Микаэл Гаджиян — известный деятель в Республике Арцах — с 2019 года переводит на армянский стихи выдающегося сына России, большого друга армянского народа, генерала и поэта Александра Кулебякина. В 2020 году — 150 лет со дня рождения Александра Парфентьевича.

На сайте Миабан.ру ранее были публикации о Кулебякине, в частности, О Шамхорской резне в январе 1918 г. со стороны азербайджанских лидеров и военных. На сайте также отмечалось, что «о генерале Кулебякине почему-то очень скупо в русскоязычной Википедии, гораздо подробнее в Армянской энциклопедии.»

Одна из статей М. Гаджияна — «Резня армян в Баку это тяжкое преступление против человечества».

Приводим некоторые переводы Микаэла Гаджияна вместе с оригиналом на русском. Под каждым стихотворением стоит ссылка на публикацию в Фейсбуке, где можно почитать комментарии и оставить свои.

 

Пять стихотворений в такой последовательности:

• Ավանց (գյուղ Արեւմտյան Հայաստանում, Վանի նահանգում) — Аванц
• Վանա ժայռը — Ванская скала
• Երեկոն Վանում — Вечер над Ваном
• Լեզք (գյուղ Արեւմտյան Հայաստանում, Վանի նահանգի Վանի գավառում) — Лезк
• Օրորոցային երգ — Колыбельная песня

 

Ավանց *

Լճափ։ Մնացորդք նավակայանի։
Նեղ կամրջակներ՝ կիսավեր ձգված։
Կույտեր քարերի ու գերանների
Եվ բեռնանավեր՝ ջարդուխուրդ, լքված։

Խճերին Վանն է ճողփում լուսերես,
Եվ կոհակները՝ բյուրեղներ ասես,
Հար թրթռում են թափանցիկ խորքով,
Շողում հատակի առկայծուն ցոլքով։

Հանգիստ է, խաղաղ։ Ահա եւ գյուղը.
Ջրին են սեղմվում խրճիթներն այդտեղ։
Դեղնին է տալիս հեռավոր Լեզքը**,
Ու թափառում են մարդիկ ինչ որ տեղ։
Հանգիստ է, խաղաղ, մարդիկ են շրջում։
Լուսաշող Վանն է քամուն շշնջում ։
Վաղու՞ց էր թուրքն իր հրանոթների
Թնդյունի ներքո զարկում հայերին

Երբ ջոկատները հեռացան մեկեն,
Իսկույն քրդերը մոտեցան Վանին,
Եվ ամենուրեք սպանդ էր, գեհեն.
Մահ ու ավեր էր, կրակի բաժին։

Վանեցիք փախան դեպ նավակայան՝
Լճի վրայով փրկվելու համար։
Բայց շրջապատեց զորքը թուրքական
Հայերին բոլոր՝ վախից խելագար։

Բեռնանավերը՝ մարդկանցով լցվել,
Երերում էին, ծանրաբեռ կքվում,
Կրակոցներից փորձելով փրկվել,
Լիճն էին նետվում, ջրահեղձ սուզվում։ ՝

Ալյաց ճողփյուններ, ճիչ ու հառաչանք,
Լաց ու հոխորտանք, աղերս-աղաչանք
Միաձուլվել են խառնաշփոթի
Վերածված կռվի վայրի որոտին ։

Կոտորել էին բոլոր այր մարդկանց,
Ցեղը հայկական որ անհետանա,
Ապա նավերով տարել են կանանց՝
Խեղդամահ արել ջրերում Վանա։
………………………………………
Անցյալ է։ Ոչ ոք չի հարցնի երբեք,
Թե ինչքան հունձք է մահն արել այդտեղ,
Եվ Վանն է միայն, որ խորքից մեկ-մեկ
Նոր դիակներ է հանում կիսանեխ։

