր կա­քա­վի թախ­ծա­լի կան­չը:

-Դու նրան դիտ­մամբ ու­ղար­կե­ցիր,- ասաց Ավե­տի­սը:

Կի­նը չար­ձա­գան­քեց:

-Քեզ հա­մար ցան­կա­լի չէր իմ զրույ­ցը նրա հետ,- կր­կին խո­սեց Ավե­տի­սը:- Բայց իզուր:

-Հայր չու­նե­ցող­նե­րը շուտ են հա­սու­նա­նում,- ասաց կի­նը մտամ­փոփ:- Նա առանց այդ զրույ­ցի էլ ամեն ինչ հաս­կա­նում է, ի՞նչ կա­րիք կա հո­գին պղ­տո­րե­լու:- Նա քիչ լռեց, իսկ հե­տո, հա­յաց­քը գետ­նին, շա­րու­նա­կեց.- Մի­այն աստ­ծուն է հայտ­նի, թե ինչ օրեր եմ քաշ­ել, ինչ զր­կանք­նե­րի գնով եմ նրան մե­ծաց­րել: Շան քթից ջուր խմե­լով մե­ծաց­րել, կր­թու­թյուն եմ տվել: Դպ­րո­ցում ամե­նա­ջա­հել դա­սա­տուն ինքն է, բայց բո­լո­րը սի­րում, հար­գում են: Եվ ոչ մի­այն դպ­րո­ցում, ամ­բողջ գյու­ղում՝ թե° մեծ, թե° փոքր, նրա մա­սին հար­գան­քով են խո­սում: Իսկ եթե մար­դիկ լավ բան են ասում քո երե­խա­յի մա­սին, դա նշա­նա­կում է, որ նրանք լավ են խո­սում նաև քո մա­սին:

-Այ­նու­ա­մե­նայ­նիվ, ես կու­զե­նա­յի հան­գա­մա­նո­րեն խո­սել նրա հետ,- պն­դեց Ավե­տի­սը:

-Ախր, ին­չո՞ւ:

-Ո­րով­հետև, Սի­րա­նուշ, դու էլ գի­տես, որ մի հայրն ավե­լին ար­ժե իր որ­դու հա­մար, քան հար­յուր դա­սա­տուն ու նույ­նիսկ մի ամ­բողջ գյու­ղը:

Կնոջ հոգ­նած, ժա­մա­նա­կից շուտ խամ­րած գե­ղե­ցիկ աչ­քե­րում մի աղոտ ժպիտ առ­կայ­ծեց: Լսե­լով իր անու­նը, նրա հիշ­ո­ղու­թյան մեջ հան­կար­ծա­կի հառ­նեց ան­ցած օրե­րի մի պատ­կեր, որի մա­սին նա վա­ղուց, շատ վա­ղուց մո­ռա­ցել էր, կամ թվում էր, թե մո­ռա­ցել էր: Ամու­սինն իր անու­նը մի այլ ձևի էր ար­տա­սա­նում՝ ոչ բո­լո­րի նման:Այդ ար­տա­սա­նու­թյան մեջ ու­րիշ­ի հա­մար անոր­սա­լի քաղց­րահնչ­յուն ինչ­-որ բան կար: Եվ այդ քաղց­րահնչ­ու­նու­թյու­նը՝ ամուս­նու ձայ­նի մեջ, երբ նա ամեն ան­գամ ար­տա­սա­նում էր իր անունն էն հե­ռա­վոր, ջա­հել օրե­րին, ակա­մա ստի­պում էր իրեն կանգ­նել և ժպ­տուն եր­կար նա­յել ամուս­նուն՝ մի­ա­ժա­մա­նակ զգա­լով, թե քնք­շան­քից ու սի­րուց ինչ­պես է կրծ­քի տակ սկ­սում արագ, ան­կա­նոն խփել սիր­տը: Աստ­ված իմ, ինչ­քան վա­ղուց է դա եղել: Եվ եղե՞լ է արդ­յոք:

Ժպի­տը մա­րեց, հան­գեց կնոջ աչ­քե­րում: Հա­յաց­քը բարձ­րաց­նե­լով ամուս­նու վրա, նա անվր­դով ասաց.

-Հայր դառ­նա­լը հեշտ է, հայր մնալն է դժ­վար:

-Է¯հ, Սի­րա­նուշ, Սի­րա­նուշ,- ծանր ար­տա­բե­րեց Ավե­տի­սը՝ խեղ­դե­լով հո­գու խոր­քից բարձ­րա­ցող հա­ռա­չան­քը, և նրա հայաց­քը վերս­տին գնաց, մեր­վեց հե­ռու­նե­րին: Այն­տեղ, ամ­ռան տա­պից թրթ­ռա­ցող օդի մեջ, պար­զո­րոշ երևում էր Սառ­նա­տան քեր­ծը: Քիչ ներքև Բախ­չու­տի դաշտն է, դաշ­տի եզեր­քով՝ եր­բեմն մտ­նե­լով ան­տառ, եր­բեմն դուրս գա­լով այն­տե­ղից, ճա­նա­պար­հը, մագլ­ցե­լով քա­րերն ի վեր, բարձ­րա­նում, գնում է դե­պի Կաղ­նա­խաչ սա­րից այն կողմ ըն­կած գյու­ղե­րը՝ Առա­ջա­ձոր, Շահ­մա­սուր, Ծմա­կա­հող, Վանք:

:Գա­րու­նը նոր էր բաց­վել, լեռ­նա­լան­ջե­րին ու բարձր սա­րա­գա­գաթ­նե­րին ձյուն կար դեռ, ձյու­նը հալ­չում էր, և պղ­տոր ձյու­նաջ­րե­րը ձո­րակ­նե­րով ու լեռ­նե­րից իջ­նող ճա­նա­պարհ­ներն ի վար սրըն­թա­ցո­րեն գա­լիս, անց­նում էին գյու­ղա­մի­ջով՝ շուր­ջը լց­նե­լով գար­նան խն­դուն կար­կա­չով:

Հա­ճե­լի է տար­վա այդ ժա­մա­նակ կանգ­նել գյու­ղա­մի­ջում, դարբ­նո­ցի բա­կում, և ունկնդ­րել սա­րե­րից եկող ջրե­րի կան­չին, զրու­ցել ան­ցած ու գա­լիք օրե­րից: Գար­նա­նա­յին ահա այդ­պի­սի մի օր Բախ­չու­տի կող­մից եր­կու ձի­ա­վոր երևացին: Նրանք գա­լիս էին գյու­ղի կող­մը:

Դարբ­նո­ցի առջև մի քա­նի մարդ կար, նրանք ուշ­ա­դիր նա­յե­ցին սա­րե­րից իջ­նող ճա­նա­պար­հին, սա­կայն ձի­ա­վոր­նե­րին ճա­նա­չել չկա­րո­ղա­ցան:

-Ոնց որ մեր կող­մե­րից չեն,- վեր­ջա­պես խո­սեց դար­բին Գրի­գո­րը, առանց որևէ մե­կի կող­մը նա­յե­լու:

-Հա, էդ­պես է երևում,- հաս­տա­տեց վար­սա­վիր Հայ­կա­զը՝ կկո­ցած աչ­քե­րով նա­յե­լով հե­ռուն: Հա­վաք­ված­նե­րի մեջ Հայ­կազն ամե­նից ջա­հելն էր և գյու­ղում շա­տե­րը գի­տե­ին, որ նա ան­տար­բեր չէ դար­բին Գրի­գո­րի չք­նա­ղա­գեղ դս­տեր նկատ­մամբ, և ուր որ է ծնող­նե­րը պի­տի գնա­յին դարբ­նի տուն՝ հարս­նա­խո­սու­թյան: Խո­րա­մանկ ու վազվ­զուն խաժ աչ­քե­րով՝ նա վեր­ջին ժա­մա­նակ­ներս մի քայլ ան­գամ չէր հե­ռա­նում Գրի­գո­րից:

-Հա, մեր կող­մե­րից չեն,- ասաց Հայ­կա­զը՝ ծխա­խոտ վա­ռե­լով:

Ծխում ու զրու­ցում էին՝ մտասևեռ նա­յե­լով ճա­նա­պար­հին: Ձի­ե­րը բեռն­ված էին փոք­րիկ փուք­սով ու կլա­յեկ­ման այլ պա­րա­գա­նե­րով:

-Հայ­կազ, հար­սա­նի­քիդ պղինձ­նե­րը պատ­րաս­տիր, կլա­յե­կող­նե­րը գա­լիս են,- ծի­ծա­ղեց ինչ­-որ մե­կը:

Գրի­գո­րը ձևաց­րեց, թե չլ­սեց կա­տա­կը:

-Բա­րի օր ձեզ,- մո­տե­նա­լով ասաց ձի­ա­վոր­նե­րից մե­կը՝ քսան-ք­սա­ներ­կու տա­րե­կան մի տղա՝ սև աչք-ուն­քով: Մյու­սը տա­րի­քով ավե­լի փոքր, լուռ էր:

-Աստ­ծու բա­րին,- ար­ձա­գան­քեց դար­բին Գրի­գո­րը:- Ամոթ չլի­նի հարց­նե­լը, ո՞ր կող­մե­րից եք:

-Խա­չե­նա­գե­տի էն կող­մից ենք՝ Բա­դա­րա գյու­ղից,- նո­րից խո­սեց նույն տղան:- Գյու­ղից-գ­յուղ շր­ջում, ինչ պա­տա­հում է՝ աման-­չա­ման, կլա­յե­կում ենք:

-Լավ եք անում,- հո­վա­նա­վո­րեց Գրի­գո­րը՝ գլու­խը դրա­կա­նո­րեն շար­ժե­լով:- Ազ­նիվ կեր­պով կա­տար­ված ամեն մի աշ­խա­տանք ար­ժա­նի է հար­գան­քի:

Սա­կայն մի բան, այ­նու­ա­մե­նայ­նիվ, պարզ չէր. սո­վո­րա­բար, Խա­չե­նա­գե­տի այս կող­մի գյու­ղերն ամեն տա­րի կաղ Ար­սենն էր գա­լիս: Ինչ­պես բո­լոր մեծ ու փոքր գյու­ղե­րում, Հն­ձա­խու­թում նույն­պես նա ծա­նոթ­ներ ու­ներ, և ամեն տա­րի, գար­նան հետ երևալով գյու­ղում, իջևանում էր որևէ մե­կի տա­նը և, դուրս գա­լով գյու­ղա­մեջ, սկ­սում էր կան­չել. «Է-­հե¯յ, աման կլա­յե­կեմ, աման կլա­յե­կեմ»: Գյուղն ըն­տե­լա­ցել էր նրան, ինչ­պես ըն­տե­լա­նում են ծի­ծեռ­նակ­նե­րի վե­րա­դար­ձին:

-Ախր, ձեր այդ գոր­ծով Ար­սենն էր գա­լիս մեր գյու­ղե­րը, երևի, իմա­նաք,- կր­կին խո­սեց Գրի­գո­րը:- Մեզ մոտ ոնց որ ասում են, նա տա­նու մարդ էր:

-Ար­սենն էլ չկա,- վշ­տա­լի ձայ­նով ասաց տա­րի­քով մե­ծը:- Մեր կող­մե­րում տի­ֆի հա­մա­ճա­րակ եղավ, շատ մարդ գնաց: Մեր գյու­ղում, օրի­նակ, այն­պի­սի օր էր լի­նում, որ հինգ-­վեց մարդ էր մա­հա­նում:

-Աստ­ված ողոր­մի բո­լոր նրանց,- տխ­րա­ձայն վրա բե­րեց ծեր դար­բի­նը և հա­նեց գլ­խար­կը: Մյուս­նե­րը հետևեցին նրա օրի­նա­կին:

-Շատ դժ­վար ժա­մա­նակ­ներ են,- շա­րու­նա­կեց ան­ծա­նոթ տղան:- Սով է գյու­ղե­րում: Իհար­կե, սով չլի­ներ, այս­պես գյու­ղեգ­յուղ չէ­ինք ընկ­նի:

Մի­ան­գա­մից բո­լորն էլ լռե­ցին: Ոչ այն է ճն­շող այդ լռու­թյու­նը փա­րա­տե­լու հա­մար, ոչ այն է՝ հենց այն­պես, ինքն իրեն բարձ­րա­ձայն մտո­րում էր, հա­վաք­ված­նե­րից մե­կը՝ Ապետ­նա­կը, որ մինչ այդ լուռ կանգ­նած էր մի կողմ, հա­ռա­չան­քով ասաց.