Քամին է մերթ-մերթ ախ ու վիշ հանում՝
Պատմելով անցած մարտերի մասին,-
Իսկ լիճն էլ ասես թաղումներ անում՝
Հողին է հանձնում իր խեղճ զոհերին։
* * *
Թրգմ.՝ Միքայել Հաջյանի
12 նոյեմբերի, 2019թ.
Ստեփանակերտ
————
* Ավանց, գյուղ Արեւմտյան Հայաստանում, Վանի նահանգում։ Գտնվում էր Վան քաղաքից մոտ 3 կմ հյուսիս-արեւմուտք, Վանա լճի արեւելյան ափին։ Վանա լճի ամենահայտնի նավահանգիստն էր եւ կապված էր լճափնյա բոլոր բնակավայրերի հետ: Միջին դարերում եղել է գրչության կենտրոն։ Բնակիչներն ակտիվ մասնակցություն են ցույց տվել Վանի 1915թ. հերոսական ինքնապաշտպանությանը։ Ավանցն ավերվել է Ա աշխարհամարտի ժամանակ, նրա բնակիչների մի մասը զոհ գնաց Մեծ եղեռնին, ողջ մնացածները գաղթեցին եւ բնակություն հաստատեցին Արեւելյան Հայաստանում։ Այժմ Ավանցը քրդերով ու թուրքերով բնակեցված մի փոքրիկ, անշուք գյուղ է՝ օտարածին Իսկալաքյոյ կամ Իսկելեքյոյ անունով։
**Լեզք, բլուր եւ համանուն գյուղ Արեւմտյան Հայաստանում, Վանի նահանգի Վանի գավառում, Վան քաղաքից 3-4 կմ հյուսիս-արեւմուտքում, լճափին։ Լեզքի հայերը զանգվածաբար կոտորվեցին կամ գաղթեցին 1915թ. Մեծ եղեռնի ժամանակ։

Александр КУЛЕБЯКИН
Аванц

Берег. Пристани остатки.
Полусмытые мостки.
Камни, бревна в беспорядке,
Барж изломанных куски.

Светлый Ван на гравий плещет,
И хрустальная волна
Глубью призрачной трепещет,
Светит проблесками дна.

Все спокойно. Вот селенье:
Жмутся домики к воде.
Лезк желтеет в отдаленье,
Бродят люди кое-где.
Все спокойно. Бродят люди.
Шепчет с ветром светлый Ван.
А довно –ль под гром орудий
Турки били здесь армян?

Отошли назад отряды,
Курды к Вану подошли
И повсюду без пощады
Разоряли, били, жгли.

Ванцы к пристани спешили,
Чтоб спасаться через Ван.
Турки войском окружили
Обезумевших армян.

Баржи, полные народу,
Колыхались тяжело,
От стрельбы спасаясь в воду.
Все тонуло и плыло.

Шум прибоя, стоны, крики,
Плач, угрозы и мольбы,
Все сливалось в грохот дикий
Беспорядочной борьбы.

Все мужское истребляли,
Чтоб пропал армянский род,
Женщин в баржах отправляли
И топили в свой черед.
. . . . . . . . . . . . . . .
Все прошло. Никто не спросит,
Сколько жатвы смерть взяла.
Только Ван порой выносит
Полусгнившие тела.

Да порою ветер стонет,
Про минувшие бои,-
Словно озеро хоронит
Жертвы бедные свои.
***

Фейсбук

 

Վանա ժայռը

1
Քսերքսեսի վիմագիրը

Ժայռը նման է աղետյալ նավի՝ անչափ, վիթխարի,
Կողընկեց թեքված՝ կարծես թե խորունկ սուզված է ծովում։
Հինավուրց բերդի ցից ատամնաշար, բարձր կատարին
Հրաշք նախշերով պարիսպներն են հեռվից նշմարվում։

Ժայռերի դեպի հարավ՝ քաղաքին նայող հատվածքին
Տեսանելի է սեպագիր նախշով սալաքար հղկուն։
Իբրեւ հուշարձան՝նա ուշք ու միտք է գրավում մեկեն
Քերծի դեղնագույն ու ժեռ քարերի խառը կուտակում։

Գիտնականները կարդացել են այդ խոսքը վիմագիր.
ՙՄեծ է Արամազդ աստվածը, ով ողջ երկինքն արարեց,
Ամենազորն է աստվածներից, ով կյանք բերեց երկիր
Եվ կամոք սրտի մեզ երջանկության շնորհն իր արեց։

Նաեւ նա է ինձ տիրակալ կարգել անեզերք երկրում,
Ես՝ միակ արքան, միակամ տերը այլ արքաների,
Ես Քսերքսեսս՝ մեծագույն արքան բոլոր դարերում,
Որդին անունը հավերժ փառավոր արքա Դարեհի։

Մեծն Քսերքսեսն ասում է արդ ձեզ. Արամազդն աստված
Օգնել է հորս, շատ գործեր արել, կերտել հուշարձան,
Իսկ սա իմ գիրն է։ Աղոթք եմ հղում առ բարի աստված,
Որ իր օրհնանքով մնա առհավետ նա մեզ պահապան՚։

Անհետ կորել է հուշարձանը, մինչ կա վիմագիրը՝
Որպես կորուսյալ մի ժողովրդի անբարբառ վկա։
Հեռվում լազուրն է Վանա լճի, եւ հինավուրց ժայռը
Փակ մուտքին ասես կանգնած պահակ է հավիտենական։

2

Մենուաս արքայի քարանձավը

Քաղաքից ելնող կածանը բլրով ձգվում է գալար,
Դժվարանց հասնում ստորին շարքին լերկ ապառաժի,
Եզրերով կառչուն կպած պարսպին հաստ, ատամնաշար
Մագլցում է նա կողերը ի վեր քարեղեն ժայռի։

3

Հյուսիսային լանջը

Այստեղից դեպ ետ՝ վերեւ է ձգվում արահետ մի նեղ,
Պարիսպը հատում նրա մեջ փորված թափանցիկ անցքով։
Անդ հյուսիսային լանջըն է լեռան՝ փոքր ինչ դիք, լայնեղ.
Պարզ երեւում է երկու կոր անձավ այդ լեռան ներքո։

Քանդուքարափ մի հին եկեղեցի, սարահարթ անհուն,
Լայնարձակ լճի կապույտ հայելի, ժեռ քարեր, լեռներ.
Վերը՝ միջնաբերդ եւ պարիսպներին՝ ատամներ ցցուն,
Տներ, մինարեթ, ավեր ամրոցի լռին դարպասներ։

Սեւին են տալիս կոճղերը կավե հարթ կտուրների։
Ներքեւում՝ ճամփին, թափված են ցրիվ անթիվ պարկուճներ,
Իսկ լանջերի տակ սեպագրեր են որմնաքարերի,
Կեղտ ու ցեխի մեջ կորած — կոլոլված հին թնդանոթներ։
4

Ամրոցը

Լճի մոտերքում գետակը դեպի ճահիճն է վազում։
Ճամփան՝ ջրողող, տեղ-տեղ լեցուն է փոսորակներով։
Ինչ որ հնության հետք է հիշեցնում՝ մեծ մի շինություն՝
Պատված՝ մարմարի խոշոր ու ցցուն, անտաշ քարերով։

Լճի եզերքից դեպի ամրոց է ձգվում լայն ճամփան,
Նախ՝ երեւում է, ապա անցնում է պարսպի ետեւով.
Վերելքը նրա սահուն ու հարթ չէ, այլ՝ փոփոխական։
Ոլորաններ է հյուսում երկակի իր ժապավենով։

Այստեղից արդեն տեսանելի են դաշտերը հեռու
Ու լայնատարած Վանա ջրերի լազուր հայելին,
Վարագը* Ժայռոտ, նաեւ հովիտը գետակի խորունկ
Ու բարձունքները ալեզարդ Սիփան* լեռան փեշերին։

Ներքեւում՝ ճահճի հարեւանությամբ կածանն է անցնում։
Ջրափոսերն են աշխույժ կայծկլտում արեւի շողից։
Վերեւ՝ վերելքում, մեծ դարպասներն են ահա երեւում,
Իսկ գագաթից աջ մինարեն է վեր ձգվում մզկիթից։