-Էհ, աշ­խարհ, աշ­խարհ: զուր չեն ասում, որ ապ­րել կա՝ մեռ­նե­լուց վատ է:

-Թուրքն անօրեն, բայց խոսքն օրինավոր,- ծոր տա­լով խո­սեց դար­բին Գրի­գո­րը:- Ասում է. դուն­յա­դա բեշ գյուն վար, բեշ­ի դա գա­րա, իս­տա­սան՝ գյուլ, իս­տա­սան՝ աղ­լա:

-Իսկ դա ի՞նչ է նշա­նա­կում, թարգ­մա­նիր տես­նենք,- ասաց վար­սա­վիր Հայ­կա­զը և, դեմ­քը ծա­մած­ռած՝ ծխա­խո­տի ծու­խը փչեց դե­պի վեր: Չգի­տես ին­չու, հենց առա­ջին հա­յաց­քից, ան­ծա­նոթ տղա­նե­րը նրան դուր չե­կան: Եվ խառն­վե­լով խո­սակ­ցու­թյա­նը, նա ցան­կա­նում էր ասել, որ, իբր, ինքն այս­տեղ իրե­նից որևէ բան ներ­կա­յաց­նում է:

-Դա նշա­նա­կում է, որ մար­դուս կյան­քը հինգ օր­վա ճա­նա­պարհ է,- բա­ցատ­րեց Գրի­գո­րը,- և այդ հինգ օրն էլ սևով է անց­նում՝ ու­զում ես լաց եղիր, ու­զում ես՝ ծի­ծա­ղիր, դա է:

-Ո­չինչ, լավ օր էլ կգա,- կր­կին խո­սեց Ապետ­նա­կը:- Մար­դը նրա հա­մար չի աշ­խարհ եկել, որ մի­այն չար­չար­վի, տա­ռա­պի: Մի լույս էլ մեզ հա­մար կլու­սա­նա:

-Էդ հույսն էլ որ չլի­ներ, տես­նես ի՞նչ կա­նե­իք,- ծի­ծա­ղեց Հայ­կա­զը:- Եր­կու ան­գամ չեն ապ­րում, ապ­րում են մի ան­գամ:

-Իսկ դա ի՞նչ է նշա­նա­կում, թարգ­մա­նիր տես­նենք,- հեգ­նեց Ապետ­նա­կը:

-Դա նշա­նա­կում է՝ կան մար­դիկ, որ էդ մի ան­գամն էլ կար­գին ապ­րել չեն կա­րո­ղա­նում: Մինչև դուք սպա­սեք, թե մի տե­ղից լույս կբաց­վի,- շա­րու­նա­կեց Հայ­կա­զը, -ամ­բողջ կյան­քը կանց­նի: Ապ­րիր՝ քա­նի կաս, մնա­ցա­ծը սուտ է:

Ոչ ոք չար­ձա­գան­քեց:

-Մենք ու­զում ենք մի քա­նի օր մնալ ձեր գյու­ղում,- վեր­ջա­պես խո­սեց սև աչք-ուն­քով տղան՝ ժպ­տա­դեմ նա­յե­լով հա­վաք­ված­նե­րին,- Իմ անու­նը Ավե­տիս է, իսկ սա մո­րաք­րոջս տղան է, օգ­նում է ինձ, անու­նը Շա­վարշ է:

Ավե­տի­սի ժպիտն ասես հրա­վեր էր մտեր­մա­կան զրույ­ցի: Ի պա­տաս­խան՝ Գրի­գո­րը նույն­պես ժպ­տաց: Նա­յե­լով Գրի­գո­րին, ներ­կա­նե­րը ևս ժպ­տա­ցին: Մի­այն Հայ­կազն էր, որ ան­տար­բեր, չար հա­յաց­քով նա­յում էր եկ­վոր­նե­րին: (Ար­սենն իս­կույն մո­ռաց­վեց, ինչ արած, այդ­պես է աշ­խար­հի կար­գը, ու­րիշ­ի հան­գուց­յալ­նե­րը շուտ են մո­ռաց­վում):

-Բա­րով, հա­զար բա­րի եք եկել,- ասաց Գրի­գո­րը:- Մեր ժո­ղո­վուր­դը միշտ էլ աչ­քի է ըն­կել իր հյու­րա­սի­րու­թյամբ: Դա մեզ մոտ մեր պա­պե­րից եկող սուրբ օրենք է: Հը, ի՞նչ կար­ծի­քի ես, Հայ­կազ,- քթի տակ ժպ­տաց Գրի­գո­րը:

-Ինձ հա­մար միևնույն է, -ա­սաց Հայ­կազն ան­բար­տա­վան տո­նով:- Ին­ձա­նից ոչ հաց են ու­զում, ոչ ջուր:

-Ե­թե չեք ու­զում, կա­րող ենք ու­րիշ գյուղ գնալ,- ասաց Ավե­տի­սը, թեթևակի նե­ղա­ցած՝ նե­րո­ղա­միտ ժպ­տա­լով:

-Ին­չո՞ւ պի­տի չու­զե­նանք, ընդ­հա­կա­ռա­կը՝ ան­չափ ու­րախ ենք,- ասաց Հայ­կա­զը և, դառ­նա­լով ապա­գա անե­րոջ կող­մը, կեղծ ծի­ծա­ղե­լով ավե­լաց­րեց.- Հրեն, եղ­բորդ տունն ազատ է, թող էն­տեղ ապ­րեն: Մեկ է, եր­կու օր­վա մեջ նա քա­ղա­քից եկո­ղը չի:

Գրի­գո­րը չհաս­կա­նա­լուն դրեց Հայ­կա­զի ծաղ­րը, ասաց.

-Գ­նա­ցինք, հյուրն աստ­ծունն է:

Հայ­կա­զը կա­տա­ղու­թյամբ սեղ­մեց ատամ­նե­րը, սա­կայն ոչինչ չա­սաց:

Տու­նը գյու­ղի ծայ­րին էր, աղբ­յու­րի ճա­նա­պար­հին: Առա­վոտ կա­նուխ, երբ ել­նում էր արևը, և իրի­կուն­նե­րը, երբ արևը բարձ­րա­նում, հաս­նում է Կաղ­նա­խա­չի կա­տար­նե­րին, գյու­ղի աղ­ջիկ­նե­րը կժերն առած գա­լիս էին ջրի: Գոր­ծով տար­ված՝ Ավե­տիսն ու Շա­վար­շը հա­մար­յա ժա­մա­նակ չու­նե­ին աղբ­յուր տա­նող ճա­նա­պար­հի կող­մը նա­յե­լու: Նրանք մի­այն եր­րորդ օրն ասես նկա­տե­ցին, որ աղբ­յուր տա­նող ճա­նա­պար­հը տնից մի քա­նի հար­յուր քայ­լի վրա է: Անձրևնե­րից հե­տո տո­փան­ված ճա­նա­պար­հով մի աղ­ջիկ էր գնում՝ կուժն ու­սին: Առա­ջի­նը նրան Շա­վար­շը նկա­տեց: Քա­մին, ոնց որ երես առած տղա, ծա­ծա­նում էր աղջ­կա մա­զե­րը՝ մեկ դրանք նե­տե­լով ետ, մեկ ծած­կե­լով դեմ­քը:

Շա­վար­շը եր­կար նա­յեց աղջ­կա ետևից, հե­տո ժպ­տա­դեմ ար­տա­բե­րեց.

-Ա­վե­տիս, ճիշտն ասա, դու կա­րո՞ղ ես ու­ղիղ նա­յել արևին:

-Արևի՞ն:- Ավե­տիսն ակա­մա նա­յեց սա­րե­րի կող­մը, որոնց ետևից ծու­լո­րեն ել­նում էր բո­սո­րա­գույն արևը, և հաս­կա­ցավ, որ խոս­քն այդ արևի մա­սին չէ:- Իսկ ո՞ւր է այն,- հարց­րեց նա:

Շա­վար­շը հա­յաց­քով ցույց տվեց դե­պի ճա­նա­պար­հը և, ասես ինքն իրեն մրմն­ջաց.

-Ի¯նչ կլի­ներ, մերդ մի քա­նի հատ բե­րեր քե­զա­նից:

Ավե­տի­սը Շա­վար­շին չէր լսում: Զոդ­ման լամ­պը մի կողմ պա­հած, նա ակն­դետ նա­յում էր ճա­նա­պար­հին: Աղ­ջի­կը գնում էր ան­կաշ­կանդ ու թեթև՝ մերթ ընդ մերթ ազատ ձեռ­քով ծոծ­րա­կի մոտ սեղ­մե­լով անհ­նա­զանդ մա­զե­րը, և նրա ձեռ­քը սպի­տա­կին էր տա­լիս մա­զե­րի մեջ՝ ինչ­պես փղոսկ­րե սանր:

Շա­վար­շը սկզ­բում զար­ման­քով նա­յեց զոդ­ման լամ­պի ֆշ­շա­ցող հուր լեզ­վա­կին, հե­տո Ավե­տի­սին և ծի­ծա­ղեց.

-Քեզ ի՞նչ պա­տա­հեց, Ավո… Չէ, ախ­պե­րիկ, երևում է էս գյու­ղում տնա­վոր­վե­լու ես:

-Քո գոր­ծը չի, բա­նիդ կաց:- Ավե­տի­սը փոր­ձեց ժպ­տալ: Նման դեպ­քե­րում մի­ակ փր­կու­թյու­նը ան­հոգ ձևանալն է: Սա­կայն դա նրան չհա­ջող­վեց, ժպի­տի փո­խա­րեն թախ­ծա­կան ինչ­-որ բան գծագր­վեց նրա դեմ­քին և իս­կույն էլ հան­գավ: — Էլ մի ասա,- հիշ­ե­լով Շա­վար­շի խոս­քը, քիչ անց ընկճ­ված ավե­լաց­րեց նա՝ թեթևակի օրո­րե­լով գլու­խը: Այ­նու­հետև նա պատ­մեց, որ եր­կու օր առաջ գյու­ղա­մեջ էր իջել և այն­տեղ պա­տա­հա­բար հան­դի­պել այդ աղջ­կան:

-Այդ պա­հից ի վեր հան­գիստ չու­նեմ,- խոս­տո­վա­նու­թյան նման շա­րու­նա­կեց Ավե­տի­սը:- Քուն թե ար­թուն՝ աչ­քիս առաջ տես­նում եմ նրան:

Նրանք քիչ լռե­ցին, Հե­տո Շա­վարշն ասաց.

-Հի­մա ի՞նչ պի­տի անես:

-Ինքս էլ չգի­տեմ:

-Ես լի­նեմ քո տեղ՝ կգ­նամ ու ամեն ինչ կխոս­տո­վա­նեմ նրան:

Ավե­տիսն ուշ­ա­դիր նա­յեց Շա­վար­շին՝ ասես մտո­վի ծանր ու թեթև անե­լով, թե ինչ­քա­նով է նա իրա­վա­ցի, և շա­րու­նա­կեց կի­սատ թո­ղած գոր­ծը:

…Տասն­յակ արա­հետ­ներ բա­կե­րից ել­նում, շր­ջան­ցե­լով տնա­մերձ այ­գի­նե­րը, ցան­կա­պա­տե­րի եր­կա­րու­թյամբ գա­լիս, մի­ա­նում էին աղբ­յուր տա­նող ճա­նա­պար­հին: Արևը նոր էր ելել, և նրա ոս­կե­ջինջ շո­ղե­րի ներ­քո այդ ճա­նա­պար­հը նման­վում էր ար­ծա­թե գո­տու:

Ավե­տիսն աղբ­յուր տա­նող ճա­նա­պար­հով չգ­նաց, այլ՝ վերևով, դաշ­տի մի­ջով: Եր­բեմն ըն­կու­զե­նի­նե­րի տակ կանգ­նում, նա­յում էր գյու­ղից դե­պի աղբ­յուր տա­նող ճա­նա­պար­հին: Ոչ ոք չկար: Նա ժայ­ռե­րի կող­մից իջավ աղբ­յուր և նս­տեց մի քա­րի, սպա­սե­լով, թե ան­ծա­նոթ աղ­ջի­կը երբ կգա աղբ­յուր՝ ջրի: Իսկ գու­ցե այ­սօր չի է՞լ գա­լու: Ներքևում, ձո­րա­կում, ջու­րը գլգ­լում էր, կար­կա­չե­լով թափ­վում փայ­տե եր­կար նո­վի մեջ, նո­վում տա­րած­վում ալյակ­-ալյակ:

Նո­վի լու­սան­ցիկ ջրե­րում երևում էր լեռ­նա­յին հե­ռա­վոր կա­պույտ եր­կին­քը, ցր­տաշ­ունչ հո­վից օրոր­վում էին գլ­խի­վայր կախ­ված հա­ճար­կե­նի­ներն ու բո­խի ծա­ռե­րը: Ոտ­նա­ձայ­ներ լսե­լով, Ավե­տի­սը կանգ­նեց հաս­տա­բուն բո­խե­նու ետևում: Նույն աղ­ջիկն էր: Մո­տե­նա­լով աղբ­յու­րին, նա կու­ժը դրեց գու­ռի տակ, և ջու­րը, ծի­ծա­ղից ուշ­ա­թափ­վե­լով, սկ­սեց եր­գել դա­տարկ կժի մեջ: Ծա­ռե­րի վրա­յից, ինչ­պես հա­սած թութ, ընկ­նում էր ցո­ղը՝ ադա­ման­դի պես պսպ­ղա­լով արևի տակ:

Ավե­տի­սը պար­զո­րոշ տես­նում էր աղջ­կա նուրբ կի­սա­դե­մը, սև, եր­կար թար­թիչ­նե­րը, կի­սա­բաց շուր­թերն ու ճեր­մակ, դեռևս արևառու­թյան չեն­թարկ­ված բա­րե­գեղ վի­զը: Շր­ջազ­գես­տի լան­ջա­բաց­ված­քով Ավե­տի­սը տե­սավ աղջ­կա կուրծ­քը՝ փխ­րուն, ինչ­պես առա­ջին ձյու­նը և այդ ձյու­նի նման էլ սպի­տակ:

Նա ակա­մա քայլ արեց, ոտ­քի տակ չր­թաց չոր ճյու­ղը: Աղ­ջի­կը վա­խե­ցած ետ ցատ­կեց, ուղղ­վեց: Ջուրն այլևս չէր խո­խո­ջում կժի մեջ, կու­ժը լց­վել էր:

-Նե­րիր, քույ­րիկ, ես վա­խեց­րի քեզ:- ասաց տղան, դուրս գա­լով ծա­ռի ետևից:

-Չէ, ոչինչ:- շունչ քաշ­եց աղ­ջի­կը: Նա իս­կա­կա­նից վա­խե­ցել էր:

-Մի՞­թե ես այդ­քան սար­սա­փե­լի եմ,- ժպ­տաց տղան:

Նա ու­րիշ գյու­ղից էր: Իրենց գյու­ղից լի­ներ, աղ­ջի­կը նրան կա­սեր, որ, այո, սար­սա­փե­լի ես, շատ սար­սա­փե­լի, ահա­վոր, անա­սե­լի սար­սա­փե­լի ես, սա­կայն.. նա ու­րիշ գյու­ղից էր: Ու բա­ցի այդ: բո­լո­րո­վին էլ սար­սա­փե­լի չէր, ընդ­հա­կա­ռա­կը:

-Չէ, ինչ ես ասում,- ասաց աղ­ջի­կը:- Այդ ես եմ պար­զա­պես վախ­կոտ, նույ­նիսկ ճնճ­ղու­կից եմ վա­խե­նում:

Նա լռեց: Լռու­թյուն էր շր­ջա­պա­տում: Մի­այն հովն էր խա­ղում ծա­ռե­րի կա­տար­նե­րի հետ, և ցո­ղը՝ կա­թե­լով տերևից-­տերև, ընկ­նում էր տա­մուկ հո­ղին:

Աղ­ջիկն այ­լայլ­ված նա­յում էր շուր­ջը՝ չի­մա­նա­լով որ­տեղ թաքց­նի աչ­քե­րը տղա­յի սևեռուն հա­յաց­քից: Հե­տո գտավ իրեն:

-Դու, երևի, ջուր խմե­լու ես, հա՞, եկել:

Ավե­տի­սի դեմ­քը՝ մինչ այդ լար­ված, մեղ­մա­ցավ. նա նույն­պես չգի­տեր ին­չի մա­սին խո­սել, թե­պետ շատ բան էր մտա­ծել՝ աղջ­կան ասե­լու հա­մար:

-Ա­յո, ու­զում էի ջուր խմել,- ասաց նա:

Աղ­ջիկն արա­գո­րեն վերց­րեց գու­ռի կող­քին դր­ված անա­գե բա­ժա­կը, ողո­ղեց աղբ­յու­րի տակ, հե­տո ջուր լց­րեց և մեկ­նեց տղա­յին:

Ավե­տի­սը խմեց, թևքով սր­բեց շուր­թե­րը և բա­ժա­կը վե­րա­դարձ­րեց աղջ­կան:

-Շ­նոր­հա­կա­լու­թյուն:

Աղ­ջի­կը կու­ժը դրեց ու­սին, և ջու­րը հա­ռա­չեց կժի ներ­սում:

-Դու ար­դեն գնո՞ւմ ես,- հարց­րեց Ավե­տի­սը: Նա դեռ չէր ասել այն, ինչ ու­զում էր ասել:- Մի գնա, խնդ­րում եմ:

Աղ­ջի­կը շփոթ­ված նա­յեց նրան:

-Բայց ես պետք է տուն գնամ,- ասաց նա:- Հայրս կա­րող է բար­կա­նալ:

Դա պատր­վակ էր, որ­պես­զի մի քիչ էլ խո­սե­ին:

-Իսկ ո՞վ է քո հայ­րը:

Աղ­ջիկն ու­սից իջեց­րեց կու­ժը, նա­յեց տղա­յին:

-Իսկ դա քո ին­չի՞ն է պետք: Կա­րող եմ և ասել: Հայրս գյու­ղի դար­բինն է, անու­նը Գրի­գոր է:

-Ես դա գի­տեմ:,- խոս­տո­վա­նեց տղան:- Գի­տեմ և այն, որ քո անու­նը Սի­րա­նուշ է, բայց տա­նը Սի­րուշ են ասում:

-Էլ ին­չո՞ւ ես հար­ցու­փորձ անում ինձ, եթե բո­լո­րը գի­տես,- ասաց աղ­ջի­կը՝ ոչ այն է հան­դի­մա­նան­քով, ոչ այն է զար­մա­ցած:

-Ես վա­խե­ցա, թե հան­կարծ կգ­նաս, և չորս բո­լո­րը մի­ան­գա­մից կդա­տարկ­վի,- ասաց տղան:- Այն­տեղ, ուր դու չկաս, դա­տարկ է ինձ հա­մար:

Սի­րա­նուշ­ը շիկ­նեց և, մատ­նե­րով թեթևակի հպ­վե­լով տղա­յի ձեռ­քին, ասաց.

-Ա­վե­տիս, պետք չէ այդ­պես խո­սել:

-Դու գի­տես, թե ինչ­պե՞ս է իմ անու­նը:

-Ա­յո, հայրս է ինձ ասել: Մի եր­կու օր առաջ ես քեզ տե­սել էի գյու­ղում:

Տղան անս­քող զմայ­լան­քով նա­յեց նրան:

-Ինչ լավ է, որ դու ասա­ցիր դա:

-Դե, ես գնամ, թե չէ տա­նը կա­րող են բար­կա­նալ:

-Մենք դեռ էլի կհան­դի­պենք, չէ՞:

Սի­րա­նուշ­ը ժպ­տաց:

-Ց­տե­սու­թյուն:

-Ս­պա­սիր, ես ինչ­-որ բան էի ու­զում ասել քեզ: Քո ձայնն ինձ այս աղբ­յու­րի կար­կաչն է հիշ­եց­նում:

Սի­րա­նուշ­ը կու­ժը դրեց ու­սին, առանց ետ շրջ­վե­լու, քայ­լեց գյուղ տա­նող ճա­նա­պար­հով, և քիչ անց ծա­ռե­րը ծած­կե­ցին նրան տե­սո­ղու­թյու­նից:

Ավե­տի­սը նս­տեց աղբ­յու­րի մոտ, զույգ ձեռ­քերն իջեց­րեց սա­ռու­ցիկ ջրի մեջ՝ բա­վա­կա­նու­թյամբ զգա­լով, թե ցուրտն ինչ­պես է հետզ­հե­տե թա­փան­ցում ամ­բո­þղջ մար­մի­նը՝ հս­տա­կու­թյուն ու ան­դորր մտց­նե­լով նրա մտ­քե­րի մեջ: Կյան­քում առա­ջին ան­գամ նա իս­կա­կա­նից հաս­կա­ցավ, թե ինչ բան է եր­ջան­կու­թյու­նը:

Եր­կո­յան դեմ Ավե­տի­սը նո­րից աղբ­յու­րի մոտ էր: Նա նս­տեց նույն քա­րին և սպա­սեց այն­քան, մինչև Սի­րա­նուշ­ը կր­կին եկավ ջրի: Աղ­ջիկն սկզ­բում չտե­սավ նրան, բայց հե­տո, նկա­տե­լով նրան, ու­րա­խա­ցավ: Սի­րա­նուշ­ի աչ­քե­րը խն­դու­թյամբ փայ­լե­ցին: Եվ նա, որ­պես­զի չմատ­նի իր ու­րա­խու­թյու­նը, ցած գցեց աչ­քե­րը, սա­կայն հե­տո, հա­վա­նո­րեն, մտա­ծե­լով, որ պար­սա­վե­լի ոչինչ չկա այդ­տեղ, ու­ղիղ նա­յեց տղա­յին:

-Դու շա՞տ ես սպա­սել,- հարց­րեց նա այն­պի­սի տո­նով, ասես վա­ղուց ըն­տե­լա­ցել է այդ ժա­մադ­րու­թյուն­նե­րին:

-Ա­յո,- ասաց տղան:- Բայց ինձ հա­մար հեշտ էր սպա­սե­լը, որով­հետև ես սպա­սում էի բերկ­րան­քի: Բերկ­րան­քի սպա­սե­լը միշտ էլ հեշտ է:

Աղ­ջի­կը ծի­ծա­ղեց և ասաց.

-Իսկ ահա ես դժ­վա­րու­թյամբ սպա­սե­ցի մինչև մութն ընկ­նե­լը: Կժի մեջ ջու­րը չէր վեր­ջա­նում ու չէր վեր­ջա­նում: Ես ստիպ­ված վերց­րի ու թա­փե­ցի ջու­րը:

-Կեց­ցես դու, Սի­րա­նուշ: Դու ճիշտ ես արել, որ թա­փել ես ջու­րը,- ոգևոր­ված ասաց Ավե­տի­սը՝ չկա­րո­ղա­նա­լով աչ­քը կտ­րել աղջ­կա­նից:

Նրան հի­աց­նում էր այն, որ ինչ էլ ասում, կամ անում էր աղ­ջի­կը, ստաց­վում էր պարզ ու բնա­կան: Նա չէր սեթևեթում, ոչինչ չէր բար­դաց­նում: Նա հենց ինքն էլ պար­զու­թյան մարմ­նա­ցում էր:

-Դու ամեն ինչ ճիշտ ես անում, և քեզ մոտ այդ ամե­նը ստաց­վում է շատ բնա­կան: Դու, երևի, ինքդ ան­գամ չգի­տես, թե ինչ­պի­սի հրաշ­ա­գոր­ծու­թյուն ես:

Ավե­տի­սը, իր հա­մար ևս անս­պա­սե­լի, գր­կեց Սի­րա­նուշ­ի ու­սե­րը և, նրա դեմ­քը շր­ջե­լով իր կող­մը, համ­բու­րեց վար­դի պես կար­միր շուր­թե­րը, աչ­քե­րը, պա­րա­նո­ցը: Ավե­տի­սը համ­բու­րում էր նրան և շշն­ջում քն­քուշ բա­ռեր, Սի­րա­նուշ­ը քնք­շան­քին պա­տաս­խա­նում էր իրեն յու­րա­հա­տուկ պար­զու­թյամբ ու բնա­կա­նու­թյամբ՝ առանց նշույլ կո­կե­տու­թյան, բայց և որոշ չա­փով կաշ­կանդ­ված աղջ­կա­կան ամոթ­խա­ծու­թյամբ, որը բա­ցա­ռիկ հմայք ու թով­չանք էր տա­լիս նրան:

Ավե­տի­սը շն­չա­հեղձ­վում էր եր­ջան­կու­թյու­նից ու չէր քաշ­վում այդ մա­սին ասել բարձ­րա­ձայն:

-Ես նույն­պես, ես նույն­պես:-կրկ­նում էր աղ­ջի­կը, և տղան գի­տեր, որ դա ճշ­մար­տու­թյուն է:- Ինձ թվում է, ես քեզ ար­դեն շատ տա­րի­ներ է, ինչ գի­տեմ:

-Ա­յո, մենք իրար վա­ղուց գի­տենք:

-Ես պետք է գնամ,- հան­կարծ սթափ­վե­լով, շշն­ջաց Սի­րա­նուշ­ը՝ ցան­կա­նա­լով ազատ­վել տղա­յի գր­կից:- Լսո՞ւմ ես, պետք է գնամ:

-Ին­չո՞ւ:

Աղ­ջի­կը մե­ղա­վոր ժպ­տաց:

-Դու մո­ռա­նում ես, որ մենք գյու­ղում ենք ապ­րում,- ասաց Սի­րա­նուշ­ը՝ նա­յե­լով ճա­նա­պար­հին:- Հի­մա որևէ մե­կը կգա աղբ­յուր ու կտես­նի մեզ մի­ա­սին: Գյու­ղը չի նե­րի դա մեզ: Այն իր սո­վո­րույթ­ներն ու­նի, իր օրենք­նե­րը:

-Ի՞ն­չը չի նե­րի:Իսկ մենք ի՞նչ ենք անում որ: Մի՞­թե հան­ցանք է իրար սի­րե­լը:

Սի­րա­նուշ­ը մի ակն­թարթ փա­կեց աչ­քե­րը, օրո­րեց գլու­խը, այ­սինքն՝ դու ոչինչ չգի­տես:

Ավե­տի­սը բռ­նեց Սի­րա­նուշ­ի ձեռ­քը, աղջ­կա բա­րակ, ասես թա­փան­ցիկ մատ­նե­րը կո­րան տղա­յի տաք ափե­րի մեջ:

-Ե՞րբ կհան­դի­պենք: Ես այ­սու­հետև առանց քեզ մի վայրկ­յան ան­գամ չեմ կա­րող դի­մա­նալ:

-Ես նույն­պես: Ես քեզ իմաց կտամ: Ցտե­սու­թյուն:

Գիշ­ե­րը եր­կար էր: Գիշ­ե­րը ոչ մի կերպ չէր վեր­ջա­նում: Դր­սում, պա­տու­հա­նի տակ, ճռճ­ռում էին ծղ­րիդ­նե­րը, մո­տիկ ան­տա­ռում քրք­ջում էր բուն, իսկ լույ­սը դարձ­յալ չէր բաց­վում ու չէր բաց­վում:

Ավե­տի­սը նա­յում էր հե­ռու­նե­րը: Սպի­տակ, ան­թա­փանց թուխ­պը, ինչ­պես տա­քուկ վեր­մակ, ծած­կել էր սար ու ձոր և մի­այն Մռա­վա սարն էր երևում՝ ամ­պե­րից էլ բարձր, ձուլ­ված երկն­քի մուգ կա­պույտ հե­ռան­կա­րին: Այն­տեղ, հեռ­վում, պա­րուր­ված թա­փան­ցա­լույս մթու­թյամբ, ցր­տե­րի մեջ քնով էր ան­ցել Մռա­վա բարձր, աստ­ղա­մերձ սա­րը: Ավե­տի­սի հա­յաց­քը ետ եկավ, փար­վեց գյու­ղին, որ­տեղ այդ ժա­մին քնած էր Սի­րա­նուշ­ը:

Ոչ, քնած չէր Սի­րա­նուշ­ը, աչ­քե­րը առաս­տա­ղին՝ կր­կին ու կր­կին վեր­հիշ­ում էր հոր հետ ու­նե­ցած խո­սակ­ցու­թյու­նը: Դա դժ­վա­րին խո­սակ­ցու­թյուն էր, որով­հետև ոչ ոք մե­ղա­վոր չէր այն բա­նում, ինչ տե­ղի էր ու­նե­ցել:

-Հայ­րիկ, Հայ­կա­զը գու­ցե և լավ տղա է, գու­ցե շատ խե­լոք է, բայց ես քեզ վա­ղուց եմ ասել, որ դա ինձ հա­մար ոչ մի նշա­նա­կու­թյուն չու­նի և չի կա­րող ու­նե­նալ, որով­հետև ես չեմ սի­րում նրան:

Հայ­րը մոր­մո­քուն հա­ռա­չում էր, հաս­կա­նա­լով, որ յու­րո­վի իրա­վա­ցի է աղ­ջի­կը, բայց ի՞նչ պա­տաս­խան տալ տղա­յին, նրա հա­րա­զատ­նե­րին:

-Աղ­ջիկս, ախր ի՞նչ կա­սի գյու­ղը, դու մտա­ծե՞լ ես էդ մա­սին: Չէ՞ որ բո­լո­րը գի­տեն, որ մենք վա­ղուց խոսք ենք տվել նրա ծնող­նե­րին:

Հայ­կազն այդ օրե­րին գյու­ղում չէր, ինչ­-որ գոր­ծով գնա­ցել էր գա­վա­ռա­կան կենտ­րոն և շու­տով պետք է վե­րա­դառ­նար:

Իսկ լու­րերն ար­դեն պտտ­վում էին գյու­ղում, ուռ­ճա­նում, մե­ծա­նում էին՝ ինչ­պես սա­րից գլոր­վող ձնա­գուն­դը, անց­նում փո­ղո­ցից փո­ղոց, թա­կում դուռ ու պա­տու­հան:

Հայ­կա­զը գյուղ եկավ շա­բաթ օր­վա երե­կո­յան և, լսե­լով սոս­կա­լի լու­րը, մթ­նեց, ինչ­պես եր­կին­քը՝ ամպ­րո­պից առաջ: Նա որոշ ժա­մա­նակ քայ­լում էր այս ու այն կողմ՝ հուզ­մուն­քից ու կա­տա­ղու­թյու­նից դո­ղա­լով, հե­տո նս­տեց ձին և քշեց դե­պի գյու­ղի վեր­ջին տու­նը, ուր ապ­րում էին Ավե­տիսն ու իր մո­րաք­րոջ որ­դին՝ Շա­վար­շը:

Քա­ռատ­րոփ մո­տե­ցող ձի­ու դոփ­յուն­նե­րը խուլ ար­ձա­գանք էին տա­լիս դի­մա­ցի սա­րա­լան­ջին: Ավե­տի­սը գլու­խը բարձ­րաց­րեց ար­ձա­գան­քի վրա, նա­յեց մո­տե­ցող ձի­ա­վո­րին և, տես­նե­լով, որ նա դե­պի իրեն է գա­լիս, ըն­դա­ռաջ գնաց նրան՝ մի­ա­ժա­մա­նակ կաշ­վե գոգ­նո­ցով մաք­րե­լով ձեռ­քե­րը:

Հայ­կա­զը գլ­խով սա­ռը բարևեց Ավե­տի­սին ու Շա­վար­շին: Նրա երե­սին գույն չկար, սա­կայն ար­տաք­նա­պես հան­գիստ էր:

-Խո­սե­լու բան ու­նեմ քեզ հետ,- ասաց նա՝ մռայլ մի հա­յացք նե­տե­լով Ավե­տի­սի վրա:

-Խնդ­րեմ, ասա:

Հայ­կազն իջավ ձի­ուց և ձի­ու սան­ձը բռ­նած քայ­լեց դե­պի մո­տիկ ըն­կու­զե­նի­նե­րը: Ավե­տի­սը հետևեց նրան:

Շա­վար­շը վարժ շար­ժում­նե­րով կլա­յե­կում էր ձեռ­քի պղն­ձե վիթ­խա­րի կաթ­սան՝ մի­ա­ժա­մա­նակ աչ­քը չկտ­րե­լով Ավե­տի­սից:

Նրանք լուռ քայ­լե­ցին մինչև դաշ­տի եզ­րը, և այս­տեղ կտ­րուկ շրջ­վե­լով Ավե­տի­սի կող­մը, Հայ­կա­զը հևաս­պառ ասաց.