Բյուր բեկորների կուտակ թվացող քանդված պարիսպներ,
Հին հրանոթներ, փլատակների երախներ ազդու,
Ավեր տների աչքահան արված, խոժոր հայացքներ։
Եվ այդ ամենը պատկեր է ինքնին, բայց, ավաղ, տրտում։

Եվ հրեշավոր պայթյունից մեկեն փլուզված մառան՝
Վառոդից լրիվ սեւցած, ահավոր կմախք պատերի,
Մթագնում է նա վերեւում մռայլ՝ դարափի վրա,
Լեցուն քարերով ու կտորտանքով հաստ գերանների։

Ճամփան, ելնելով ցաքցրիվ թափված քարերի միջով,
Թեքվում է դեպ աջ՝ շրջադարձ անում դիք ու շեշտակի,
Ապա, ժայռեղեն դարեւանդի տակ լայն կեռման տալով,
Ձուլվում անձավի դարպասի դիմաց փռված հարթակին։

Դարպասն ամրոցի աջակողմյա է, անցքն՝ ուղիղ դիմաց.
Երկու քարանձավ՝ ընդարձակ, խոշոր. լայներախ մուտքեր։
Մեջը կույտեր են ջարդված իրերի, թափոններ փտած,
Խորդուբորդ պատեր՝ անտաշ, անճոռնի, հսկա կամարներ։

Քարե անձավի խորքում ամենուր ծիրտ է աղավնու,
Եվ խոնավահոտ, եւ աղոտ լույսից մուժ է ահավոր։
Եվ ստորգետնյա խուլ արձագանքն է խորքային, անհուն.
Այս ամենն այնքա՛ն ահեղ դյութիչ է եւ արտասովոր։

Ի՞նչ հսկաներ են այստեղ ապառաժ քերծերը քանդել,
Ի՞նչ տիրակալներ, որ հարկադրել են նրանց հորատել։
Ի՞նչ արքաներ են այստեղ հանգչել ու հողին հանձնվել,
Եվ ի՞նչ մոգեր են հին աստվածներին այստեղ աղոթել։

5

Խորխորի քարայրները *

Գորշ են լանջերը լեռան ձախակողմ բարձր կարկառի։
Ճեղքերի ոլորք։ Մարմարի ժեռքար՝ չեչոտ, ծակծկուն։
Ժանիքների պես ցից ելուստներ են ծերպին կատարի,
Ողող ժայռերին ջրահոսքերի հետք է կապտավուն։

Անձեւ ստվերներ՝ խառը քարերի դարուփոսերում,
Իսկ ստորոտում խճաքարերի շեղջեր են ստվար։
Կողաճաղի պես աստիճաններ են վերեւից իջնում
Ու նեղ կածանով գալարուն ձգվում դարեւանդն ի վար։

Եվ թոշնած կանաչ, նաեւ ուռենու փոքրիկ թփուտներ,
Նախշահյուս մամուռ՝ ցեցից քայքայված սալաքարերին,
Ու կրկին շարվածք աստիճանների, նոր զառիթափներ,
Եվ լանջեր թեքատ՝ հեղեղումներով ջարդոն խճերի։

Որմնախորշ ահա… Ինչ-ինչ աղյուսակ … ու դուռ է ինչ որ,-
Հետքեր կան դռան կողափայտերի, շրջանակ քարե.
Մթին, խավարտչին քարայրում մեծկեկ խոռոչ է մի խոր՝
Որպես թե գավիթ ավեր ու լքյալ, ամա տաճարի։

Աստ բնությունն իր ուրվագծերի ավարտուն ձեւում
Միաձուլված է մարդու ձեռակերտ արարումներով։
Եվ մուտքի սալի հին վիմագիրն է գունեղ երեւում
Շեշտագիծ նախշով իրարու հյուսված սեպագրերով։

Քարայրը մեծ է. հինգ խոր անձավ է նրա ընդերքում՝
Կոր առաստաղով՝ պուտազարդ ու մուգ լուսամփոփի պես։
Քառակուսաձեւ խորշեր են լայնեղ միջնապատերում,
Հատակն՝ աննշան թեք է, Ճաքճքած՝ նախշ լինի ասես։

Այդ անձավի տակ նույն զառիթափում կա մեկ այլ քարայր,
Բայց այնտեղ իջնել վտանգավոր է եւ անչափ դժվար.
Աստիճանները կտրուկ թեքվում են, վազում գլխիվայր,
Եվ կարելի է գայթել, գլորվել զառիթափն ի վար։

Նույնն է քարայրը, սակայն քիչ փոքր է իր ծավալներով,
Նրանից ներքեւ թեք զառիթափն է մթագնած կախվել,
Բայց ճամփան այդտեղ խիստ կտրտված է փլուզումներով,
Եվ նույնիսկ այծը չի կարող թեկուզ ոստյունով անցնել։

Այստեղ երբեւէ մարդիկ են ապրել կամ պատսպարվել,
Արքաներ թաղել, բնությանն աղերս-աղոթք են հղել,
Այստեղից ելել եւ այլ վայրեր են նրանք հեռացել,
Դեպի ուր քոչի արահետները վաղուց են փլվել։

Ի՛նչ վեհ արարում. ապառաժներում մարմար ապարի
Անցուղիներ են փորել ու պատեր հատել ընդերքում,
Եվ հիշատակը հին ու մահացած մի ժողովրդի
Երբեք չի ջնջվել սրընթաց փոխվող դարերի հոսքում։
****
Թարգմ.՝ Միքայել Հաջյանի
12. 01.2020թ.

Александр КУЛЕБЯКИН

Ванская скала

1

Надпись Ксеркса
Скала имеет вид большого корабля,
Склоненного на борт и тонущего в море.
По верхнему хребту род древнего кремля:
Черта зубчатых стен в причудливом узоре.

На южном срыве скал над городом видна
Огромная плита с узором клинописным.
Как памятник, влечет внимание она
На фоне желтых глыб крутом и живописном.

Ученые прочли ту надпись на скале:
-«Велик наш бог Ормузд, все небо сотворивший,
Сильнейший из богов, принесший жизнь земле
И милостью своей нам счастье подаривший.

Он сделал и меня властителем земли,
Единственным царем над многими другими.
Я-Ксеркс, великий царь и близко и вдали,
Сын Дария царя, чье вечно славно имя.

Сказал великий Ксеркс: Ормузд отцу помог:
Свершил он много дел и памятник поставил,
А надпись сделал я. Молю, чтоб добрый бог
Нас помощью своей во веки не оставил».-

Тот памятник исчез, а надпись все цела
Свидетелем немым ушедшего народа.
Вдали синеет Ван, и древняя скала
Стоит, как вечный страж у запертого входа.

2

Пещера царя Менуаса

Тропинка по валу от города вьется,
Взбираясь на первую складку утеса,
К зубчатой стене по обочинам жмется
И лезет по каменным ребрам откоса.

3

Северный склон

Отсюда назад подымает дорожка
И стену проходит сквозною дырою.
Там северный скат, крутоватый немножко;
Две сводчатых ниши видны под горою.

Развалины церкви, большая долина,
Широкое озеро, камни и горы;
Вверху цитадель и зубцы равелина,
Дома, минарет, крепостные затворы.

Чернеются трубы на глиняных крышах.
Внизу по дороге разбросаны пули.
Под склонами клинопись в каменных нишах
И старые пушки в грязи затронули.

4
Крепость
У озера речка сбегает в болото.
Дорога местами водою залита.
Большая постройка,- остатки чего то:
Покрытые клиньями глыбы гранита.

От озера к крепости всходит дорога
Сначала открыто, потом за стеною:
Подьем постепенный, неровный немного.
В зигзаги сплетается лентой двойною.

Отсюда уж видно далеко равнину
И синие воды широкого Вана,
Скалистый Вараг, и речную долину.
И темя подножий седого Сипана.

Тропинка внизу переходит болото.
И лужицы искрятся в солнечном свете.
На верхнем подьеме большие ворота,
А вправо за гребнем верхушка мечети.