-Լ­սիր, Ավե­տիս, դուք եկաք մեր գյու­ղը՝ վաս­տա­կե­լու ձեր մի կտոր հա­ցը:- Նա խո­սում էր դժ­վա­րու­թյամբ, զգաց­վում էր, որ ու­ժով է իրեն պա­հում:- Եվ մենք հա­վա­տա­ցինք ձեզ, ձեր ազն­վու­թյա­նը, մտա­ծե­լով, որ ար­դար աշ­խա­տան­քի մար­դիկ եք: Մենք հա­վա­տա­ցինք ձեզ, և գու­ցե մեր մեղ­քը հենց դա էր:

-Իսկ մենք ի՞նչ ենք արել:

-Չեմ ու­զում կրկ­նել այն ամե­նը, ինչ գյու­ղում ասում են: Ես բո­լոր տե­սա­կի բամ­բա­սանք­նե­րին հա­վա­տում եմ կի­սով չափ մի­այն: Բայց, միևնույն է, դու լավ իմա­ցիր, որ ես չեմ թող­նի, որ­պես­զի ծաղ­րի առար­կա դարձ­նես ինձ գյու­ղում: Դու պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նաս այս­տե­ղից: Սա է իմ խոր­հուր­դը, իսկ Սի­րա­նուշ­ի հետ ինքս կխո­սեմ:

-Ես մե­նակ ոչ մի տեղ չեմ գնա,- հան­գիստ ար­տա­սա­նեց Ավե­տի­սը:

-Ինչ­պե՞ս:

-Շատ պարզ: Ես այս­տե­ղից մե­նակ ոչ մի տեղ չեմ գնա,- կրկ­նեց Ավե­տի­սը:- Եթե գնամ՝ մի­այն Սի­րա­նուշ­ի հետ:

Հայ­կազն, առանց աղուն ջրա­ղա­ց­քա­րե­րի պես ղրճ­տաց­րեց ատամ­նե­րը, և, ոտ­քից գլուխ հան­գիստ զն­նե­լով նրան, ասաց.

-Դու քաջ տղա ես երևում, Ավե­տիս, դրա հա­մար էլ առա­ջար­կում եմ ան­մի­ջա­պես հե­ռա­նալ, այ­լա­պես ես քեզ այս­տե­ղից ողջ բաց թող­նո­ղը չէի: Եվ ինձ հա­մար ցա­վա­լի պի­տի լի­նի, եթե գոր­ծը վատ ավարտ ու­նե­նա: Ես չեմ սի­րում, երբ խա­ղում են իմ բա­րի ան­վան հետ:

-Ես նույն­պես չեմ սի­րում:

-Ոնց կու­զես: Բայց զգուշ­աց­նում եմ՝ Սի­րա­նուշ­ը չի գա քեզ հետ: Նա մնա­լու է այս­տեղ:

-Ու­րեմն ես էլ կմ­նամ:

-Շատ լավ,- նե­տեց Հայ­կա­զը և, ոտ­քը դնե­լով աս­պան­դա­կին, թռավ ձի­ու վրա:- Դու դեռ կփոշ­մա­նես այդ խոս­քի հա­մար, Ավե­տիս, դու դեռ շատ կփոշ­մա­նես, բայց, ափ­սոս, ուշ կլի­նի:

Նա մտ­րա­կեց ձի­ն, և ձին մի­ան­գա­մից պոկ­վեց տե­ղից ու սրար­շավ գնաց դաշտն ի վար իջ­նող ճա­նա­պար­հով:

Ավե­տի­սը ետ վե­րա­դար­ձավ անտ­րա­մա­դիր: Եվ Շա­վարշն ինչ­քան էլ ցան­կա­ցավ որևէ բան լսել նրա­նից, չհա­ջող­վեց:

Ավե­տի­սը հա­մա­ռո­րեն լուռ էր: Նրա հա­յաց­քը դան­դա­ղո­րեն սա­հում էր հե­ռու և մո­տիկ դաշ­տե­րի վրա­յով, եր­կար կանգ առ­նում գյու­ղից դե­պի Բախ­չու­տի աղբ­յուր տա­նող ճա­նա­պար­հին, որը հետզ­հե­տե ձուլ­վում էր իրիկ­նա­յին մթու­թյա­նը: Դի­մա­ցի սա­րի ետևից դուրս ելավ հենց նոր լվաց­ված ման­կան երե­սի պես մա­քուր նո­րա­լու­սի­նը, և ամ­բողջ շր­ջա­պա­տը մի­ան­գա­մից ար­ծա­թա­զօծ­վեց:

Ավե­տի­սը վեր կա­ցավ տե­ղից, և քայ­լե­րը նրան ակա­մա տա­րան ձո­րի կող­մը: Նա գնում էր բլ­րի վրա­յով և ներքևից, գյու­ղից այն­պես էր թվում, թե նա քայ­լում է հո­րի­զո­նի վրա­յով: Այն­տեղ, գյու­ղում, մար­դիկ, հե­տաքրք­րա­սի­րու­թյու­նից մղ­ված, քիչ առաջ եկան և կանգ­նե­ցին: Եվ մի­այն մե­կը չկանգ­նեց, մի­այն մե­կը շա­րու­նա­կեց քայ­լել՝ հա­յաց­քը հո­րի­զո­նին, և գյու­ղը ճա­նա­չեց նրան՝ դար­բին Գրի­գո­րի գե­ղեց­կու­հի աղջ­կան՝ Սի­րա­նուշ­ին:

Հե­տո հան­դի­պե­ցին նրանք այն­տեղ, բլ­րի վրա, նրանց ձեռ­քե­րը մի­ահ­յուս­վե­ցին, գլուխ­նե­րը մո­տե­ցան իրար:

Սա­րե­րում քա­մի էր: Քա­մին խա­ղում էր այն­տեղ, սրըն­թա­ցո­րեն պոկ­վում, հաս­նում գյուղ՝ իր թևերին բե­րե­լով նրանց խոս­քե­րը:

«-Ես կխե­լա­գար­վեմ, Սի­րանուշ, առանց քեզ մի րո­պեն տար­վա տևողու­թյուն ու­նի ինձ համր»:

«-Կա­մաց, Ավե­տիս, կա­մաց, գյու­ղը կլ­սի»:

«-Հե­տո ինչ, թող լսի, չէ՞ որ անհ­նար է ապ­րել առանց սի­րո: Մար­դուն հենց նրա հա­մար է սիրտ տր­վել, որ սի­րի: Թող լսեն սա­րերն ու ձո­րե­րը, բարձր լեռ­ներն ու արար աշ­խար­հը, ես քեզ սի­րում եմ, Սի­րանուշ»:

«-Ա­վե­տիս, կա­մաց, գյու­ղը լսում է քեզ, նա կա­մա­յա­կա­նու­թյուն չի սի­րում, նա խս­տա­բա­րո­յու­թյուն է սի­րում»:

«-Ես նոր եմ հաս­կա­նում, որ մարդ կոչ­վե­լու իրա­վունք նա ու­նի մի­այն, ով սի­րում է ու սիր­ված է, որով­հետև ով չգի­տի, թե ինչ բան է սե­րը, միևնույն է, թե նա չի ապ­րում այս աշ­խար­հում, և ար­ժա­նի է խղ­ճա­հա­րու­թյան: Ես սի­րում եմ քեզ, Սի­րանուշ»:

«-Ա­յո, սերն ինքն ու­րա­խու­թյուն է, այն, ինչ­պես արևի ճա­ռա­գայ­թը, մար­դուն լույս է տա­լիս կյան­քի բո­լոր ան­հա­ջո­ղու­թյուն­նե­րի մի­ջից, բայց, միևնույն է, կա­մաց, գյու­ղը կլ­սի քեզ: Ախ, աստ­ված իմ, իրոք, ինչ վիթ­խա­րի եր­ջան­կու­թյուն է սի­րել ու լի­նել սիր­ված»:

«-Գի­տես, Սի­րանուշ, սերն առա­ջա­նում է անս­պա­սե­լի­ո­րեն: Մի հրա­պու­րիչ դի­մա­գի­ծը բա­վա­կան է, որ­պես­զի խո­ցի սիրտդ ու հա­վիտ­յան վճ­ռի քո ճա­կա­տա­գի­րը: Իմ սերն էլ ադ­պի­սին էր՝ առա­ջին հա­յաց­քից: Ես այլևս մի րո­պե ան­գամ չեմ ապ­րի առանց քեզ, որով­հետև առանց քեզ կյան­քը կմ­թագ­նի ինձ հա­մար, արե­գա­կը կդա­դա­րի լույս տալ, և թռ­չուն­ներն ան­գամ այլևս չեն գեղ­գե­ղա դաշ­տե­րում»:

Գյուղն ունկնդ­րեց այս ամե­նին և վա­խե­ցած պա­հեց շուն­չը՝ լսե­լով Հայ­կա­զի հրա­ցա­նի կրա­կո­ցը՝ իրիկ­նա­յին խա­վա­րում ու լսեց նաև նրա խոս­քը. «Ոչինչ, ես դեռ ցույց կտամ ձեզ»: Հե­տո մար­դիկ մտան տնե­րը, և Ավե­տի­սի ու Սի­րա­նուշ­ի խոս­քե­րը դեռ եր­կար ժա­մա­նակ մե­ղե­դու պես ղո­ղան­ջում էին նրանց հո­գու խոր­քե­րում:

Հե­տո ան­ցան օրեր, եկավ աշ­ուն, և այդ աշ­նան հար­սա­նիք եղավ: Գրի­գո­րը քա­ղա­քում ապ­րող եղ­բոր հա­մար կա­ռու­ցած տու­նը նվի­րեց նո­րապ­սակ­նե­րին, և նրանք՝ Սի­րա­նուշն ու Ավե­տի­սը, սկ­սե­ցին ապ­րել այն­տեղ՝ գյու­ղից Բախ­չու­տի աղբ­յուր տա­նող ճա­նա­պար­հի եզ­րին կանգ­նած փոք­րիկ տան մեջ: Հայ­կա­զի մա­սին նույ­նիսկ մո­ռա­ցել էին: Մի­այն մի ան­գամ, դա աշ­նան վեր­ջե­րին էր, Սի­րա­նուշ­ը պա­տա­հա­բար հան­դի­պեց նրան եկե­ղե­ցու մոտ: Իր վրա զգա­լով Հայ­կա­զի հա­յաց­քը, Սի­րա­նուշ­ը կանգ առավ և, մի պահ նա­յե­լով նրան, ասաց շին­ծու ան­հո­գու­թյամբ.

-Հայ­կազ, դու այն­պի­սի մար­տա­կան տեսք ու­նես, ասես պատ­րաստ ես սպա­նել ինձ:

-Ձեռքս չի բարձ­րա­նում, թե չէ կս­պա­նե­ի:

-Իսկ ին­չի՞ հա­մար, Հայ­կազ: Մի՞­թե ես քեզ որևէ վատ բան եմ արել:

-Ոչ, չես արել,- դա­ռը քմ­ծի­ծա­ղեց Հայ­կա­զը:- Ինչ արած, ինչ­պես ասում են, սր­տին չես հրա­մա­յի: Բայց, ոչինչ, կաշ­խա­տենք փոխ­հա­տու­ցել:

Տա­րին շատ արագ ան­ցավ, իսկ ամ­ռա­նը Սի­րա­նուշ­ը ծնն­դա­բե­րեց: Տղա էր: Ավե­տի­սը նրան նա­յե­լուց չէր կշ­տա­նում: Նա նա­յում էր որ­դուն, և սիր­տը լց­վում էր քնք­շան­քով ու սի­րով՝ հան­դեպ այդ ու­րախ ու ան­հոգ էա­կի, որ շա­րու­նակ գվ­վում, ղլղ­լաց­նում էր մի­այն իրեն հաս­կա­նա­լի լեզ­վով:

Ձմ­ռան սկզ­բին, բո­լո­րո­վին անս­պա­սե­լի, նրանց տուն եկավ Հայ­կա­զը՝ մեջ­քին սպան­ված եղ­նիկ, ձեռ­քին մի կու­լա գի­նի:

Ամու­սին­նե­րը շփոթ­ված նա­յե­ցին իրար: Հայ­կա­զը դռ­նե­րի մեջ կանգ­նել, ժպ­տում էր:

-Հ­յուր չե՞ք ըն­դու­նում,- վեր­ջա­պես հարց­րեց նա:

-Հա­մե­ցեք,- տա­տան­վե­լով ասաց Սի­րա­նուշ­ը՝ քաշ­վե­լով ու հար­ցա­կան նա­յե­լով ամուս­նուն: Ավե­տի­սը բարձ­րա­ցավ տե­ղից, ասաց.