Разбитые стены из глыб взгроможденных,
Старинные пушки и пасти развалин,
Безглазые лики домов поврежденных.
Весь вид живописен, но дико печален.

И погреб, разбитый чудовищным взрывом,
Весь черный от пороха, страшный, изрытый,
Угрюмо темнеет вверху над обрывом
Обломками балок и камня покрытый.

Дорога наверх по рассевшимся глыбам
Сгибается вправо крутым поворотом,
Потом под карнизом широким изгибом,
Площадкою сходит к пещерным воротам.

Ворота направо, отверстие прямо:
Две крупных пещеры: широкие входы.
В них кучи обломков и сгнившего хлама,
Неровные стены, огромные своды.

На каменных ядрах помет голубиный,
И сырости запах, и мгла полусвета.
И эхо подземного отзвук глубинный:
Как грозно красиво и странно все это!

Какие титаны здесь камень долбил?
Какие владыки их рыть заставляли ?
Какие цари здесь схоронены были?
Какие жрецы здесь богов умоляли?

5

Хорхорские пещеры

На западном выступе бурые скосы.
Извилины трещин. Гранит ноздреватый.
На гребне высоком, как зубья,-утесы,
На глыбах размытых потек синеватый.

От выбоин в камне неровные тени,
И осыпи щебня в расселинах снизу.
Спускаются сверху, как ребра, ступени
И узкой тропинкой ведут по карнизу.

И чахлая зелень, и кустики ивы,
Узорчатый мох на изьеденных плитах,
И снова ступеньки, и снова обрывы
И скаты с обвалами камней разбитых.

Вот ниша… Таблица… какие-то двери,-
Следы косяков и гранитная рама:
Глубокая впадина в темной пещере,-
Как будто притвор разоренного храма.

С работой людскою здесь слита природа
В законченных формах своих очертаний.
И древняя надпись пестреет у входа
Полосками клинышков всех сочетаний.

Пещера большая: пять комнат глубоких
С причудливо темным пятнистым плафоном.
Квадратные ниши в простенках широких
И треснувший пол с незаметным уклоном.

Под этой пещерой в обрыве другая,
Но к ней уж опасно и трудно спуститься:
Ступеньки склоняются, книзу сбегая,
И можно, скользнув, под обрыв покатиться.

Пещера такая-же, меньше немного,
И ниже отвесная круча темнеет,
Но тут уж совсем обвалилась дорога,
И даже козел проскочить не сумеет.

Здесь жили когда-то, здесь люди скрывались,
Царей хоронили, природе мололись,
Отсюда в другие места поднимались,
Куда уж тропинки давно обвалились.

Какая работа! –в гранитной породе
Устроены ходы, и вбиты стены,
И память о вымершем древнем народе
Не стерли бегущих веков перемены.
****

Фейсбук и ещё

 

Երեկոն Վանում

Արեւն երեկոյան՝ արեւ շառագույն,
Նրբին պարուրված ոսկով վարդագույն։
Լիճը շողշողուն՝ անսովոր ի տես.
Ալ-կանաչ ներկված պողպատ է ասես։
Արեւն ամպերի բյուր շերտեր հագած՝
Շփոթ ժպտում է ՝ ամպշող, շիկներես,
Եվ մայրամուտի բոցերին հյուսված
Օդը արնագույն վանակն է կարծես։

Фейсбук

 

Լեզք*

Երբ որ Շամիրամ թագուհին սուգով
Հրաժեշտ տվեց Արա արքային
Եվ դաշտ ու լեռներ հատելով շուքով
Ետ էր սլանում՝ ոստանն արքունի,

Фейсбук

 

Օրորոցային երգ

Օրո՛ր, օրո՛ր, օրո՛ր, օրո՛ր,
Քնիր, տղաս։ Տես՝ ես քովդ եմ, դուն՝ իմ քով։
Օրո՛ր, օրո՛ր, օրո՛ր, օրո՛ր,
Քնիր, ձագուկ։ Նանի՛կ արա անխռով։

Фейсбук