-Ներս եկ, Հայ­կազ, դռան մոտ ին­չի՞ ես կանգ­նել:

Հայ­կա­զը մտավ տուն, ձեռ­քի կու­լան տվեց Սի­րա­նուշ­ին: Ավե­տի­սն օգ­նեց նրան՝ իջեց­նե­լու եղ­նի­կը:

-Ա­ռանց երե­խա տու­նը ոնց որ ան­ջուր ջրա­ղաց,- խո­սեց Հայ­կա­զը:-Ծուռ միտք չու­նեմ, Ավե­տիս, հա­վա­տա,- եկել եմ աչ­քա­լու­սանք տա­լու: Հա­տուկ գնա­ցել եմ որ­սի:

-Շ­նոր­հա­կալ եմ,- Ավե­տի­սի հո­գուն թեթևու­թյուն իջավ:- Փո­խա­րե­նը քեզ եմ ցան­կա­նում,- ասաց նա, խան­դա­ղա­տան­քով նա­յե­լով թախ­տին քնած որ­դուն:- Սի­րա­նուշ, դու թե­յի հոգս արա, իսկ մենք կտր­տենք մի­սը:

Տղա­մար­դիկ սկ­սե­ցին մի­սը կտր­տել, իսկ Սի­րա­նուշ­ը թե­յա­մանն արագ դրեց վա­ռա­րա­նին և դուրս եկավ բակ՝ խո­րո­վա­ծի հա­մար կրակ վա­ռե­լու:

Շու­տով ամեն ինչ պատ­րաստ էր, և Ավե­տի­սը, բա­ժակ­նե­րը լց­նե­լով մուգ, ար­նա­գույն թանձր գի­նով, ասաց.

-Գի­տես ինչ, Հայ­կազ, էս աշ­խար­հում ըն­կե­րու­թյու­նից լավ բան չկա ու չի էլ կա­րող լի­նել: Այ­սինքն ըն­կեր չու­նես, ասել է, թե զրկ­ված ես արե­գակ­նա­յին լույ­սից: Զուր չեն ասել, որ եղ­բայ­րը չի կա­րող ըն­կեր լի­նել, բայց ըն­կե­րը միշտ եղ­բայր է:

-Լավ ըն­կե­րը, իհար­կե,- լրաց­րեց Հայ­կա­զը:

-Իմ խոսքն էլ հենց լավ ըն­կե­րոջ մա­սին է: Պար­զե­րես լի­նենք:

-Ա­մեն:

Հա­ճե­լի երե­կո էր, շատ խո­սե­ցին այդ օրը, իսկ հե­տո վեր­ջում Հայ­կա­զը մի­ան­գա­մայն անս­պա­սե­լի կե­նաց առա­ջար­կեց.

-Քո նոր տան կե­նա­ցը, Ավե­տիս: Մարդ առա­ջին հեր­թին պի­տի սե­փա­կան տուն ու­նե­նա, ապ­րի սե­փա­կան հար­կի տակ: Նոր տուն կա­ռու­ցիր, քո տու­նը:

Դա Սի­րա­նուշ­ի սր­տովն էր, սա­կայն նա չհա­մար­ձակ­վեց խառն­վել խո­սակ­ցու­թյա­նը, որևէ բան ասել, իբր, թե­յի հոգս էր քաշ­ում, բայց ական­ջը տղա­մարդ­կանց զրույ­ցի վրա էր:

-Ճիշտն ասած, շատ եմ այդ մա­սին մտա­ծել,- ասաց Ավե­տի­սը՝ գոհ, որ Հայ­կա­զը խոսք բա­ցեց այդ մա­սին:- Բայց դե, այն­քան էլ հեշտ չէ մե­նակ:

-Ին­չո՞ւ մե­նակ, ես էլ կօգ­նեմ: Հա­ներդ, ճիշտ է, ծեր է, բայց էլի կօգ­նի: Այ մարդ, դու սկ­սիր, օգ­նող շատ կլի­նի:

-Նույ­նիսկ տնա­տե­ղը ընտ­րել եմ,- ոգևոր­ված խո­սեց Ավե­տի­սը:- Լավ տեղ է, հենց ան­տա­ռին կպած:

Ավե­տիսն այդ ամառ սկ­սեց կա­ռու­ցել տու­նը: Պա­տերն արագ բարձ­րա­ցան, հա­ջորդ գար­նանն առա­ջին հարկն ար­դեն պատ­րաստ էր, մնում էր փայ­տա­յին մա­սը: Աշ­նա­նը դա էլ ար­վեց, և Ավե­տի­սի փոք­րիկ ըն­տա­նի­քը փո­խադր­վեց նոր տուն: «Իս­կա­պես, սե­փա­կան օջա­խի քաղց­րու­թյու­նը հնա­րա­վոր չէ հա­մե­մա­տել որևէ բա­նի հետ»,-հա­ճա­խա­կի էր կրկ­նում Ավե­տի­սը՝ հի­աց­մուն­քով նա­յե­լով իր կի­սա­վարտ տա­նը: Տու­նը, իրոք, գե­ղե­ցիկ էր ստաց­վում՝ երե­սով դե­պի արևը, հետևի մա­սով՝ հեն­ված ան­տա­ռին:

Մի տա­րի ևս գլոր­վեց: Ավե­տի­սը որոշ­եց մի քա­նի կաղ­նի ծառ կտ­րել՝ ինչ­պես գե­րան­նե­րի, այն­պես էլ տախ­տա­կի հա­մար, լրիվ պատ­րաս­տել շի­նան­յու­թե­րը ու նոր մի­այն սկ­սել երկ­րորդ հար­կի շի­նա­րա­րու­թյու­նը: Քա­րի հար­ցը հեշտ էր, քա­րա­հան­քը մոտ էր՝ Կար­միր եկե­ղե­ցու պա­տում, դրա հա­մար էլ նա սկզ­բում վճ­ռեց կտ­րել ծա­ռե­րը: Մինչ այդ ար­դեն եղել էր ան­տա­ռում, ընտ­րել էր ծա­ռե­րը, մնում էր գնալ գյու­ղա­կան տա­նու­տե­րի մոտ՝ թույլտ­վու­թյուն ստա­նա­լու: Հա­ջորդ օրը գնաց Հայ­կա­զի տուն (Հայ­կազն ար­դեն ամուս­նա­ցել էր), վերց­րեց նրան, և նրանք մի­ա­սին գնա­ցին տա­նու­տե­րի մոտ:

Տա­նու­տեր Ներ­սե­սը նրանց դի­մա­վո­րեց իր եռա­հարկ առանձ­նա­տան պատշ­գամ­բում: Պայ­մա­նա­վոր­վե­լով ծա­ռե­րը կտ­րե­լու մա­սին ու մու­ծե­լով կան­խավ­ճա­րը, նրանք իջան տա­նու­տե­րի թի­թե­ղա­ծածկ տան քա­րե սան­դուղք­նե­րով և ըն­դար­ձակ բա­կով գնա­ցին դե­պի դար­պա­սը: Տա­նու­տե­րը հյու­րեր ու­ներ, եր­կու հո­գի այ­գու խոր­քում, ծա­ռե­րի տակ նար­դի էին խա­ղում, կա­տա­կում, բարձ­րա­ձայն ծի­ծա­ղում էին, մի քա­նիսն էլ բա­կի հե­ռա­վոր անկ­յու­նում, բարձր պա­րիս­պի տակ դր­ված եր­կար ման­ղա­լի վրա խո­րո­ված էին գցել, և թարմ խո­րո­վա­ծի բույ­րը տա­րած­վել էր ամ­բողջ բա­կով մեկ:

Ավե­տիսն ու Հայ­կազն ար­դեն դուրս էին գա­լիս բա­կից, երբ տա­նու­տե­րը կան­չեց նրանց ետևից:

-Հա, քիչ մնաց մո­ռա­նա­յի,- իբր, ի մի­ջի այ­լոց, ասաց նա, հան­դարտ գցե­լով տե­րո­ղորմ­յան:-Դուք շուտ-­շուտ եք լի­նում ան­տա­ռում, մարդ-­բան չի՞ պա­տա­հել ձեզ էն­տեղ:

-Ի՞նչ մարդ, քյոխ­վա,- հարց­րեց Ավե­տի­սը, ակա­մա ուշ­ադ­րու­թյու­նը լա­րե­լով. նա ար­դեն են­թադ­րում էր, թե ում մա­սին է խոս­քը:- Ան­տա­ռում հա­զար տե­սակ մարդ է լի­նում:

-Ա­ռա­ջա­ձոր­ցի Աս­ծա­տու­րի մա­սին եմ հարց­նում: Դաշ­նակ Աս­ծա­տու­րի:

-Չէ, քյոխ­վա Ներ­սես: Չեմ տե­սել,- պա­տաս­խա­նեց Ավե­տի­սը:

-Ես էլ չեմ տե­սել,- ասաց Հայ­կա­զը:- Ես նրան չեմ էլ ճա­նա­չում, տե­սած չկամ:

-Իսկ դո՞ւ: Դո՞ւ էլ չես ճա­նա­չում:

-Մի ան­գամ տե­սել եմ, — խու­սա­փո­ղա­բար պա­տաս­խա­նեց Ավե­տի­սը:

-Էդ էլ հե­րիք է,- գո­հու­նա­կու­թյամբ գլ­խով արեց տա­նու­տեր Ներ­սե­սը:- Էդ­պի­սի­նե­րին մի ան­գամ տես­նե­լուց ամ­բողջ կյան­քում կհիշ­ես:

Տա­նու­տերն իրա­վա­ցի էր. Առա­ջա­ձո­րի գյու­ղա­կան վար­ժա­րա­նի դա­սա­տու Աս­ծա­տու­րին մի ան­գամ տես­նե­լուց հե­տո հա­զիվ թե այլևս կա­րո­ղա­նաս մո­ռա­նալ: Պարթևահա­սակ էր նա ու պինդ՝ ինչ­պես կարծր ժայ­ռը, ամե­նա­ու­ժեղ ցու­լի եղջ­յուր­նե­րից բռ­նե­լով՝ մի աչ­քաճ­պե­լում կա­րող էր գետ­նին տա­պա­լել: Ավե­տի­սը մի ան­գամ տե­սել էր նրան համ­բարձ­ման տո­նին, ուր իրար հետ մր­ցում էին ջա­հել­նե­րը: Եվ միշտ էլ Աս­ծա­տու­րը հաղ­թող էր դուրս գա­լիս: Լու­րեր էին պտտ­վում, որ նա, իբր, Զան­գե­զու­րում կռ­վել է իշ­խա­նու­թյան դեմ և կապ­ված է ինչ­-որ կաս­կա­ծե­լի մարդ­կանց հետ: Ավե­տի­սը չէր հա­վա­տում դրան: «Չէ, էս­տեղ ինչ­-որ բան կա,- տա­րա­կու­սան­քով մտա­ծում էր նա:-Աս­ծա­տու­րը հի­մար չի, որ կապ­վի վատ մարդ­կանց հետ, կրթ­ված, խե­լոք մարդ է: Էս­տեղ ան­պայ­ման մի բան կա:»:

Տա­նու­տե­րը բազ­ման­շա­նակ հա­յաց­քով ցույց տվեց իր տան կող­մը, ուր խրախ­ճան­քի էին պատ­րաստ­վում նրա հյու­րե­րը:

-Բաք­վից են, նրան՝ էդ Աս­ծա­տու­րին են փնտ­րում: Իշ­խա­նու­թյան դեմ է գնա­ցել: Մեր ան­տառ­նե­րում ինչ­-որ տեղ թաքն­ված է: Մեծ փո­ղեր են խոս­տա­նում՝ ով որ գտ­նի: Թե որ բան է, պա­տա­հի, ան­մի­ջա­պես հայտ­նեք ինձ, ոնց որ պետքն է՝ կվար­ձատ­րեմ: Դե, գնա­ցեք:

Նրանք տա­նու­տե­րի մո­տից հե­ռա­ցան բա­ցա­հայ­տո­րեն ընկճ­ված այն բա­նից, ինչ լսե­ցին այն­տեղ: Եր­կար ժա­մա­նակ յու­րա­քանչ­յուրն իր մտ­քե­րի հետ էր:

-Էդ շան տղան ամ­բողջ պարգևն ինքն է ու­զում ստա­նալ,- քմ­ծի­ծա­ղեց Հայ­կա­զը, երբ բա­վա­կա­նին հե­ռա­ցել էին տա­նու­տե­րի տնից:- Հը, ի՞նչ կար­ծի­քի ես, Ավե­տիս:

Ավե­տի­սը լուռ էր: Նրան դուր չե­կավ այն, ինչ ասաց քյոխ­վա Ներ­սե­սը, և առ­հա­սա­րակ իր սր­տով չէր այդ ամ­բողջ պատ­մու­թյու­նը:

-Ա­վե­տիս, ինչ ես կար­ծում, իշ­խա­նու­թյունն ինչ­քա՞ն կլի­նի խոս­տա­ցած Աս­ծա­տու­րի հա­մար,-հարց­րեց Հայ­կա­զը:

-Չ­գի­տեմ:

-Երևի մեծ փո­ղեր են խոս­տա­ցել, թե չէ ին­չի՞ պի­տի վեր կե­նա­յին մինչև էս­տեղ գա­յին: Եր­կու ոս­կի տաս­նոց տա­յին՝ գնա­յի մի կով առ­նե­ի, հը՞, Ավե­տիս:

Ավե­տի­սը դարձ­յալ նրան ան­պա­տաս­խան թո­ղեց: Որոշ ժա­մա­նակ լուռ քայ­լում էին:

-Օրն ան­ցել է, միևնույն է, էսօր ոչինչ չենք հասց­նի,- լռու­թյու­նը խախ­տեց Հայ­կա­զը:- Առա­վո­տը շուտ կգ­նանք և մինչև ուշ երե­կո կաշ­խա­տենք: Հը, ի՞նչ ես ասում:

-Լավ կլի­նի: Իսկ հե­տո իմ անե­րոջ եզ­նե­րը կվերց­նեմ, կգ­նանք կտ­րա­ծը, դուրս կբե­րենք ճա­նա­պար­հի մոտ: Ձմ­ռա­նը ձյան վրա­յով հեշտ կլի­նի քաշ­ել մինչև գյուղ:

Նրանք բա­ժան­վե­ցին, իսկ հա­ջորդ օրը, առա­վոտ կա­նուխ՝ դեռևս լույ­սը չբաց­ված, ճա­նա­պարհ­վե­ցին Կաղ­նա­խա­չի կող­մե­րը՝ կտ­րե­լու ծա­ռե­րը:

Ամ­բողջ օրը, մինչև ճաշ ու ճաշ­ից հե­տո, հա­մար­յա մինչև արևամուտ, ան­ցավ աշ­խա­տան­քի մեջ, և չն­կա­տե­ցին նույ­նիսկ, թե ինչ­պես մի­ան­գա­մից արևը մայր մտավ:

-Ոնց որ անձրև է գա­լու,- նա­յե­լով երկն­քին, ասաց Հայ­կա­զը:- Ես մի թեթև գործ ու­նեմ էս կող­մե­րում:

-Ի՞նչ գործ,- զար­մա­ցավ Ավե­տի­սը:

-Գի­տե՞ս, մի եր­կու օր առաջ էս կող­մե­րում մի կաղ­նի եմ տե­սել,- ծա­ռե­րի արան­քից երկն­քին նա­յե­լով ասաց Հայ­կա­զը:- Կար­ծես թե մեղր կար մե­ջը, բայց ժա­մա­նակ չու­նե­ցա նա­յե­լու: Ասում եմ` մի գնամ նա­յեմ:

-Գու­ցե ես է՞լ գամ հետդ,- ասաց Ավե­տի­սը՝ մի­ա­ժա­մա­նակ նե­րըմբռ­նո­ղա­բար զգա­լով, որ Հայ­կա­զի խոս­քե­րի մեջ ինչ­-որ բան կա թաքն­ված: «Գու­ցե Աս­ծա­տու­րին որո­նե­լո՞ւ է գնում,-անս­պա­սե­լի մտա­ծեց նա ու ինքն էլ իս­կույն վա­նեց իրե­նից այդ միտ­քը:- Ոչ, չի կա­րող պա­տա­հել»:

Նա ծա­ռի ճյու­ղից հա­նեց պա­յու­սա­կը, վերց­րեց հրա­ցա­նը և քայ­լեց դե­պի գյուղ:

Վաղ աշ­նա­նա­յին վեր­ջա­լույ­սը շուտ է վրա հաս­նում: Իրիկ­նա­դե­մի լռու­թյան մեջ քա­րա­ցել, համ­րա­ցել էին ծա­ռե­րը, մի տերև ան­գամ չէր շարժ­վում տե­ղից, սա­ղարթ­նե­րի մեջ թաքն­ված՝ տագ­նա­պա­լից լռել էին ան­տա­ռա­յին թռ­չուն­նե­րը, մի­այն փայտ­փո­րիկն էր ան­խոն­ջ փո­րում ծա­ռա­կեղևը, և նրա հա­ճա­խա­կան ման­րա­հար­ված­նե­րը տա­րած­վում էին մթ­նած ան­տա­ռի վրա:

Հան­կարծ, արա­հե­տից տաս-­տասն­հինգ քայլ այն կողմ, մի չոր ճյուղ փշր­վեց: Ավե­տի­սը վայրկ­յա­նա­բար ու­սից պո­կեց երկ­փո­ղա­նին, քաշ­եց զույգ հրա­հան­ներն ու նա­յեց շուր­ջը. այս կող­մե­րում արջ շատ է լի­նում:

-Ե­րի­տա­սարդ, հրա­ցանդ մի կողմ քաշ­իր և ձայն-­բան մի հա­նիր,- լ­սեց նա մի ձայն, հե­տո մամ­խի բարձր մա­ցա­ռու­տի ետևից դուրս եկավ բարձ­րա­հա­սակ մի տղա­մարդ: Ավե­տիսն ան­մի­ջա­պես ճա­նա­չեց Աս­ծա­տու­րին, թե­պետ սա թավ մո­րու­քով էր և կրծ­քի մոտ պատ­ռած գու­նա­թափ վեր­նաշ­ա­պի­կով:

Ավե­տիսն իջեց­րեց հրա­ցա­նը:

-Կար­ծե­ցի ինչ­-որ գա­զան է:- շ­փոթ­ված բա­ցատ­րեց նա:

-Պա­տա­հում է,- քմ­ծի­ծա­ղեց Աս­ծա­տու­րը: Նա հոգ­նած քայ­լե­րով մո­տե­ցավ Ավե­տի­սին:- Ո՞ր գյու­ղից ես:

-Հն­ձա­խու­թից:

-Հն­ձա­խու­թի՞ց: Անունդ ի՞նչ է:

-Ա­վե­տիս:

-Չեմ ճա­նա­չում, կնե­րես: Շատ ան­գամ եմ եղել Հն­ձա­խու­թում, բայց քեզ ինչ­-որ չեմ հիշ­ում: Իսկ դու ճա­նա­չո՞ւմ ես ինձ:

Ավե­տի­սը մի պահ ակն­դետ նա­յեց նրան, հե­տո ասաց.

-Ե­թե պետք է, որ ես քեզ չճա­նա­չեմ, ու­րեմն հաշ­վիր, որ չեմ ճա­նա­չում:

-Շ­նոր­հա­կա­լու­թյուն: Պա­տաս­խանդ դուրս եկավ: Տղա­մար­դուն վա­յել պա­տաս­խան էր:- Նա նա­յեց Ավե­տի­սի պա­յու­սա­կին:- Պա­յու­սակդ, տես­նում եմ, դա­տարկ է: Դե լավ, Ավե­տիս, մնաս բա­րով: Մի­այն թե ինձ չես տե­սել:

-Պարզ է: Սպա­սիր, ո՞ւր ես գնում,- կանգ­նեց­րեց նրան Ավե­տի­սը:- Ուր որ է կսկս­վի տե­ղա­տա­րա­փը:

Աս­ծա­տու­րը նա­յեց երկն­քին. եր­կին­քը լրիվ սևակ­նել էր:

-Հա, ճիշտ է, ու­ժեղ անձրև է գա­լու: Բայց դե, ինչ արած, առա­ջին ան­գա­մը չէ, և ոչ էլ վեր­ջին: Ոչինչ,- նրա կա­պույտ, թախ­ծոտ աչ­քե­րը թույլ ժպ­տա­ցին:- Ով ձգ­տում է մեծ նպա­տա­կի՝ իր մա­սին ար­դեն չպետք է մտա­ծի: Մնաս բա­րով:

-Ս­պա­սիր: Գնանք ինձ մոտ:

-Քեզ մո՞տ: Իսկ դու գի­տե՞ս, թե քեզ ինչ է սպա­սում, եթե ինձ բռ­նեն քո տա­նը:

-Չ­գի­տեմ և իմա­նալ չեմ ու­զում: Կմ­նաս ինձ մոտ՝ մինչև անձրևը կկտ­րի, մար­դա­վա­րի կք­նես, իսկ հե­տո՝ գնա, ուր սիրտդ ու­զում է:

Նրանց գլ­խա­վերևում տերևնե­րը շնկշն­կա­ցին անձրևի ծանր կա­թիլ­նե­րից, հե­տո մութ երկն­քում փայ­լա­տա­կեց կայ­ծա­կը՝ մի ակն­թարթ լու­սա­վո­րե­լով երկ­նաթ­ռիչ հա­ճար­կե­նի­նե­րի կա­տար­նե­րը:

-Տանն ո՞վ ու­նես:

-Կինս ու չորս տա­րե­կան տղաս:

-Իսկ գյու­ղի ո՞ր մա­սում է տունդ:

-Ա­մե­նա­վեր­ջի տունն է՝ ուղ­ղա­կի ան­տա­ռին կպած:

-Դե, գնանք որ ասում ես:-քիչ մտա­ծե­լուց հե­տո վճ­ռա­կան ասաց Աս­ծա­տու­րը:

Կա­տա­րե­լա­պես մութ էր, երբ նրանք հա­սան գյուղ: Անձրևը վա­րա­րել էր՝ վե­րած­վե­լով հե­ղե­ղի: Գյու­ղի փո­ղոց­նե­րում ոչ ոք չկար:

Տես­նե­լով ամուս­նուն, Սի­րա­նուշն ու­զեց պոռթ­կու­մով գր­կել նրան, ինչ­պես անում էր միշտ, երբ Ավե­տիսն ուշ էր վե­րա­դառ­նում տուն. նա մի ժամ ան­գամ չէր կա­րո­ղա­նում ապ­րել առանց նրան, թե­կուզ գի­տեր, որ գոր­ծի բե­րու­մով, նա կա­րող է նույ­նիսկ օրե­րով մնալ ու­րիշ գյու­ղե­րում: Դրա հա­մար էլ, ամեն ան­գամ, երբ ամու­սի­նը տուն էր գա­լիս, յու­րա­հա­տուկ տոն էր նրա հա­մար:

-Դու լրիվ թրջ­վել ես,- վա­խե­ցած ասաց Սի­րա­նուշ­ը:

-Ո­չինչ,- Ավե­տի­սը մեղ­մո­րեն հե­ռաց­րեց նրա ձռ­քը, թռու­ցիկ հա­յաց­քով աչք ածեց սեն­յա­կը, հարց­րեց ընդ­հա­տուն ձայ­նով.

-Տա­նը մարդ չկա՞: Քնա՞ծ է երե­խան:

-Ա­յո:,- զար­մա­ցած ասաց Սի­րա­նուշ­ը՝ մի տե­սակ շշ­մած ամուս­նու տա­րօ­րի­նակ մտա­խոհ տես­քից:- Ի՞նչ է պա­տա­հել քեզ, ինչ­-որ վատ բա՞ն է եղել:

-Շուտ հագն­վիր, հյուր ու­նենք:

-Հ­յո՞ւր: Ի՞նչ հյուր: Ո՞ւր է նա:

-Էս­տեղ է, դր­սում կանգ­նած է:

-Անձրևի տա՞կ:

-Չէ, ըն­կու­զե­նու տակ է: Հի­մա կկան­չեմ: Մի­այն դու նրան ոչինչ մի հարց­րու:

-Ոչ մի բան չեմ հարց­նի: Ին­չի՞ս է պետք: Թող գա:

-Ա­նունն էլ մի հարց­րու, կա­րիք չկա:

-Լավ:,- պա­տաս­խա­նեց Սի­րա­նուշ­ը նվաղ­կուն ձայ­նով՝ գիշ­ե­րա­յին խորհր­դա­վոր հյու­րի հայտն­վե­լուց ինչ­-որ վատ, անա­խորժ բան զգա­լով:

Աս­ծա­տու­րը մինչև առա­վոտ մնաց նրանց մոտ: Լու­սա­դե­մին, վեր կե­նա­լով տե­ղից, նա ցան­կա­ցավ գնալ, սա­կայն Ավե­տի­սը բաց չթո­ղեց, բա­ցատ­րեց, որ փո­ղո­ցում հան­կարծ կա­րող են տես­նե­ել նրան, ավե­լի լավ է մնա մինչև երե­կո և մութն ընկ­նե­լուց հե­տո գնա: Հե­տո էլ, միևնույն է, եթե Աս­ծա­տուրն ու­զե­նար էլ գնալ, չէր կա­րող, գիշ­ե­րը Սի­րա­նուշ­ը կար­կա­տել, լվա­ցել էր նրա վեր­նաշ­ա­պի­կը , որ մինչև հի­մա չէր չո­րա­ցել, իսկ տա­նը նրան հար­մար ու­րիշ շոր չկար:

-Ե­րե­խան վերց­րու, գնա ձե­րոնց մոտ մինչև հան­դից կգամ,- ասաց Ավե­տի­սը և մի ան­գամ ևս պատ­վի­րե­լով կնո­ջը ոչ ոքի ոչինչ չա­սել, գնաց անե­րոջ մոտ՝ խնդ­րե­լու նրա եզ­նե­րը: Իհար­կե, նա դա կա­րող էր վա­ղը կամ մյուս օրն էլ անել, շտա­պե­լու առանձ­նա­հա­տուկ բան չկար, բայց Ավե­տի­սը մտա­ծեց, որ անհ­րա­ժեշտ է հենց այ­սօր անել դա. հա­մագ­յու­ղա­ցի­նե­րը սո­վո­րա­բար հազ­վա­դեպ են տես­նում նրան գյու­ղում, և եթե նա այ­սօր մնա տա­նը, ապա դա կա­րող է ինչ­-որ կաս­կած առա­ջաց­նել նրանց մեջ:

Ետ­մի­ջօ­րե­ին, երբ նա վե­րա­դառ­նում էր ան­տա­ռից՝ սայ­լի ետևից եր­կու մեծ գե­րան տված, գյու­ղի ծայ­րին նրան պա­տա­հեց նախ­րա­պան Սար­գի­սը՝ մթա­մած, ինչ­պես սև ամպ: Նախ­րա­պա­նի տես­քը Ավե­տի­սին զար­մաց­րեց, որով­հետև սա գյու­ղում կեն­սու­րախ մար­դու համ­բավ ու­ներ:

-Ա­վե­տիս,- ար­տա­սա­նեց նա՝ հո­նի մա­հա­կով փորփ­րե­լով գիշ­ե­րա­յին հորդ անձրևից հե­տո խո­նա­վա­ցած հողն ու աշ­խա­տե­լով չնա­յել Ավե­տի­սին,- Գի­տե՞ս ինչ, լավ կլի­ներ, որ, ոնց ասեմ: այ­սինքս, որ տուն չգ­նա­յիր՝  լավ կլի­ներ:

-Էդ ին­չո՞ւ,- հարց­րեց Ավե­տի­սը, զգա­լով, թե կրծ­քի տակ ինչ­պես է խփում սիր­տը վատ նա­խազ­գա­ցու­մից:- Խո­սիր տես­նենք, հը:

-Դժ­բախ­տու­թյուն է եղել էն­տեղ, քեզ մոտ, Ավե­տիս: Մի ժամ առաջ քո հյու­րին տա­րան: Թա­կե­ցին խեղ­ճին, ոնց թա­կե­ցին: Կա­պե­ցին ծա­ռին ու մա­հու թակ տվին:

Ար­յու­նը խփեց Ավե­տի­սի դեմ­քին: Նա պոռթ­կու­մով նետ­վեց նախ­րա­պա­նի վրա և, նրա հնա­մաշ պի­ջա­կի մե­րակ­նե­րից բռ­նե­լով, սկ­սեց ցն­ցել նրան:

-Խա­բում ես:Դու խա­բում ես: Դա չի կա­րող պա­տա­հել:

Սար­գի­սը իրե­նից ու­ժով պո­կեց նրա ձեռ­քե­րը:

-Խե­լառ, ի՞նձ ին­չի հա­մար: Քո էդ Հայ­կազ շան տղան է հայտ­նել:

-Հայ­կա՞­զը: Ո՞նց թե: Նա ոչինչ չգի­տի: Խա­բում ես, ես քու լա­վի:

-Աստ­ված տա, որ խա­բե­ի: Բայց դե, բանն էլ հենց էն է, որ չեմ խա­բում: Մտել է, ասում են, ձեր տուն, ու­րեմն, որ, իբր, քեզ հետ ան­տառ գնա, իսկ էն­տեղ, ու­րեմն, քո կնիկ Սի­րա­նուշ­ը նրան հարց­րել է, թե, իբր, ի՞նչ մարդ է էն մար­դը, որ գիշ­ե­րը քեզ հետ եկել է, գու­ցե ին­քը գի­տի: Մի խոս­քով, թե իրա­կա­նում ոնց է եղել, չգի­տեմ, գու­ցեև ու­րիշ կերպ է եղել: հա­զար ու մի բան են ասում: Դե, դա էլ իս­կույն վա­զել, հայտ­նել է տա­նու­տե­րին: Իր օրում մեզ մոտ էդ­պի­սի բան չէր եղել, ամ­բողջ Ղա­րա­բա­ղով մեկ խայ­տա­ռակ արեց մեզ էդ ավա­զակ շան տղան: Դու, Ավե­տիս, լավ կա­նես, չգ­նաս տուն: Ամեն ինչ կանց­նի, կհան­դարտ­վի, կգ­նաս:

-Սի­րա­նուշ­ի՞ն էլ են տա­րել:

-Չէ, Սի­րա­նուշ­ին ին­չո՞ւ,- քմ­ծի­ծա­ղեց Սար­գի­սը:- Ընդ­հա­կա­ռա­կը, երևի շնոր­հա­կա­լու­թյուն են ասել, որ օգ­նել է: Սպա­սիր, Ավե­տիս, ու՞ր ես գնում:

-Դեն կաց:- Ավե­տի­սը մո­լեգ­նա­բար մի կողմ հրեց նախ­րա­պա­նին, որն ու­զում էր ետ պա­հել նրան: «Սպան­ված եղ­նի­կը մեջ­քին, գի­նին ձեռ­քին ու քե­նը սր­տում մեր տուն եկավ,- մռն­չած Ավե­տի­սը:- Ոչ, ծուռ էր միտ­քը: Կեղծ էր ու­րեմն, ամեն ինչ կեղծ էր: Ոչինչ, հի­մա կտես­նենք՝ ով ես դու, ով եմ ես:»:

-Խելքդ գլուխդ հա­վա­քիր, միևնույն է, նրան ոչնչով չես կա­րող օգ­նել: Կանգ­նիր:

Սա­կայն Ավե­տիսն այլևս նրան չէր լսում: Ձեռ­քով հրա­ցա­նը սեղ­մած կող­քին, որ­պես­զի չճոճ­վի, նա վա­զեց դե­պի Հայ­կա­զի տու­նը, և հենց այդ­պես, առանց կանգ առ­նե­լու, նետ­վեց բակ հենց այն պա­հին, երբ Հայ­կա­զը, դռան առջև, սան­դուղք­նե­րին նս­տած, կիր­զա­յե եր­կա­րա­ճիտ սա­պոգ­նե­րը քաշ­ում էր ոտ­քե­րին՝ հա­վա­նո­րեն պատ­րաստ­վե­լով մեկ­նել կենտ­րոն՝ ցուց­մունք տա­լու: Տես­նե­լով Ավե­տի­սին, նա թռավ ոտ­քի, մե­ռե­լի պես գույ­նը գցեց: Աջ ոտ­քի սա­պոգն այդ­պես էլ մնա­ցել էր ոտ­քից կախ:

-Ս­տոր մար­դիկ իրենց գոր­ծե­րում միշտ էլ հա­ջո­ղու­թյան են հաս­նում, և դա այն պատ­ճա­ռով, որ նրանք ազ­նիվ մարդ­կանց հետ վար­վում են ոնց որ ստոր­նե­րի հետ, իսկ ազ­նիվ մար­դիկ, ընդ­հա­կա­ռա­կը, ստոր­նե­րի հետ վար­վում են ինչ­պես ազ­նիվ մարդ­կանց հետ,- խո­սեց Ավե­տի­սը՝ դժ­վա­րու­թյամբ ար­տա­բե­րե­լով բա­ռե­րը:- Հը, ստա­ցա՞ր եր­կու ոս­կի տաս­նո­ցը:- Եվ ու­սից վար բե­րե­լով հրա­ցա­նը, քաշ­եց հրա­հան­նե­րը:

Հայ­կա­զը՝ կար­ծես կա­խարդ­ված, նա­յում էր իր կրծ­քին ուղղ­ված հրա­ցա­նի զույգ փո­ղե­րին:

-Ա­վե­տիս, ես: Սպա­սիր, Ավե­տիս, դու ինքդ էլ չգի­տես, թե ինչ փոր­ձանք:

Նա չհասց­րեց վեր­ջաց­նել խոս­քը, Ավե­տի­սը կրա­կեց առանց նշան բռ­նե­լու՝ հենց ազդ­րի վրա­յից՝ մի ձեռ­քում պա­հե­լով հրա­ցանն ու չզ­գա­լով դրա ծան­րու­թյու­նը: Կրա­կո­ցը հն­չեց չոր ու կարճ, ասես ան­տա­մուկ ճյուղ փշր­վեց:

Հայ­կազն օրոր­վեց, մի եր­կու քայլ արեց՝ ետևից քարշ տա­լով կի­սա­հա­գած սա­պո­գը, հե­տո դան­դաղ ծն­կի եկավ, ջղաձգ­վեց ու երես­նի­վայր փռ­վեց գետ­նին:

Ավե­տի­սը թա­փով շրջ­վեց, դուրս եկավ փո­ղոց և այս­տեղ, երես առ երես, հան­դի­պեց Հայ­կա­զի կնո­ջը՝ Զա­բե­լին:

-Ա­վե­տի՞ս: Դու մեր տա՞նն էիր: Այդ ի՞նչ է եղել քեզ: Երե­սիդ գույն չկա:

-Գ­նա նրա մոտ, էն­տեղ պառ­կած է:

Զա­բե­լը նա­յեց նրա ձեռ­քի հրա­ցա­նին:

-Ո՞վ,- ճչաց նա, ձեռ­քե­րը բարձ­րաց­րած, կույ­րի պես օրոր­վե­լով մտավ տուն:

Մի րո­պե անց այն­տե­ղից լս­վեց նրա աղեկ­տուր ող­բը:

Ար­դեն տուն մտ­նե­լիս, Ավե­տի­սը շուռ եկավ ետ և տե­սավ, որ հա­մագ­յու­ղա­ցի­նե­րը խուռ­նե­րամ վա­զում են իր տան կող­մը:

Ներ­սից լա­ցի ձայն էր գա­լիս: Սի­րա­նուշն ար­դեն լսել էր սպա­նու­թյան մա­սին և, երես­նի­վայր ըն­կած հնա­մաշ կար­պե­տով ծածկ­ված թախ­տին, բարձ­րա­ձայն լա­լիս էր: Դու­ռը, ամուս­նու ոտ­քի հար­վա­ծից, շրխ­կո­ցով զարկ­վեց պա­տին: Սի­րա­նուշ­ը վեր թռավ տե­ղից և, շր­ջազ­գես­տի թևքով փութ­կո­տ սր­բե­լով ար­տաս­վա­թոր դեմ­քը, նա­յեց ամուս­նու կարմ­րած աչ­քե­րին: Ավե­տի­սը կանգ­նել էր դռ­նե­րի մեջ՝ ձեռ­քում սեղ­մած երկ­փո­ղա­նին, և օրոր­վում էր հար­բա­ծի նման:

-Ա­վե­տիս:

-Դեհ, կնիկ, պատ­միր, թե ինչ­պես մատ­նե­ցիր աստ­ծու հյու­րին, իսկ իմ բա­րի անու­նը կոխկր­տե­ցիր ցե­խի մեջ: Պատ­միր, կնիկ, ին­չո՞ւ ես լռել: Կա­րո­ղա­ցել ես մատ­նել, կա­րո­ղա­ցիր և պա­տաս­խան տալ::- Նա դան­դա­ղո­րեն բարձ­րաց­րեց հրա­ցա­նը: Մահ­վան սար­սա­փը ցոլց­լաց դե­ռե­տի կնոջ լայ­նա­ցած աչ­քե­րում: Նա ճչո­ցով ըն­կավ ամուս­նու առջև՝ մի ձեռ­քով բռ­նե­լով հրա­ցա­նի փողն ու մյուս ձեռ­քով գր­կե­լով ամուս­նու ոտ­քե­րը:

-Ես մե­ղա­վոր չեմ,- թո­թո­վում էր նա ոնց որ զա­ռան­ցան­քի մեջ՝ կցկ­տուր կեր­պով կուլ տա­լով բա­ռե­րը, ասես վա­խե­նա­լով, որ չի հասց­նի ավար­տել խոս­քը: -Մե­ղա­վոր չեմ ես, սի­րե­լիս, թան­կա­գինս, հա­րա­զատս: Մե­ղա­վոր չեմ, ես դա չէի ու­զում: Հայ­կազն արեց: Նա ահա­բե­կեց ինձ, նա ասաց, որ մեզ բո­լո­րիս կք­շեն Սի­բիր, տա­ժա­նակ­րու­թյան: Ես չէի ու­զում մատ­նել: Էն մար­դու շա­պի­կը տե­սել էր բա­կում: կա­խել էի, որ չո­րա­նա: Հարց­րեց, թե ո՞ւմն է: Մտա­ծե­ցի՝ քեզ հետ հա­զար ան­գամ հաց է կտ­րել, վատ բան չի անի:

Ավե­տի­սը ոտ­քով մի կողմ հրեց նրան, սա­կայն Սի­րա­նուշ­ը սուգ ու շի­վա­նով կր­կին փա­թաթ­վեց ամուս­նու ծնկ­նե­րին, սկ­սեց համ­բու­րել ոտ­քե­րը և այդ­պես նրա ոտ­քե­րը գր­կած, աղա­չում-­պա­ղա­տում էր նե­րել իրեն: Հան­կար­ծա­կի ինչ­-որ բան հիշ­ե­լով, նա պոկ­վեց ամուս­նուց, իրեն գցեց միջ­նոր­մի ետևը, ուր քնած էր որ­դին, ըն­դոստ շար­ժու­մով վերց­րեց մանկանը և կրծ­քին սեղ­մած, դուրս եկավ միջ­նոր­մի ետևից, և կանգ­նե­լով ամուս­նու առջև, ասաց հոգ­նա­տանջ ձայ­նով.

-Դե, հի­մի կրա­կիր: Մեզ եր­կու­սիս էլ սպա­նիր: Ես դրա հա­մար վա­խե­ցա, երբ լսե­ցի Սի­բի­րի մա­սին: Այն­պես որ, եր­կու­սով էլ մե­ղա­վոր ենք: Սպա­նիր: Դե, կրա­կիր:

Որ­դին՝ դեռևս ոչինչ չհաս­կա­նա­լով այդ ամե­նից, քնատ ու վա­խե­ցած, նա­յում էր հո­րը:

-Ա­նիծ­յալ լի­նես դու:- ասաց Ավե­տի­սը խռ­պոտ ձայ­նով:- Անիծ­յալ լի­նես դու: Թող անիծ­յալ լի­նեք բո­լորդ էլ:

Նա դուրս եկավ տնից, կանգ­նեց մի պահ՝ նա­յե­լով բա­կում խռն­ված մարդ­կանց: Եվ, ակա­մա ձեռ­քում սեղ­մե­լով հրա­ցա­նը, գնաց դե­պի բա­կի դռ­նա­կը: Ամ­բո­խը լուռ ու ահա­բեկ ճամ­փա տվեց նրան:

Ավե­տիսն ան­ցավ տնա­մերձ այ­գի­նե­րի արան­քով, եր­կար ժա­մա­նակ գնում էր այդ­պես՝ գլ­խի­կոր, առանց ետ նա­յե­լու, ինչ­-որ տեղ ծա­ռե­րը ծած­կե­ցին նրան տե­սո­ղու­թյու­նից, հե­տո կր­կին երևաց ձո­րե­րի վրա իջ­նող ճա­նա­պար­հին, և գյու­ղը հաս­կա­ցավ, որ նա գնում է Շուշ­ի՝ կա­մո­վին հանձն­վե­լու իշ­խա­նու­թյա­նը:

:Եվ հի­մա վե­րա­դար­ձել է նա հե­ռա­վոր ճա­նա­պարհ­նե­րից և ասես ոչինչ չի փոխ­վել այս եր­կար, շատ եր­կար տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քում: Զար­մա­նա­լի է, ինքն այն­տեղ, այդ հե­ռու­նե­րում միշտ ապ­րել է այս­տե­ղի կա­րո­տը սր­տում, բայց ահա եկել է, վեր­ջա­պես տեղ է հա­սել հե­ռու­նե­րից ու չգի­տես ին­չու, իրեն զգում է որ­պես կողմ­նա­կի, օտար մի մարդ, որին ոչ ոք չէր սպա­սում այս­տեղ:

«Ես նախ­կին Սի­րա­նուշ­ը չեմ, Ավե­տիս,- մտո­վի խո­սում էր Սի­րա­նուշ­ը:- Ու­րիշ եմ ես, օտար: Չար ու դա­ժան: Կյանքն է այդ­պի­սին դարձ­րել ինձ: Ան­մարդ կնոջ իմ բա­ժին սև կյան­քը: Գիշ­եր-­ցե­րեկ հան­դերն ըն­կած աշ­խա­տել եմ, ֆեր­մա­նե­րում եմ տանջ­վել, որ­տեղ դժ­վար է եղել՝ ու­ղար­կել են էն­տեղ, ան­շոր, եր­բեմն ոտա­բո­բիկ, եր­բեմն մի կտոր հա­ցի կա­րոտ: Այդ­պես եմ ապ­րել, այդ­պես եմ երե­խա մե­ծաց­րել: Ին­չո՞ւ ես եկել: Ին­չո՞ւ այդ­պես ուշ ես եկել: Մեր բա­ժին կյանքն ան­ցել է ար­դեն: Մեր կող­քով ան­վե­րա­դարձ ան­ցել-գ­նա­ցել է:»:

-Իսկ որ­տե՞ղ էիր այս­քան ժա­մա­նակ,- տևական լռու­թյու­նից հե­տո վեր­ջա­պես հարց­րեց Սի­րա­նուշ­ը:

Ավե­տի­սը իրա­նով շրջ­վեց, նա­յեց կնո­ջը, և ամուս­նու հա­յաց­քում այն­պի­սի սառ­նու­թյուն կար, որ Սի­րա­նուշ­ը բնազ­դա­բար մի կողմ քաշ­վեց:

-Դու չե՞ս նե­րել ինձ, Ավե­տիս:,- նվա­ղուն ձայ­նով ասաց նա:- Մինչև հի­մա չե՞ս նե­րել:

Ավե­տի­սը դան­դաղ տա­րու­բե­րեց գլու­խը:

-Ոչ:

-Էլ ին­չո՞ւ ես եկել: Ին­չո՞ւ ես վե­րա­դար­ձել այս­քան տա­րի­ներ հե­տո: Դու մեզ հա­մար վա­ղուց չկաս,- դա­ժա­նո­րեն ար­տա­բերեց Սի­րա­նուշ­ը:-Ին­չո՞ւ ես եկել մեզ մոտ: Ո՞վ է քեզ կան­չել:

-Իմ որ­դին:

-Ի՞նչ: Ի՞նչ գործ ու­նի այս­տեղ որ­դին:

-Ես պետք է նրան պատ­մեմ ամ­բողջ ճշ­մար­տու­թյու­նը, այն ամե­նը, ինչ ինձ հետ եղել է:

-Ոչ,- աղա­ղա­կեց Սի­րա­նուշ­ը վա­խե­ցած:- Ոչ: Դու դա չես կա­րող անել: Եվ նա չի էլ հա­վա­տա քեզ: Հայ­րը նա չէ, ով քեզ աշ­խարհ է բե­րում՝ ինչ­պես ան­ցորդն է ոս­կոր նե­տում շա­նը՝ մի րո­պե անց մո­ռա­նա­լով այդ մա­սին, այլ նա, ով դաս­տի­ա­րա­կում, մե­ծաց­նում է որ­պես պի­տա­նի մարդ, ով կա­րող է փո­խա­րի­նել երե­խա­յի հո­րը, երբ նա այլևս չի լի­նի: Իսկ ես փո­խա­րի­նել եմ, ես նրա հա­մար և° հայր եմ եղել, և° մայր:

-Սի­րա­նուշ:

-Չեմ ու­զում ժխ­տել, դու այն­տե­ղից… ծան­րոց­ներ ես ու­ղար­կել, բայց այդ մա­սին նա չգի­տի, ինքս եմ գնա­ցել Կի­չա­նի փոս­տից ծան­րոց­նե­րը ստա­նա­լու, և, բա­ցի այդ, ծան­րո­ցով երե­խա չեն դաս­տի­ա­րա­կում, հար­կա­վոր էր հո­գա­տար ձեռք ու հայ­րա­կան դաս­տի­ա­րա­կու­թյուն: Ով չի կա­րող կա­տա­րել հոր պար­տա­կա­նու­թյուն­նե­րը, նա իրա­վունք չու­նի հայր լի­նել:

-Միևնույն է, ես կխո­սեմ նրա հետ:

-Աստ­ված իմ, որ­տե­ղի՞ց եկավ: Ախր, ո՞վ ես դու նրա հա­մար: Ոչ ոք: Ան­ծա­նոթ, օտար մի մարդ: Մե­կը, որ լքել է իր ըն­տա­նի­քը: Մարդ է սպա­նել: Մար­դաս­պան է այ­սինքն: Նա քեզ տես­նել ան­գամ չի ու­զում: Լսո՞ւմ ես, չի ու­զում::- Վեր­ջին խոս­քե­րը նա ասաց` ձեռ­քե­րը տա­նե­լով դե­պի կուրծքն ու մատ­նե­րով սեղ­մե­լով պա­րա­նո­ցը՝ կար­ծես ցան­կա­նա­լով խեղ­դել ինքն իրեն:

Ավե­տի­սը լուռ հետևում էր այն բա­նին, թե նա ինչ­պես էր դե­սու­դեն ընկ­նում՝ նյար­դայ­նո­րեն ճրթճր­թաց­նե­լով մատ­նե­րը:

-Նս­տիր,- վեր­ջա­պես ասաց Ավե­տի­սը:

Կինն ան­շար­ժա­ցավ այդ հրա­մա­յա­կան տո­նից, արագ շրջ­վեց դե­պի ամու­սի­նը: Սա հա­յաց­քով ցույց տվեց անկ­յու­նում դր­ված աթո­ռա­կը: Սի­րա­նուշ­ը նս­տեց: Ավե­տի­սը եր­կար նա­յում էր գետ­նին՝ ասես մտա­ծե­լով, թե ին­չից սկ­սի:

-Իսկ դու ի՞նչ գի­տես իմ կյան­քի մա­սին,- ասաց նա անս­պա­սե­լի խրոխտ ձայ­նով:- Ոչինչ չգի­տես: Դու ինձ մար­դաս­պան կո­չե­ցիր: Դա ճիշտ է, ես մարդ եմ սպա­նել, դա­տա­պարտ­վել տա­ժա­նակ­րու­թյան: Ահա հենց այդ բո­լո­րի մա­սին էլ ու­զում էի պատ­մել իմ որ­դուն, որով­հետև տես­նում եմ, դու շատ ես ջա­նա­ցել, որ­պես­զի ան­հետ ջն­ջես ինձ նրա սր­տից: Երևի նրան նույ­նիսկ թվում է, թե մեծ ճա­նա­պար­հի ավա­զակ է իր հայ­րը:

-Եվ ոչ մի­այն նրան,- գո­չեց Սի­րա­նուշ­ը:- Ա­յո, ես եմ ջանք թա­փել, ես: Մի­թե՞ դու չէ­իր, որ հրա­ցա­նը քաշ­ած ու­զում էիր սպա­նել ինձ՝ քո կնո­ջը: Ասա, մի՞­թե դու չէ­իր այն:

-Ս­պա­սիր,- ընդ­հա­տեց Ավե­տի­սը: Հեգ­նա­կան ար­տա­հայ­տու­թյու­նը դրոշմ­վել էր նրա տան­ջա­հար, անար­յուն դեմ­քին: Նա խո­սեց առանց ձայ­նը բարձ­րաց­նե­լու, սա­կայն յու­րա­քանչ­յուր բա­ռը քար լռու­թյան մեջ հն­չում էր ծան­րակ­շիռ ու հա­տու:- Դու ժան­դարմ­նե­րին մատ­նե­ցիր նրան, ով պատ­րաստ էր իր կյան­քը զո­հել հա­նուն մեր սուրբ հո­ղի: Ինչ վե­րա­բե­րում է ինձ՝ դա դու էլ գի­տես: Ես գն­դա­կա­հա­րել եմ մի սրի­կա­յի, որը քո օգ­նու­թյամբ մատ­նել էր փո­թոր­կա­լից գիշ­ե­րը քո: մեր տանն ապաս­տան գտած մար­դուն: Անո­ղոք թշ­նա­մու հետ այդ­պես չեն վար­վում: Իսկ գի­տե՞ս դու, արդ­յոք,- Ավե­տի­սի հա­յաց­քը շա­փա­ղեց Սի­րա­նուշ­ին,- գի­տե՞ս, որ երեք օր անց Շուշ­վա մոտ, Կար­կա­ռի ձո­րում նրան՝ այդ մար­դուն, կա­խե­ցին ծա­ռից և, ասում են, ար­տա­սուք­նե­րը հո­սում էին նրա աչ­քե­րից՝ քա­նի դեռ կախ­ված էր: Դու գի­տե՞ս այդ մա­սին:

Սի­րա­նուշ­ը եր­կու ձեռ­քը սեղ­մեց ականջ­նե­րին և աղա­ղա­կեց սար­սա­փով.

-Լ­ռիր: Չեմ ու­զում լսել,- նա փորձ արեց ել­նել, բայց ամուս­նու ահեղ ձայ­նը նրան կր­կին գա­մեց տե­ղում:

-Նս­տիր: Նս­տիր և լսիր: Դու պետք է մինչև վերջ լսես ինձ: Ահա թե ին­չու ես սպա­նե­ցի Հայ­կա­զին: Եվ դրա հա­մար էլ գնա­ցի տա­ժա­նակ­րու­թյան: Ամ­բողջ երեք տա­րի ծանր տան­ջանք­ներ կրե­ցի այն­տեղ: Եր­կու ան­գամ փա­խա կա­լան­քից, և եր­կու ան­գամ էլ բռ­նե­ցին ինձ, մա­հու ծեծ տվին… Ես մեկ­նում եմ ռազ­մա­ճա­կատ և մեկ­նե­լուց առաջ եկա որ­դուս տես­նե­լու:

-Նա նույն­պես գնում է ճա­կատ: Նա կա­մա­վոր է մեկ­նում:,- մա­րող շշու­կով ասաց Սի­րա­նուշ­ը:- Առա­վոտ­յան, դեռ լույ­սը չբաց­ված, պետք է ճա­նա­պարհ­վեն շրջ­կենտ­րոն:

Ավե­տի­սը բարձ­րա­ցավ տե­ղից, եր­կար ժա­մա­նակ մտա­սույզ առաջ ու ետ էր քայ­լում, հե­տո նս­տե­լով կնոջ դի­մաց, ասաց.

-Կան­չել տու գա, ես ու­զում եմ քո ներ­կա­յու­թյամբ խո­սել նրա հետ: Թող նա չա­մա­չի իր հոր հա­մար, թող բաց ճա­կա­տով նա­յի մարդ­կանց:

-Ոչ,- ար­դեն ընկճ­ված, նվաղ­կուն ասաց Սի­րա­նուշ­ը:- Ես նրան չեմ կան­չի: Դու ու­զում ես կոր­ծա­նել ինձ:

-Դու ինքդ ես քեզ կոր­ծա­նել: Կան­չիր նրան, ես գի­տեմ, դու նրան դիտ­մամբ ու­ղար­կե­ցիր: Կան­չիր, ես ու­զում եմ խո­սել նրա հետ: Այս ամ­բողջ տա­րի­նե­րին այդ մա­սին եմ երա­զել: Կան­չիր, խնդ­րում եմ քեզ:

-Ոչ, Ավե­տիս, մի խնդ­րիր, միևնույն է, ես չեմ կան­չի նրան:

Անս­պա­սե­լի­ո­րեն դուռն աղ­մու­կով բաց­վեց: Սի­րա­նուշ­ը վա­խե­ցած շրջ­վեց դռան կող­մը և տե­սավ որ­դուն: Նա կանգ­նած էր դռ­նե­րի մեջ, և նրա դեմ­քը մթ­նած էր ու կտա­վի պես գու­նատ: Որ­դին նա­յում էր ոչ թե մո­րը, այլ՝ հո­րը, որն անակն­կա­լի եկած, ակա­մա­ բարձ­րա­ցավ տե­ղից ու մնաց այդ­պես կանգ­նած՝ ակ­նասևեռ նա­յե­լով որ­դուն ու ինքն էլ չի­մա­նա­լով իր անե­լի­քը:

-Հայ­րիկ, ես ամ­բողջ ժա­մա­նակ կանգ­նած էի պա­տու­հա­նի տակ,- խո­սեց որ­դին դող­դո­ջուն ձայ­նով:- Ես ամեն ինչ լսե­ցի: Ես կու­զե­նա­յի ասել: որ ար­ժա­նա­վոր մար­դը նա չէ, ով թե­րու­թյուն­ներ չու­նի, այլ նա, ով ար­ժա­նիք­ներ ու­նի:

Հոր աչ­քե­րը մի­ան­գա­մից լց­վե­ցին, սա­կայն նա կա­րո­ղա­ցավ հա­վա­քել իրեն, նույ­նիսկ ժպ­տաց և ար­ցունք­նե­րի մի­ջից նա­յեց որ­դուն:

Նրանք կանգ­նած էին դեմ-­դի­մաց՝ հայր և որ­դի, և նրանց բա­ժա­նում էր ըն­դա­մե­նը եր­կու քայլ:

ԷՊԻԼՈԳ

Նրանք ճա­նա­պարհ ըն­կան այ­գա­բա­ցին: Ճա­նա­պար­հի այս ու այն կողմ, դեռևս մթ­նա­մութ թփուտ­նե­րից ու ծա­ռե­րի վրա­յից, վշ­տա­մոր­մոք եր­գում էին քնից նոր ելած թռ­չուն­նե­րը, լու­սա­բա­ցի ցո­ղը վրան՝ տա­մուկ ծփ­յու­նով տա­րու­բեր­վում էին հա­սած ար­տե­րը, ետևից, գյու­ղի կող­մից, լս­վում էին շնե­րի բեկ­բե­կուն հա­չոց­նե­րը, աքա­ղաղ­նե­րի վա­ղորդ­յան կան­չե­րը:

Մի տեղ, վեր­ջին ոլո­րա­նի վրա, որից այն կողմ այլևս չէր երևալու գյու­ղը, կանգ առան, նա­յե­ցին ետ: Արևը չկար դեռ, բայց նրա կար­միր հրա­ցոլ­քից պար­զո­րոշ երևում էր լեռ­նա­յին գյու­ղը՝ վշ­տից փոք­րա­ցած, կուչ եկած: Երևում էին գյու­ղի շուրջ բո­լոր փռ­ված սա­րե­րը, ան­տառ­նե­րը, թա­փան­ցիկ ոս­կեշ­ղար­շով պա­րուր­ված ան­թիվ, ան­հա­մար հան­դե­րը, որ հի­մա բա­նակ գնա­ցող­նե­րին թվում էին տխուր, ան­մարդ ու ամա­յի:

Դեռ գյու­ղից դուրս չե­կած՝ կա­րո­տը հոր­ձանք տվեց նրանց հո­գում:

-Քո օդ ու ջրին մա­տաղ, Հն­ձա­խութ, մեկ էլ ե՞րբ կտես­նենք քո անուշ դեմ­քը, և կտես­նե՞նք արդ­յոք:

Նրանք կր­կին ճա­նա­պարհ ըն­կան: Նրանք գնում էին կրակ­նե­րին ու մա­հե­րին ըն­դա­ռաջ: Եվ նրանց շար­քե­րին ձուլ­ված, մշ­տա­պես կողք-­կող­քի, մի­ա­սին քայ­լում էին նաև հայր և որ­դի:

Շատ տա­րի­ներ հե­տո լեռ­նա­յին Հն­ձա­խութ գյու­ղում, բար­ձուն­քի վրա, մար­մար­յա հուշ­ար­ձան կանգ­նեց­վեց՝ ի հիշ­ա­տակ կռ­վի ահեղ դաշ­տե­րում ըն­կած որ­դի­նե­րի: Գյու­ղը հոր և որ­դու անուն­ներն ու դի­ման­կար­նե­րը տե­ղադ­րեց կողք-­կող­քի, հա­վետ ան­բա­ժան:

Հայր և որ­դի, սպի­տակ մար­մա­րից կա­րո­տա­բաղձ նա­յում էին առաջ, իսկ առջևում գյուղն էր՝ ցի­րու­ցան թա­ղա­մա­սե­րով, շուր­ջը՝ հա­սած ար­տեր, ուր ալի­քաձև թա­փա­ռում էր ար­ծա­թյա քա­մին: