Վ Ի Պ Ա Կ Ն Ե Ր

Հեռուլեռներում
Աշնանային ցրտեր
Իրիկնային աղջամուղջ
Դարձ ի շրջանս յուր
Այն հեռավոր ամռանը
Մանկության կապտաջինջ երկինքը

ՀԵՌՈՒ  ԼԵՌՆԵՐՈՒՄ

Ն Ա Խ Ե Ր Գ Ա Ն Ք

Դեղ­ձե­նի­ներ շատ կան մեր գյու­ղում: Դեղ­ձե­նի­ներն այդ ծաղ­կել են հի­մա, և նրանց ծա­ղիկ­նե­րը՝ կար­միր ու մա­նուշ­ա­կա­գույն, շող­շո­ղում են գար­նան ջինջ արևի ներ­քո: Տնա­մերձ այ­գի­նե­րում ու ձո­րա­եզ­րե­րին՝ լք­ված հին տնա­տե­ղե­րում, տո­նա­հան­դես է վառվ­ռուն ծա­ղիկ­նե­րի:

Դեղ­ձե­նի­նե­րը ծաղ­կել են, և այ­սօր ես առա­ջին ան­գամ տե­սա, որ գյուղ մտ­նող ճա­նա­պար­հի վրա խո­նարհ­ված դեղ­ձե­նու ճյու­ղը կոտր­վել է:

Ամ­բողջ օրը ես այդ մա­սին էի մտա­ծում: Այն մա­սին, որ դեղ­ձե­նու ճյու­ղը կոտր­վել, կորց­րել է իր գա­րու­նը, և որ այդ ճյու­ղը չտե­սավ այս ծա­ղիկ­նե­րը, որ կան հի­մա և կլի­նեն ամեն տա­րի, երբ գա­րու­նը կգա, և դեղ­ձե­նի­նե­րը կծաղ­կեն նո­րից՝ կար­միր ու մա­նուշ­ա­կա­գույն:

Ես եր­կար նա­յում եմ ձո­րե­րի կող­մը: Ձո­րե­րից ճա­նա­պար­հը ոլոր-­մո­լոր ել­նում, մտ­նում է գյուղ: Այն­տեղ, ճա­նա­պար­հի եզ­րին, մե­նա­վոր ու տրտ­մա­գին կանգ­նել է վի­րա­վոր դեղ­ձե­նին: Ես ան­թար­թափ նա­յում եմ այդ ուղ­ղու­թյամբ, հետզ­հե­տե աղո­տա­նում է իմ տե­սո­ղու­թյու­նը, դեղ­ձե­նու տեղ իմ աչ­քին ան­թա­փանց մշուշ է երևում, և ես այդ մշուշ­ի մեջ պար­զո­րոշ տես­նում եմ Նրան: Նա ժպ­տում է ինձ, բայց տխուր է նրա ժպի­տը: Եվ ես ինձ բռ­նում եմ այն բա­նի վրա, որ շշն­ջում եմ նրա անու­նը՝ «Ար­գի­նա»:

«Ար­գի­նա»,- լսում եմ ես իմ սե­փա­կան ձայ­նը, բայց այդ ձայնն ասես ան­ծա­նոթ, օտար է ինձ, ասես լս­վում է հե­ռու-­հեռ­վից: Սա­կայն հա­ջորդ վայրկ­յա­նին հալ­վում է մշուշ­ը, տե­սիլ­քը չքա­նում է, և ես կր­կին տես­նում եմ գյուղ մտ­նող ճա­նա­պար­հի վրա խո­նարհ­ված մե­նա­վոր դեղ­ձե­նին, որի ճյու­ղը կոտր­վել, կորց­րել է իր գա­րու­նը: Այդ ճյու­ղը չտե­սավ այս ծա­ղիկ­նե­րը, որ կան հի­մա և կլի­նեն ամեն տա­րի, երբ գա­րու­նը կգա, և դեղ­ձե­նի­նե­րը կծաղ­կեն նո­րից՝ կար­միր ու մա­նուշ­ա­կա­գույն:

1.

Աշ­ուն է: Մեր տան պատշ­գամ­բում, բաց լու­սա­մու­տի առջև կանգ­նած, ես նա­յում եմ ներքև՝ ձո­րա­լան­ջե­րին ու այս­տեղ­-այն­տեղ՝ բլ­րակ­նե­րի վրա փռ­ված մեր գյու­ղին, որ զուգ­վել-­զար­դար­վել է աշ­նան բո­լոր գույ­նե­րով: Շր­ջա­կա կու­սա­կան ան­տառ­նե­րի ու լեռ­նե­րի խայ­տաբ­ղետ գույ­նե­րով է ներկ­վել նաև մեր Բա­րակ ջուր փոք­րիկ գե­տա­կը, որ սկիզբ է առ­նում բարձր սա­րե­րից, գա­լիս, զիգ­զագ­վե­լով` գյու­ղը բա­ժա­նում է եր­կու հա­վա­սար մա­սե­րի և, անց­նե­լով դաշ­տե­րով, ձո­րե­րով ու մթին ծմակ­նե­րով, գնում, կոր­չում է հե­ռու հար­թա­վայ­րա­յին ադր­բե­ջա­նա­կան գյու­ղե­րում:

Աշ­նան ցր­տաշ­ունչ թեթև հո­վը խա­ղում է ծա­ռե­րի կա­տար­նե­րին, ծա­ռե­րը մեղ­միվ օրոր­վում են, և տերևնե­րը, ինչ­պես ջրա­փո­սե­րի վրա իջ­նող գույնզ­գույն թի­թեռ­նիկ­ներ, եր­կար պտտ­վում են օդում, հե­տո հան­դարտ նս­տում տնա­մերձ այ­գի­նե­րում: Մեր ոս­կե­փայլ կա­տուն՝ Չյու­չան, իրեն սի­րել տվող, մո­ղոշ­իկ ու փափ­կա­մա­զիկ, մի ոստ­յու­նով ցատ­կում, պպ­զում է պատշ­գամ­բի բազ­րի­քին՝ ու­ղիղ իմ դի­մաց, և, վախ­վո­րած նա­յե­լով ինձ, աղեր­սա­կան մլա­վում է.

-Մի-­ա-­ա-­ո¯ւ:

— Չյու­չա, ձայնդ կտ­րի,- ա­սում եմ ես և մատս թա­փա­հա­րում եմ վրան:- Իջիր,- գո­ռում եմ:

Բայց նա չի իջ­նում, գլու­խը թե­քում, ու­ղիղ նա­յում է աչ­քե­րիս մեջ ու նո­րից՝

-Մի-­ա-­ա-­ո¯ւ:

Այս ան­գամ աղի­ո­ղորմ ու խղ­ճա­հա­յաց: Պարզ է, նրան իմ թույլտ­վու­թյունն է պետք:

-Լավ, գլուխ մի տար,- ասում եմ ես:-Նս­տիր:

Եվ նո­րից նա­յում եմ ներքև, ուր թի­թե­ղա­ծածկ տներ են, տնե­րին կից՝ տնա­մերձ այ­գի­ներ, այ­գի­նե­րում՝ ան­թիվ, ան­հա­մար դեղ­ձե­նի­ներ՝ դե­ղին ար­դու­զար­դի մեջ կո­րած: Մեր հարևանի տղան՝ Հո­վի­կը, վա­զում է իրենց հոր­թի ետևից, երևի ու­զում է գո­մը գցել, բայց հոր­թը՝ դուն­չը բարձր, հի­մա­րի պես փախ­չում է՝ պո­չը օդում տն­կած: Հո­վի­կը քիչ է մնում լաց լի­նի, որով­հետև արևը գնա­ցել, հա­սել է Կաղ­նա­խաչ բարձր սա­րին, ծա­ռե­րի ու բլուր­նե­րի ստ­վեր­նե­րը սկ­սում են եր­կա­րել, հե­տո եր­կին­քը հան­կար­ծա­կի գու­նատ­վում, դառ­նում է կապ­տամ­թա­վուն, նա­խի­րը փոշ­ի հա­նե­լով, բա­ռա­չե­լով գյուղ է մտ­նում:

-Բի­ժո¯ւմ, բի­ժո¯ւմ,- այ­գու այն կող­մից լս­վում է Հո­վի­կի ձայ­նը:

Նա ձեռ­քը պար­զած գնում է հոր­թի ետևից. ասես աղա­չում է նրան, որ վեր­ջա­պես լսի իրեն, կանգ­նի: Արագ ցած եմ թռ­չում պատշ­գամ­բից և վա­զում փո­ղոց՝ Հո­վի­կին օգ­նե­լու: Մի քա­նի քայլ դեռ չա­րած, իմ ական­ջին է հաս­նում ինչ­-որ մե­կի հե­ռա­վոր ձայ­նը.

-Ա­բի¯կ:

Ինձ են կան­չում, թե­պետ իմ անունն, իհար­կե, ոչ թե Աբիկ է, այլ Հայ­րա­պետ: Մեր կող­մե­րում այդ­պի­սի ման­րունք­նե­րին չեն նա­յում: Հայ­րա­պե­տը եր­կա­րաշ­ունչ անուն է, ասում են, ու կր­ճատ՝ Աբիկ են կո­չում: Նո­րից են կան­չում, ու ես շրջ­վում, նա­յում եմ այն կող­մը, որ­տե­ղից գա­լիս է ձայ­նը: Այն­տեղ, ուր ձո­րե­րից ճա­նա­պար­հը ոլոր-­մո­լոր ել­նում, մտ­նում է գյուղ, ճա­նա­պար­հի եզ­րին, մե­նա­վոր դեղ­ձե­նու տակ մի բեռ­նա­տար է երևում, բեռ­նա­տա­րի մոտ՝ մի տղա ու մի աղ­ջիկ:

Արևը հրա­ժեշ­տի իր հանգ­չող շո­ղե­րով ոս­կե­զօ­ծել է հե­ռա­վոր ան­տառ­նե­րը, իսկ ձո­րե­րում հետզ­հե­տե խտա­նում են ստ­վեր­նե­րը: Մի պահ նա­յում եմ նրանց՝ այդ տղա­յին ու աղջ­կան, բայց ճա­նա­չել չեմ կա­րո­ղա­նում: Հո­վը խա­ղում է աղջ­կա շր­ջազ­գես­տի հետ, որը, չգի­տես ին­չու ինձ այն­պես է թվում, թե ան­պայ­ման բաց վարդա­գույն է, իսկ տղան հա­նել է գլ­խար­կը և եր­կար թա­փա­հա­րում է օդում՝ ինձ է կան­չում: Ճա­նա­չել չեմ կա­րո­ղա­նում ու զար­մա­նում եմ նույ­նիսկ, թե ին­չու են կան­չում ինձ: Որ­պես­զի արագ վա­զեմ՝ հա­նում եմ կոշ­իկ­ներս,գուլ­պա­ներս խո­թում եմ գր­պան­ներս և կոշ­իկ­նե­րը ձեռքս առած՝ տնե­րի ու տնա­մերձ այ­գի­նե­րի արան­քով ըն­կած նեղ­լիկ կարճ ճա­նա­պար­հով ոտա­բո­բիկ թռ­չում եմ դե­պի այն­տեղ, ուր կանգ­նել են տղան, աղ­ջի­կը և բեռ­նա­տա­րը: Առջևում ձոր է, որով գար­նա­նը, երբ սա­րե­րում հալ­չում է ձյու­նը, ափե­ափ լց­ված հո­սում են պղ­տոր ու փրփ­րած ջրե­րը: Ես վազ­քա­թա­փով իջ­նում եմ ձո­րը: Հա­մար­յա մի շն­չում անց­նում եմ այն, ոտ­քերս ցա­վեց­նում են ման­րիկ խճա­քա­րե­րը, բայց ես դրան ուշ­ադ­րու­թյուն չեմ դարձ­նում, վա­զե­լով գնում եմ: Իսկ երբ ար­դեն ձո­րից ելել և բա­վա­կա­նին մո­տե­ցել էի մե­նա­վոր դեղ­ձե­նուն, հան­կար­ծա­կի կանգ առա, որով­հետև ճա­նա­պար­հի եզ­րին ոչ բեռ­նա­տար կար և ոչ էլ տղան, որ օդում թա­փա­հա­րում էր գլ­խար­կը:

Դեղ­ձե­նու տակ, կաշ­վե փոք­րիկ ճամպ­րու­կի վրա մի­այ­նակ նս­տել է լայ­քա­յե սև թիկ­նո­ցով բա­րա­կի­րան մի աղ­ջիկ և ցած­րա­ձայն եր­գում է: Մեղմ քա­մի է, քա­մին իր քն­քուշ թևին առած բե­րում է ան­ծա­նոթ աղջ­կա քն­քուշ ձայ­նը.

Ամպեց, կորա¯վ լուսընկան,

Արտե¯ր, մտեք քուն,

Արտո¯վ կանցնի իմ ճամփան,

Կերթամ յարիս տուն:

Հե­տո քա­մին քիչ սաստ­կա­նում է: Դեղ­ձե­նու տերևնե­րը ամ­բող­ջա­պես դո­ղում, սվս­վում են: Տերևնե­րը լար­վում, ձգ­վում են քա­մու ուղ­ղու­թյամբ, շուռ գա­լով իրենց հա­կա­ռակ, ար­ծա­թա­գույն կող­մի վրա: Կոշ­իկ­ներս ար­դեն հա­գած՝ես կանգ­նել եմ հեռ­վում ու չեմ հա­մար­ձակ­վում առաջ գնալ: Իսկ մե­նա­վոր դեղ­ձե­նին աղմ­կում է ժայ­ռից թափ­վող ջր­վե­ժի նման: Աղջ­կա ձայ­նը մա­րում, կոր­չում է աղ­մու­կի մեջ:

Ես գի­տեմ այդ եր­գը, մեր գյու­ղի հա­մար­յա բո­լոր աղ­ջիկ­նե­րը եր­գում են այն: Հան­դից տուն գա­լիս կամ առա­վոտ­յան աշ­խա­տան­քի գնա­լիս նրանք հա­ճա­խա­կի են եր­գում, և նրանց զրն­գուն ձայ­նը տա­րած­վում է հա­մայ­նա­կան դաշ­տե­րի վրա: Եր­գը ինչ­-որ սևաչ տղա­յի ու կա­նաչ ար­տե­րի մա­սին է: Վատ երգ չէ, մի­այն մի քիչ շատ է թախ­ծա­կան: Վեր­ջա­պես հանդգ­նում, մո­տե­նում եմ աղջ­կան:

-Ահ, եկա՞ր,- ար­տա­բե­րում է աղ­ջի­կը, ընդ­հա­տե­լով երգն ու ել­նե­լով տե­ղից: Նա լայն ժպ­տում է և այդ­պես ժպ­տա­լով էլ դան­դաղ մո­տե­նում է ինձ: Իմ սիր­տը սկ­սում է խփել արագ ու ան­կա­նոն: Նա իմ ձեռքն առ­նում է իր տաք ափե­րի մեջ:

-Այս ինչ­քա¯ն ես մե­ծա­ցել:- Աղջ­կա ոչ բարձր, թավշ­յա ձայ­նը հն­չում է ինչ­պես մե­ղե­դի: — Դու ար­դեն մեծ տղա ես դար­ձել:

Ես շփոթ­ված նա­յում եմ նրան, ջա­նա­լով մտա­բե­րել, թե երբ և որ­տեղ եմ տե­սել նրան, որով­հետև դեմ­քը ինչ­-որ ծա­նոթ է թվում, սա­կայն հիշ­ել չեմ կա­րո­ղա­նում: Նրա մա­զե­րը, ինչ­պես ոս­կեջ­րում լվաց­ված, փայլփ­լում են, աչ­քե­րը բաց շա­կա­նա­կա­գույն են՝ ինչ­պես դեղ­նած հա­ճար­կե­նի­նե­րի ետևից երևացող լու­սա­բա­ցի դարչ­նա­գույն եր­կին­քը: Սպի­տա­կա­դեմ է նա, փքուն շուր­թե­րի ծայ­րե­րին՝ ծի­ծա­ղի կտոր­ներ, նա եր­կար դի­տում է ինձ, և նրա վար­դակար­միր շուր­թե­րը թեթևակի ծռմռկ­վում են՝ մեկ ժպ­տա­լով, մեկ զար­ման­քի ու հի­աց­մուն­քի ար­տա­հայ­տու­թյամբ:

Հենց առա­ջին հա­յաց­քից նա ինձ ան­չափ դուր է գա­լիս, ասես վա­ղուց, շատ վա­ղուց գի­տեմ նրան, ասես նա իմ հա­րա­զատն է, որ եկել է հե­ռո¯ւ-­հե­ռու ինչ­-որ տե­ղից:

Ես զգում եմ, թե շփոթ­վա­ծու­թյու­նից ինչ­պես է քրտ­նում ճա­կատս: Նման դեպ­քե­րի հա­մար կա տա­րած­ված մի նա­խա­դա­սու­թյուն, որ փր­կում է մարդ­կանց: Ես նույն­պես ասում եմ այդ նա­խա­դա­սու­թյու­նը, թե­պետ նա բո­լո­րո­վին ան­ծա­նոթ է ինձ:

-Ինչ­պե՞ս եք:

-Գե­րա­զանց,- պա­տաս­խա­նում է աղ­ջի­կը: Իսկ հե­տո հան­կարծ խճո­ղում է մա­զերս: — Աստ­ված իմ, այս ինչ­քա¯ն է մե­ծա­ցել, հա­վատս չի գա­լիս նույ­նիսկ:

Իսկ ես դարձ­յալ ցց­վել եմ ոնց որ քա­րե ար­ձան ու ոչինչ չեմ խո­սում: Ես պար­զա­պես բառ չեմ գտ­նում ասե­լու: Ախր, ինչ ասես մի­ան­գա­մայն ան­ծա­նոթ աղջ­կան: Այդ մե­ծերն են, որ մի րո­պե­ում կա­րող են հա­զար բառ հնա­րել, իսկ ես: Եվ դեռ ասում է, թե իբր մեծ տղա եմ դար­ձել ար­դեն: Մեծ լի­նե­ի, այս­պես չէի կորց­նի ինձ:

Քա­մու թեթև պոռթ­կու­մից ոս­կե­զօծ թանձր մա­զե­րից մի փունջ ընկ­նում է ճա­կա­տին, նա գլ­խի նր­բա­գեղ շար­ժու­մով մա­զա­փուն­ջը կր­կին նե­տում է ետ և ասում.

-Գ­նա՞նք:

-Գ­նա­ցինք,- մե­ծա­վա­րի ասում եմ ես, վերց­նում եմ աղջ­կա ճամպ­րու­կը և լուռ քայ­լում առջևից: Ճամպ­րուկն այն­քան էլ ծանր չէ, մի մա­տով ան­գամ կա­րող եմ բարձ­րաց­նել:

-Իսկ ո՞ւր է բեռ­նա­տա­րը,- հարց­նում եմ ես, շրջ­վե­լով աղջ­կա կող­մը:- Այս­տեղ մի բեռ­նա­տար կար կանգ­նած:

-Կար­ծեմ գնաց կա­լեր՝ բե­ռը թա­փե­լու, երևի ուշ­ա­նում էր,- ան­փու­թո­րեն ասում է աղ­ջի­կը:- Սի­րում եմ ոտ­քով գնալ:

Դե որ այդ­պես է, ոտ­քով գնանք: Ինձ հա­մար միևնույնն է: Բայց զգում եմ, նա ինչ­-որ բան թաքց­նում է ինձ­նից: Հե­տաքր­քիր է, ո՞ւմ մե­քե­նան էր: Ոնց որ Ար­մե­նի բեռ­նա­տարն էր: Հա­մա­րա­նիշ­ը չէր երևում:

-Իսկ ի՞նչ բեռ­նա­տար էր, չե՞ս հիշ­ում:

-Դժ­բախ­տա­բար, չեմ հիշ­ում,- կող­քանց զն­նե­լով ինձ, կկո­ցուն աչ­քե­րով ժպ­տում է նա, և, հա­վա­նո­րեն, խո­սակ­ցու­թյան նյու­թը փո­խե­լու նպա­տա­կով, ավե­լաց­նում է,- ու­րիշ տեղ քեզ տես­նե­ի, չէի ճա­նա­չի, Աբիկ: Շատ ես փոխ­վել:

Երևի, իմ գո­յու­թյան ամ­բողջ ժա­մա­նա­կա­ըն­թաց­քում առա­ջին ան­գամ ինձ դուր չի գա­լիս այդ «Ա­բի­կը»: Մի տե­սակ ոնց որ քն­քուշ է հն­չում, բայցև միևնույն ժա­մա­նակ ծաղ­րա­կան ինչ որ բան կա մե­ջը: Եվ ես ասում եմ.

-Ա­նունս Աբիկ չի:

-Ո՞նց թե,- զար­մա­նում է նա:- Բա ի՞նչ է:

-Ա­բիկ չի,-կրկ­նում եմ ես հա­մա­ռո­րեն ու, նույ­նիսկ, ինքս էլ չգի­տեմ ին­չու, մի քիչ էլ զայ­րաց­կոտ:- Անունս ոչ թե Աբիկ է, այլ Հայ­րա­պետ: Իմ ծննդ­յան վկա­յա­կա­նում այդ­պես էլ գր­ված է՝ Ոս­կան­յան Հայ­րա­պետ:

Աղ­ջիկն անս­պա­սե­լի սկ­սում է ծի­ծա­ղել: Գլու­խը քիչ թե­քած՝ նա ծի­ծա­ղում է ու­րախ ու բարձ­րա­ձայն: Նրա ծի­ծա­ղի մեջ մի կարճ ակն­թարթ կոր­չում են տերևնե­րի սո­սափ­յունն ու Բա­րակ ջրի կար­կա­չը: Հե­տո նա, ձյու­նից էլ ճեր­մակ ատամ­նե­րով սեղ­մե­լով ստո­րին շր­թուն­քը, ժպ­տուն նա­յում է ինձ:

-Դու հրաշք տղա ես, Աբիկ,- ի վեր­ջո ասում է նա:

Դարձ­յալ՝ «Ա­բիկ»: Ես կանգ­նում, նա­յում եմ նրան. ոնց որ փոքր երե­խա­յի հետ լի­նի խո­սե­լիս: Ես ու­զում եմ կր­կին ան­գամ քա­ղա­քա­վա­րու­թյամբ հիշ­եց­նել նրան իմ իս­կա­կան անու­նը, բայց աղ­ջիկն ասես կար­դում է իմ միտ­քը:

-Ոչ,- ասում է նա:- Հայ­րա­պե­տը եր­կար անուն է, ինձ «Աբիկն» ավե­լի է դուր գա­լիս:- Ավ­տո­մե­քե­նա­յի ցո­լա­լապ­տեր­ներ հիշ­եց­նող նրա խոշ­որ աչ­քե­րը շող­շո­ղում են ինչ­-որ ան­հաս­կա­նա­լի փայ­լով՝ ոչ այն է խնդ­րա­կան, ոչ այն է ծաղ­րան­քով: Դե արի ու փոր­ձիր դի­մա­նալ այդ հա­յաց­քին: Ու ես ասում եմ.

-Լավ, կո­չիր ինչ­պես քեզ դուր է գա­լիս,- ակա­մա ժպ­տում եմ ես:- Քեզ կա­րե­լի է:

-Շ­նոր­հա­կա­լու­թյուն, դու բա­րի սիրտ ու­նես, Աբիկ:

Սա ուղ­ղա­կի ապ­շե­ցու­ցիչ է: Հի­մա ինձ դուր է գա­լիս «Աբի­կը»: Ու, հա­վա­նո­րեն, վի­րա­վոր­վեմ նույ­նիսկ, եթե նա հան­կարծ ու­զե­նա լրիվ անու­նով կո­չել ինձ: Չէ, շատ հե­տաքր­քիր ու զար­մա­նա­լի է աշ­խար­հի բա­նը: Եվ ես, հա­մար­յա չզ­գա­լով ճամպ­րու­կի ծան­րու­թյու­նը, քայ­լում եմ առաջ, բայց այն­պես, որ­պես­զի շատ առաջ չընկ­նեմ, կա­րո­ղա­նամ ժա­մա­նակ առ ժա­մա­նակ գաղտ­նա­բար նա­յել նրան:

Ես ան­հար­մար եմ զգում հարց­նել, թե ով է նա, որ­տե­ղից է եկել և ին­չո՞ւ հատ­կա­պես ինձ կան­չե­ցին: Իսկ ո՞վ էր բեռ­նա­տա­րի վա­րոր­դը, որ­տե­ղի՞ց էր ճա­նա­չում նա ինձ: Կա­րո՞ղ է հարևան գյու­ղից է: Այ­նու­ա­մե­նայ­նիվ, զար­մա­նա­լի է: Ոչինչ, եթե պետք լի­նի, ին­քը կա­սի: Աղ­ջի­կը մեկ նա­յում է հե­ռա­վոր լեռ­նե­րի կող­մը, ուր արևը մայր է մտել ար­դեն, մեկ` կանգ­նում, կկոց­ված աչ­քե­րով նա­յում է ձո­րե­րից ել­նող ճա­նա­պար­հին, որը հետզ­հե­տե ընկղմ­վում էր մթու­թյան մեջ: Ես նույն­պես շրջ­վում, նա­յում եմ ձո­րե­րի կող­մը:

-Հ­րե¯ն Թար­թա­ռի ձո­րը,- մի բան ասած լի­նե­լու հա­մար ասում եմ ես:

-Ո՞րն է,- աղ­ջի­կը թեթևորեն հպ­վում է թևիս՝ դյու­թե­լով ինձ օծա­նե­լիք­ի անուշ­իկ բուր­մուն­քով: Նա կր­կին սո­վոր շար­ժու­մով ճա­կա­տին ըն­կած մա­զե­րը նե­տում է ետ, լա­րում ուշ­ադ­րու­թյու­նը:- Ո՞ւր է, ես ոչինչ չեմ տես­նում:

-Այս­տե­ղից չի երևում: Հրե¯ն, նա­յիր ներքև, տես­նո՞ւմ ես այն խոր ձո­րը՝ լց­ված մշուշ­ով: Այդ ձո­րով, ան­տառ­նե­րի մի­ջով է հո­սում Թար­թա­ռը: Պա­տա­հում է, ամ­ռա­նը տղա­նե­րով գնում ենք գե­տում լո­ղա­նա­լու կամ ձուկ բռ­նե­լու: Իսկ Թար­թա­ռից այն կողմ Մռա­վա սարն է:

Սար ու ձոր, հանդ ու ան­տառ ծածկ­վել են իրիկ­նա­յին փա­փուկ շղար­շով, մերդ ընդ մերթ բեկ­բե­կուն կան­չում են գիշ­ե­րա­յին հավ­քե­րը, իսկ այն­տեղ, հեռ­վում, ինչ­պի­սի հե­քի­ա­թա­յին տե­սա­րան, Մռա­վա սա­րի կա­տար­նե­րը ողող­ված են դեռ ոս­կեշ­ղարշ արևով:

Աղ­ջի­կը ան­թիվ, ան­հա­մար սար ու ձո­րե­րի վրա­յով եր­կար նա­յում է Մռա­վա սա­րի կող­մը:

-Աստ­ված իմ, ինչ գե­ղե­ցիկ աշ­խարհ է:-ինքն իրեն, մի­այն շուր­թե­րով շշն­ջում է աղ­ջի­կը՝ հա­յաց­քը եր­կար չկտ­րե­լով Մռա­վա սա­րից, և այդ­պես էլ հա­յաց­քը հե­ռու­նե­րին, ասում է.- Զար­մա­նա­լի է, իսկ ին­չո՞ւ առաջ չեմ տե­սել այս ամե­նը:

-Ե՞րբ:

Իմ հար­ցին պա­տաս­խա­նե­լու փո­խա­րեն, նա անս­պա­սե­լի ասում է.

-Դու քա­նի՞ տա­րե­կան ես, Աբիկ:

-Հայրս ասում է, որ ար­դեն փոքր չեմ,- փոր­ձում եմ կա­տա­կել:

-Պարզ է,- գլ­խով է անում աղ­ջի­կը:- Մի ժա­մա­նակ ես նույն­պես փոքր չէի: Ես հի­մա էլ փոքր չեմ, չէ՞, Աբիկ: Դու հա­մա­ձայն չե՞ս ինձ հետ:

-Հա­մա­ձայն եմ,- ակա­մա ժպ­տում եմ ես, իսկ հե­տո, չգի­տես ին­չու, ասում եմ.- Մեր գյու­ղը շատ է գե­ղե­ցիկ: Ամ­բողջ աշ­խար­հում այդ­պի­սի գյուղ չկա: Իսկ աշ­նանն այն ար­տա­սա­վոր գե­ղե­ցիկ է:

-Աշ­ունն ամեն տեղ էլ գե­ղե­ցիկ է,- ասում է աղ­ջի­կը:

-Չ­գի­տեմ, գու­ցե,- թոթ­վում եմ ու­սերս:- Աշ­նա­նը ես ոչ մի տեղ չեմ եղել. դպ­րոց եմ գնում:

Մենք մտ­նում ենք ձո­րը, որոշ ժա­մա­նակ քայ­լում ենք լուռ, ինչ­-որ տեղ, ան­տա­ռի խոր­քում տագ­նա­պով ծղր­տում է բուն. գիշ­ե­րա­յին որ­սի է պատ­րաստ­վում երևի: Անա­խորժ է նրա ծղր­տո­ցը, ան­սո­վո­րու­թյու­նից զար­հու­րել կա­րե­լի է: Գու­ցե դրա հա­մար է, որ աղ­ջի­կը ձեռ­քով թեթևակի դիպ­չում է իմ ու­սին և կա­մա­ցուկ ասում.

-Ի¯նչ սար­սա­փե­լի է: Այդ ո՞վ էր այն­պես կան­չում:

-Գիշ­ե­րա­յին բու է,- ան­հոգ ասում եմ ես:- Վա­խե­նա­լու ոչինչ չկա: Իսկ ձեզ մոտ, ինչ է, բու չի՞ լի­նում:

-Ոչ,- չգի­տես ին­չու հա­ռա­չում է նա:- Մեզ մոտ չի լի­նում: Ես այս­տե­ղից շատ հե­ռու եմ ծն­վել, հա­զար ձոր ու սար այն կողմ: Դու աշ­խար­հագ­րու­թյուն լա՞վ գի­տես,- անս­պա­սե­լի հարց­նում է աղ­ջի­կը:

-Ի­հար­կե,- իս­կույն ասում եմ ես:

-Ես ծն­վել եմ այն­տեղ, ուր աշ­խար­հի ամե­նա­մեծ լիճն է ու ամե­նա­փոքր ծո­վը: Այն­տեղ մի քա­ղաք կա՝ նման Նե­ա­պո­լին ու դեռ Նե­ա­պո­լից էլ գե­ղե­ցիկ: Այդ քա­ղա­քում եմ ծն­վել ես, և մեզ մոտ եր­բեք բու չի լի­նում:

Ես եր­կար մտո­րում եմ՝ ձգ­տե­լով գուշ­ա­կել այն քա­ղա­քի անու­նը, որ­տեղ ծն­վել է աղ­ջի­կը, բայց ոչինչ չի ստաց­վում: Ան­հար­մար դրու­թյուն է, նույ­նիսկ զգում եմ, թե ինչ­պես եմ շիկ­նում: Բայց նա դա չի նկա­տում, իհար­կե, որով­հետև ձո­րում մութ է: Նեղ ճա­նա­պար­հը ել­նում է ձո­րի մյուս կող­մը, և մեր առջև երևում է գյու­ղը՝ հա­տու­կենտ վառ­վող լույ­սե­րով, կո­վե­րի բա­ռա­չով ու մարդ­կանց կան­չե­րով:

-Ա­հա այն­տեղ, բլ­րի վրա, մեր դպ­րոցն է,- բա­ցատ­րում եմ ես,- քիչ ներքև ակումբն է, ակում­բից ու գյու­ղա­կան խա­նու­թից այն կողմ հի­վան­դա­նո­ցի շենքն է: Մեր տու­նը հենց հի­վան­դա­նո­ցի մոտ է:

-Գի­տեմ, Աբիկ,- ասում է աղ­ջի­կը: Ես տա­րա­կու­սան­քով նա­յում եմ նրան: »Ն­րան որ­տե­ղի՞ց է հայտ­նի այդ ամե­նը. և անունս է իմա­նում, և մեր տան տե­ղը գի­տի»: Բայց հարց­նել այդ մա­սին՝ դարձ­յալ չեմ հա­մար­ձակ­վում: Եվ նա նո­րից կար­ծես կար­դում է իմ մտ­քե­րը և ասում է.

-Չէ՞ որ ես եղել եմ այս­տեղ, Աբիկ: Ճիշտ է, մի ան­գամ, բայց եղել եմ: Եվ այդ օր­վա­նից ար­դեն մի քա­նի տա­րի է ան­ցել:

-Մի քա­նի տա­րի է ան­ցե՞լ,- ինք­նա­բե­րա­բար ասում եմ ես:

-Ա­յո, ես այն ժա­մա­նակ փո­խադր­վել էի իննե­րորդ դա­սա­րան: Իսկ դու փոք­րիկ, շատ փոք­րիկ տղա էիր:

-Իսկ որ­տե՞ղ էիր ապ­րում,- զգուշ­ո­րեն հարց­նում եմ ես:- Ու՞մ տա­նը:

-Ի­հար­կե, ձեր,- ասում է նա ժպ­տուն:- Դու ինչ է, խո­սեց­նու՞մ ես ինձ, Աբիկ:

Ու­րեմն մեր տուն ենք գնում… Ես քիչ է մնում խեն­թա­նամ ու­րա­խու­թյու­նից: Հե­տո նա լուռ խոր­հում է ինչ­-որ բա­նի շուր­ջը: Ընդ­հան­րա­պես նկա­տել եմ. խոս­քի կե­սին կլ­ռի՝ մտա­սույզ նա­յե­լով մի անո­րոշ ուղ­ղու­թյամբ: Գու­ցե հան­կար­ծա­կի ինչ­-որ տխ­րու­թյո՞ւն է հա­մա­կում նրան: Լի­նում է, չէ՞, այդ­պես: Եվ որ­պես­զի աղ­ջի­կը չտխ­րի ինձ հետ, ես փոր­ձում եմ զբա­ղեց­նել նրան խո­սակ­ցու­թյամբ:

-Իսկ գար­նա­նը մեր Բա­րակ ջուր գե­տը վա­րա­րում, դղրդ­յու­նը բռ­նում է սար ու ձոր,- ասում եմ ես:

-Մի՞­թե,- մտա­ցիր ասում է աղ­ջի­կը:

-Ա­յո: Եվ այն էլ ինչ­պե¯ս: Եր­բեմն, երբ լեռ­նե­րում սկ­սում է ձն­հա­լը, ար­մա­տա­հան արած վիթ­խա­րի ծա­ռեր է բե­րում: Իսկ նա­խանց­յալ տա­րի գյու­ղի ներքևի մա­սից՝ Ղու­լունց թա­ղից, մի գո­մեշ քշեց: Հա­մար­յա ամ­բողջ գյու­ղը՝ մեծ ու փոքր, վա­զում էր գե­տի հետ, բայց, դե, ի՞նչ կա­րող էին անել:

-Իսկ հի­մա ոչինչ չի՞ քշում:

-Հի­մա՞:- ես քմ­ծի­ծա­ղում եմ:- Աշ­նանն ի՞նչ պի­տի քշի, հի­մա մի­այն դե­ղին տերևներ է բե­րում ծմակ­նե­րից ու մեկ էլ գիշ­եր-­ցե­րեկ ան­դա­դար վշ­շում է ձո­րում:

Մենք մի պահ կանգ­նում, լուռ ականջ ենք դնում: Ներքևում, մթու­թյան մեջ, իրոք, կա­մա­ցուկ, մի­ա­լար վշ­շում է մեր սի­րե­լի Բա­րակ ջու­րը՝ վըշ-շ-շ, վըշ-շ-շ:

-Հե­տաքր­քիր է,- ար­տա­բե­րում է աղ­ջի­կը դարձ­յալ մտա­ցիր, բայց ես պար­զո­րոշ տես­նում եմ. նրան բո­լո­րո­վին հե­տաքր­քիր չէ ոչ այն, որ մեր գյու­ղա­կան գե­տա­կը գար­նա­նը վա­րա­րում, ծա­ռեր է քշած բե­րում իր հետ, ոչ էլ այն, որ աշ­նանն այն բա­րա­կում, ման­րիկ խո­խո­ջում է քա­րե­րի մեջ: Եվ, իս­կա­պես, ինչ մի հե­տաքր­քիր բան կա այս­տեղ: Գետն էլ նրա հա­մար է, որ վա­րա­րի ու վշ­շա: Ես արագ փո­խում եմ խո­սակ­ցու­թյան թե­ման:

-Քեզ դուր է գա­լիս, չէ՞, մեր գյու­ղը:

-Ա­յո, գե­ղե­ցիկ գյուղ է: Հանդ ու սա­րե­րով, ան­տառ­նե­րով շր­ջա­պատ­ված, հե­քի­ա­թա­յին:

-Գար­նանն ավե­լի է գե­ղեց­կա­նում,- ու­րա­խա­ցած ասում եմ ես, որով­հետև իս­կույն տես­նում եմ՝ նրա մեջ կր­կին հե­տաքրք­րու­թյուն է առա­ջա­նում զրույ­ցի նկատ­մամբ:- Ծա­ռե­րը ծաղ­կում են, այ­գի­նե­րում ճռ­վո­ղում են թռ­չուն­նե­րը, ան­տա­ռից լս­վում է մայր կկ­վի ախոր­ժա­լուր ձայ­նը:

Աղ­ջի­կը հան­կարծ շրջ­վում, ցույց է տա­լիս գյուղ մտ­նող մեծ ճա­նա­պար­հի վրա խո­նարհ­ված մե­նա­վոր դեղ­ձե­նին, որի տակ քիչ առաջ նս­տած էր ին­քը և ասում է.

-Այդ դեղ­ձե­նին նույն­պե՞ս ծաղ­կում է:

-Այն էլ ո¯նց,- ետ շրջ­վե­լով պա­տաս­խա­նում եմ:- Գյու­ղում առա­ջի­նը հենց այդ դեղ­ձե­նին է ծաղ­կում:

-Եվ դու, իհար­կե, կտ­րում ես ծաղ­կած ճյու­ղե­րը,- ասում է նա:

Ճշ­մա­րիտն ասած, կյան­քում այդ ծա­ռից մի ճյուղ ան­գամ չեմ կտ­րել: Ին­չի՞ս է պետք: Բայց չգի­տեմ ին­չու, ասում եմ.

-Ա­յո, կտ­րում եմ, շատ գե­ղե­ցիկ ծա­ղիկ­ներ ու­նի՝ կար­միր, մա­նուշ­ա­կա­գույն: Կտ­րում եմ հատ­կա­պես այն ճյու­ղե­րը, որոնց վրա ծա­ղիկ­ներ շատ կա­ն:

Աղ­ջի­կը նա­յում է ինձ ոչ այն է զայ­րաց­կոտ, ոչ այն է դառ­նա­ցած, և ասում է.

-Եվ չես ափ­սո­սում, չէ՞:

-Ի՞ն­չը, — քիչ է մնում բռ­նի ծի­ծաղս:

-Ծա­ռը,- ու­ղիղ նա­յե­լով ինձ, ուշ­ա­ցու­մով ար­տա­սա­նում է աղ­ջի­կը:- Աբիկ, խոսք տուր, որ այլևս այդ ծա­ռից եր­բեք­-եր­բեք ոչ մի ճյուղ չես կտ­րե­լու: Չէ՞ որ այդ ճյու­ղե­րը ևս ապ­րել են ու­զում,- ա­վե­լաց­նում է նա՝ եր­կար նա­յե­լով աղ­ջա­մուղ­ջի մեջ կանգ­նած մե­նա­վոր դեղ­ձե­նուն:- Նրանք նույն­պես սի­րում են կյան­քը, սի­րում են գա­րու­նը: Երբ դու կտ­րում ես այդ ճյու­ղե­րը, նրանք կորց­նում են իրենց գա­րու­նը: Հաս­կա­նո՞ւմ ես, նրանք մեռ­նում են հա­վիտ­յան և այլևս եր­բեք չեն տես­նում այն ծա­ղիկ­նե­րը, որ լի­նում են ամեն տա­րի, երբ գա­լիս է գա­րու­նը, և ծա­ռե­րը ծաղ­կում են նո­րից:

Առա­ջին ան­գամ եմ լսում, որ դեղ­ձե­նու ճյու­ղե­րը նույն­պես ապ­րել են ու­զում և որ, իբր, նրանք նույն­պես սի­րում են գա­րու­նը: Շատ է զար­մա­նա­լի: Բայց այս­տեղ ես հան­կարծ հիշ­ում եմ. պա­տա­հում է, հենց այն­պես կաց­նով խփում ես ծա­ռի բնին, և իս­կույն ջուր է հո­սում կտր­ված տե­ղից: Ով գի­տի, գու­ցե ծա­ռերն էլ լաց են լի­նում և այդ ջու­րը՝ ար­ցունքն է նրանց: Ես խոս­տա­նում եմ, որ այլևս չեմ դիպ­չի ոչ մի ծա­ռի, առա­վել ևս՝ մե­նա­վոր դեղ­ձե­նուն: Ու­զում եմ էլի ինչ­-որ բան ասել այդ ուղ­ղու­թյամբ, բայց ար­դեն ուշ է, որով­հետև հա­սել ենք մեր դար­պա­սին, և մեր շու­նը՝ Չալ­կան, եր­կար ականջ­նե­րը ծափ տա­լով, նետ­վում է մեր ոտ­քե­րի տակ, ու­րա­խու­թյու­նից այս ու այն կողմ է նետ­վում, թա­վալ­վում գետ­նին, ինչ­-որ ձայ­ներ հա­նում:

-Չի մո­ռա­ցել ինձ,- հրճ­վում է աղ­ջի­կը, խո­նարհ­վում, գր­կում է Չալ­կա­յին: Չալ­կան գլու­խը թե­քած, անք­թիթ նա­յում է նրան, պո­չով ավ­լում գե­տի­նը, ու­րա­խու­թյու­նից կր­կին թա­վալ­վում: Հի­մա­րա­ցել է լրիվ:

Մենք մտ­նում ենք բակ, և ես կան­չում եմ.

-Մա¯մ:

Քիչ անց բաց­վում է պատշ­գամ­բի դու­ռը: Մա­զե­րը գլ­խին փունջ արած՝ սան­դուղ­քին հայտն­վում է մայ­րի­կը:

-Էդ որ­տե՞ղ ես, այ տղա:

Սա­կայն մայ­րի­կը չի հասց­նում հան­դի­մա­նել ինձ, մի պահ զար­ման­քով նա­յում է ինձ հետ եկած աղջ­կան և շտապ իջ­նում է սան­դուղք­նե­րով:

Ես մեկ աղջ­կան եմ նա­յում, մեկ՝ մայ­րի­կին:

-Ար­գի­նա:- Մայ­րի­կը ձեռ­քե­րը տա­րածած ըն­դա­ռաջ է գա­լիս և, ան­կա­րող զս­պե­լու ար­ցունք­նե­րը, աղջ­կան առ­նում է գիր­կը:- Իմ սի­րե­լի, իմ հա­րա­զատ աղ­ջիկս: Այս ո՞ր քա­մին է քեզ բե­րել մեր կող­մե­րը:

Եվ զար­մա­նա­լի բան. աղջ­կա այ­տե­րով նույն­պես հո­սում են ար­ցունք­նե­րը: Մարդ չի կա­րո­ղա­նում հաս­կա­նալ այս կա­նանց. նրանք ու­րա­խու­թյան ժա­մա­նակ ան­գամ լա­լիս են, փո­խա­նակ, ընդ­հա­կա­ռա­կը՝ ծի­ծա­ղե­լու:

-Ա­բիկ,- ա­րագ շրջ­վե­լով իմ կող­մը, ասում է մայ­րի­կը:- Շուտ վա­զիր գրա­սեն­յակ, հայ­րի­կին գտիր, ասա թող գա տուն:

Ես սլա­նում եմ դե­պի կոլտն­տե­սու­թյան վար­չու­թյան շեն­քը, որն այն­քան էլ հե­ռու չէ մեր տնից:

-Ա­սա, թող շուտ գա,- իմ ետևից ձայ­նում է մայ­րի­կը:- Ասա Ար­գի­նան է եկել Բաք­վից:

Բա­քուն է ու­րեմն այդ քա­ղա­քը: Եվ ոնց է, չկա­րո­ղա­ցա կռա­հել: Եվ դեռ ասա­ցի, որ աշ­խար­հագ­րու­թյուն լավ գի­տեմ: Ամոթ ինձ:

2.

Մեր գյու­ղում Ար­գի­նա անու­նով աղ­ջիկ չկա: Ես առա­ջին ան­գամ եմ այդ­պի­սի անուն լսում, և այն ինձ ան­չափ դուր է գա­լիս: Ինձ դուր է գա­լիս ոչ մի­այն նրա անու­նը, այլև այն, որ նա միշտ ժպ­տում է, և նրա ժպի­տը ան­կեղծ, սի­րա­լիր ու մի քիչ էլ թախ­ծա­կան է:

Ես նա­յում եմ դի­մա­ցի ան­տա­ռա­պատ բարձր սա­րին, որը Մա­տու­ռի ձո­րից ել­նե­լով, բուր­գաձև բարձ­րա­նում, հաս­նում է մինչև եր­կինք: Եր­կար նա­յում եմ և ինձ հան­կարծ այն­պես է թվում, թե այդ սա­րից հա­զա­րա­վոր սար ու ձոր ան­դին, հե­ռու-­հեռ­վում տես­նում եմ այն ան­ծա­նոթ ու գե­ղե­ցիկ քա­ղա­քը, ուր ծն­վել է Ար­գի­նան:

Այո, մեր գյու­ղում Ար­գի­նա անու­նով աղ­ջիկ չկա: Սի­րուն է Ար­գի­նան: Նր­բա­գեղ կազմ­վածք ու­նի, իսկ դեմ­քը լու­սա­փայ­լում է նուրբ գե­ղեց­կու­թյամբ ու հմայ­քով: Ձյու­նա­ճեր­մակ պա­րա­նո­ցով ու վար­դաշ­ուրթ՝ նա ասես երկն­քից է իջել: Այդ­պի­սի գե­ղե­ցիկ աղ­ջիկ ոչ մի­այն մեր գյու­ղում, երևի արար աշ­խար­հում էլ չկա: Ես մեր գյու­ղի բո­լոր աղ­ջիկ­նե­րին մտո­վի հա­մե­մա­տում եմ Ար­գի­նա­յի հետ, ու­զում եմ նրանց մեջ գտ­նել որևէ մե­կին, որ գո­նե մի քիչ նման­վեր նրան, բայց չեմ գտ­նում: Ար­գի­նա­յի նմա­նը չկա:

-Վըշ-շ-շ, վըշ-շ-շ:-դա­րե­րից եկող իր հնամ­յա երգն է մա­նում մեր Բա­րակ ջուր գե­տա­կը, և ան­տա­ռի խոր­քից մերթ ընդ մերթ նրան ձայ­նակ­ցում է բուն՝ եր­կար ու տագ­նա­պա­լից:

Ար­մունկ­նե­րով պատշ­գամ­բի բազ­րի­քին հեն­ված, ես լուռ ունկնդ­րում եմ գիշ­ե­րա­յին ձայ­նե­րը:

Այ­գում հա­զիվ տե­սա­նե­լի օրոր­վում են ծա­ռե­րը, և իրիկ­նա­յին լռու­թյան մեջ ես պար­զո­րոշ տես­նում եմ, թե տերևներն ինչ­պես են օդում թրթ­ռում, հե­տո, կա­մա­ցուկ իջ­նում հո­ղին: Այ­գու խոր­քում՝ ոչ այն է ցան­կա­պա­տում՝ մոշ­ի թփե­րի մեջ, ոչ այն է ծա­ռե­րի տակ, իրար ընդ­հա­տե­լով, ան­հոգ, ան­դա­դար եր­գում են ծղ­րիդ­նե­րը:

Նա­յում եմ երկն­քին: Այ­սօր աստ­ղերն աներևակա­յե­լի­ո­րեն պայ­ծառ ու խոշ­որ են: Մեծ, կլոր լուսն­յա­կը թա­փըն­թաց սա­հում է անդն­դա­խոր ձո­րե­րի, ան­տառ­նե­րի ու լեռ­նե­րի վրա­յով՝ արար աշ­խարհ ողո­ղե­լով իր ար­ծաթ շո­ղե­րով:

-Պա­պա,- ասում եմ ես,- լու­սի՞նն է հե­ռու, թե Բա­քուն:

Հայ­րի­կը ծի­ծա­ղում է:

-Դու ար­դեն մեծ տղա ես,- ա­սում է նա,- և քեզ հա­մար ամոթ է այդ­պի­սի հի­մար հարց տա­լը:

-Ին­չո՞ւ:

-Նա­յիր երկն­քին: Ի՞նչ ես տես­նում էն­տեղ:

-Աստ­ղեր:

-Հե­տո՞:

-Լու­սին:

-Ճիշտ է: Իսկ Բա­քուն երևո՞ւմ է:

-Ոչ:

-Դե, ու­րեմն, գնա ու լավ մտա­ծիր, տես, թե ո՞րն է ավե­լի հե­ռու:

Իմ հար­ցը երևի շատ էր բարդ, որով­հետև հայ­րի­կիս պա­տաս­խանն ավե­լի բարդ էր. ես ոչ մի բան չհաս­կա­ցա նրա ասա­ծից: Հայ­րիկս սի­րում է հա­նե­լուկ­նե­րով խո­սել: Փի­լի­սո­փա­յե­լու ժա­մա­նակ է գտել:

Կաղ­նա­խաչ բարձր սա­րի կող­մե­րում հրա­ցա­նի կրա­կոց լս­վեց: Կրա­կո­ցից լու­սի­նը ճոճ­վեց տե­ղում ու կր­կին շա­րու­նա­կեց ճա­նա­պար­հը մուգ կա­պույտ երկն­քով:

Այն­տեղ, Կաղ­նա­խա­չի հե­ռա­վոր լեռ­նա­լան­ջին կրա­կո­ցը կրկն­վեց: Որ­սորդներ են երևի: Ես նո­րից ու նո­րից մտա­ծում եմ Ար­գի­նա­յի մա­սին, հիշ­ում եմ, թե նրա կաս-­կար­միր շուր­թերն ինչ­քան քն­քուշ ու կա­խար­դող առո­գա­նու­թյամբ են ար­տա­սա­նում հա­յե­րեն բա­ռե­րը, ամենևին ոչ նման մեր բար­բա­ռին, ինչ­պես է նա­յում՝ իր խոշ­որ, ար­տա­հայ­տիչ աչ­քե­րով թա­փան­ցե­լով մինչև հո­գուդ խոր­քե­րը, ինչ­պես է ժպ­տում, ինչ­պես է քայ­լում: Ես պար­զա­պես ան­կա­րող եմ չմ­տա­ծել նրա մա­սին: որով­հետև ինձ հա­մար բերկ­րանք է նրա անունն ան­գամ ար­տա­բե­րե­լը:

:Ար­գի­նան կա­պույտ շր­ջազ­գեստ է հա­գել, և այն շատ է սա­զում նրան: Այդ շր­ջազ­գես­տի մեջ նա ուղ­ղա­կի սքան­չե­լի է: Ես նրան ասում եմ:

-Դու հի­մա ավե­լի ես գե­ղեց­կա­ցել:

-Ճի՞շտ,- Ար­գի­նան ծի­ծա­ղում է, իսկ այ­նու­հետև, իմ ձեռքն առ­նե­լով իր տաք ափե­րի մեջ, ժպ­տա­լով ասում է:- Գյու­ղի օդը վերց­նում եմ երևի:

Հայ­րի­կը նույն­պես ան­չափ ուշ­ա­դիր ու սի­րա­լիր է Ար­գի­նա­յի նկատ­մամբ: Ճաշ­ի ժա­մա­նակ, սե­ղա­նի մոտ նս­տած, ես գաղտ­նա­ծա­ծուկ հետևում եմ հայ­րի­կին և նկա­տում, թե ինչ­պես է նա ամեն ան­գամ շփոթ­վում՝ Ար­գի­նա­յի հա­յաց­քին հան­դի­պե­լիս, և բերկ­րա­լից ժպի­տը չի իջ­նում նրա դեմ­քից, իսկ աչ­քե­րը անընդ­հատ շո­ղում են խն­դա­գին:

Այդ­պես ու­րախ տրա­մադ­րու­թյամբ ՝ ես հայ­րի­կին մի­այն տոն օրե­րին եմ տես­նում և զգում եմ, որ այ­սօր ևս տոն է նրա հա­մար, գու­ցե նույ­նիսկ շատ մեծ տոն: Եվ ես քիչ է մնում խելքս թռց­նեմ  հե­տաքրք­րա­սի­րու­թյու­նից, որով­հետև վեր­ջա­պես մի կար­գին չգի­տեմ, թե ով է Ար­գի­նան և ինչ առի­թով է եկել մեր տուն: Հո ամառ չէ, որ ասեմ՝ եկել է հանգս­տա­նա­լու:

-Ար­գի­նա ջան, աշ­խար­հում բա­րե­կա­մու­թյու­նից թանկ ու քաղցր բան չկա,- ասում է հայ­րի­կը, կր­կին լց­նե­լով բա­ժակն ու դան­դաղ ել­նե­լով տե­ղից: Հայ­րի­կը սո­վո­րու­թյուն ու­նի՝ մի բա­ժակ խմեց թե չէ՝ կսկ­սի իրար ետևից կե­նաց­ներ առա­ջար­կել:

-Ի՞նչ ես կանգ­նել, նս­տած խո­սիր,- ան­չար դի­տա­վո­րու­թյամբ ասում է մայ­րի­կը՝ մոշ­ի թանձր գի­նի լց­նե­լով իր ու Ար­գի­նա­յի հա­մար:

-Չէ, Արուս, դու չգի­տես, գյուղ­խորհր­դի նոր օրեն­քով՝ թա­մա­դան պի­տի կանգ­նած խո­սի:

Ար­գի­նան մանր ծի­ծա­ղում է, ատամ­նե­րը փայ­լում են, իսկ հայ­րի­կը շա­րու­նա­կում է իր խոս­քը.

-Ա­յո, թանկ ու քաղցր բան է բա­րե­կա­մու­թյու­նը, ըն­կե­րու­թյու­նը, առանց բա­րե­կա­մու­թյան, առանց ըն­կե­րու­թյան, ոնց որ աշ­խարհն առանց արե­գակ­նա­յին ար­դար լույ­սի: Բա­րե­կա­մու­թյու­նը կրկ­նա­պա­տկում է ու­րա­խու­թյուն­նե­րը և կի­սով չափ կր­ճա­տում դառ­նու­թյուն­նե­րը: Նույ­նիսկ հի­վան­դա­նալն էլ հա­ճե­լի է, երբ գի­տես, որ կան մար­դիկ, ով­քեր քո կազ­դուր­վե­լուն սպա­սում են ոնց որ ու­րա­խա­լի տո­նի: Քո կե­նա­ցը, Ար­գին:

-Չեմ հաս­կա­նում, Ար­գի­նա­յի կե­նա­ցը քա­նի՞ ան­գամ կա­րե­լի է խմել,- կեղծ զար­ման­քով հարց­նում է մայ­րի­կը:

-Տեր աստ­ված, սա ի՞նչ բնա­վո­րու­թյուն ու­նի: Այ մարդ, ձայ­նա­զո՞ւրկ եմ ես, ին­չի՞ ես խան­գա­րում: Երբ խո­սում ես՝ ես քեզ խան­գա­րո՞մ եմ: Չեմ խան­գա­րում, չէ՞, բա­րի եղիր, դու էլ ինձ մի խան­գա­րիր:

Երբ հայ­րի­կը խո­սում է, դժ­վար է գուշ­ա­կել՝ երբ է լուրջ խո­սում, երբ՝ կա­տա­կում: Հի­մա, իհար­կե, կա­տա­կում է: Իբր մայ­րի­կից նե­ղա­ցած՝ նա դառ­նում է Ար­գի­նա­յի կող­մը:

-Բա­րի գա­լուստ, Ար­գի­նա ջան: Դու որոշ­ել ես աշ­խա­տել մեր գյու­ղում: Շատ լավ ես արել, մեր աչ­քի վրա տեղ ու­նես: Բայց նախ՝ պետք է ամ­բողջ հո­գով սի­րես քո աշ­խա­տան­քը, նվիր­վես դրան, որով­հետև չկա ավե­լի մեծ հա­ճույք, քան սի­րած գոր­ծին նվիր­վե­լը: Ես, օրի­նակ սի­րում եմ իմ գոր­ծը:- Հայ­րիկն իրեն ար­դեն յո­թե­րորդ երկն­քում է զգում:- Մոտ տա­սը տա­րի կոլտն­տե­սու­թյան ամ­բողջ անաս­նա­պա­հու­թյան հա­մար ես եմ պա­տաս­խա­նա­տու: Գլ­խա­վոր զո­ո­տեխ­նիկ եմ:

-Լավ է ասա­ցիր, թե չէ կա­րող էր կար­ծել, թե էս գյու­ղի տա­նու­տերն ես,- հան­գիստ խայ­թում է մայ­րի­կը՝ թա­քուն աչ­քով անե­լով Ար­գի­նա­յին:

-Դե արի ու մի խմիր,- ծի­ծա­ղում է հայ­րի­կը՝ մի ում­պով խմե­լով թթի օղին:- Թութն ու թթի օղին բու­ժա­կան ու­ժեղ հատ­կու­թյուն ու­նեն,- շա­րու­նա­կում է նա: -Դ­րա հա­մար էլ Ղա­րա­բա­ղը եր­կա­րակ­յաց­նե­րի եր­կիր է: Մի բան պատ­մեմ` լսիր: Ղա­րա­բա­ղում մի շատ ծեր մարդ ճա­նա­պար­հի եզ­րին նս­տած լաց է լի­նում: «Ի՞նչ է պա­տա­հել°°,- հարց­նում են: Մեծ եղ­բայրս ծե­ծել է» ,-ա­սում է: Զար­մա­նում են, որ ինքն էդ­քան ծեր մարդ՝ մեծ եղ­բայր ու­նի: «Ին­չո՞ւ է ծե­ծել»,- հարց­նում են: «Հերս ներս մտ­նե­լիս՝ ոտ­քի չեմ կանգ­նել»,-ա­սում է: — Ար­գի­նան լի­ա­թոք ծի­ծա­ղում է, իսկ հայ­րիկն ասում է.- Ար­գի­նա ջան, էս մեծ աշ­խար­հում մե­կը չե­ղավ, որ հաս­կա­նար ինձ: Տես­նում եմ, որ ինձ հաս­կա­նում ես- Նա ու­զում է կր­կին օղի լց­նել բա­ժա­կը, բայց ձեռ­քի անզ­գույշ շար­ժու­մով շր­ջում է շիշ­ը և մինչ մայ­րի­կը կհասց­ներ սե­ղա­նից վերց­նել շիշ­ը, օղին թափ­վում է սփ­ռո­ցին՝ թթօ­ղու ան­դուր հո­տը տա­րա­ծե­լով սեն­յա­կով մեկ:

-Շատ լավ եղավ,- ասում է մայ­րի­կը ծի­ծա­ղե­լով:- Նոր­մա­յից ավել մի խմիր:

-Ա­րուս, էսօր կա­րե­լի է,- ասում է հայ­րի­կը՝ նա­յե­լով Ար­գի­նա­յին:- Էսօր առանձ­նա­հա­տուկ օր է, թան­կա­գին հյուր ու­նենք: Գնա մի ու­րիշ շիշ բեր: Ի մի­ջի այ­լոց,- ավե­լաց­նում է նա,- կա­տակ չեմ անում, թթի օղին, իրոք, բու­ժա­կան մեծ հատ­կու­թյուն ու­նի:

Մայ­րիկն Ար­գի­նա­յի օգ­նու­թյամբ փո­խում է սփ­ռո­ցը, ափ­սե­նե­րը կր­կին շար­վում են սե­ղա­նին:

Մայ­րի­կը գնում է խո­հա­նոց՝ օղի բե­րե­լու: Հար­մար պահ որ­սա­լով, ես նույն­պես վա­զում եմ խո­հա­նոց:

-Մամ,- ա­սում եմ ես:- Մամ:

-Ի՞նչ է, Աբիկ ջան:

-Մամ, մեր ի՞նչն է Ար­գի­նան:

Մայ­րի­կը զար­ման­քով նա­յում է ինձ:

-Դու ցնոր­վե՞լ ես, այ տղա,- ժպ­տում է նա:

-Ոչ, բո­լո­րո­վին,- ա­սում եմ ես և, որ­պես ապա­ցույց այն բա­նի, որ իրոք չեմ ցնոր­վել, լուրջ, ինչ­պես դա վա­յել է խել­քը գլ­խին մար­դուն, շա­րու­նա­կում եմ թավ ձայ­նով,- մամ, մի՞­թե որևէ բան չի­մա­նալն ու այդ մա­սին հարց­նե­լը ցնոր­վե­լու նշան է:

Բայց մայ­րի­կը մի­այն ժպ­տում և ասում է փութ­կո­տու­թյամբ.

-Հե­տո, Աբիկ, հե­տո կպատ­մեմ, հի­մա ժա­մա­նակ չկա,- և օղու շիշ­ը խո­թե­լով ձեռքս, ավե­լաց­նում է.- սա տար, ես խաշ­լա­ման բե­րեմ:

3.

Այ­սօր կի­րա­կի է: Արևը նոր-­նոր բարձ­րա­նում է դի­մա­ցի սա­րե­րի ետևից: Օդը թարմ է, թա­փան­ցիկ: Գյու­ղը ստ­վե­րի մեջ է, որով­հետև արևի շո­ղե­րը դեռ չեն իջել մինչև մեր ձո­րե­րը: Ես նա­յում եմ Սառ­նա­տուն լե­ռան կող­մը, ուր արև է ար­դեն: Այս­տեղ ու այն­տեղ դայ­լայ­լում են լու­սա­բա­ցի թռ­չուն­նե­րը, կան­չում են աքա­ղաղ­նե­րը, ինչ­-որ մե­կը սկ­սեց եր­գել ներքևի ձո­րում, աղբ­յու­րի մոտ, հե­տո աղջ­կա­կան ձայ­նը մա­րեց, որով­հետև Մաք­սի­մը գոր­ծի գցեց տրակ­տո­րը, և եր­գը կո­րավ հռնդ­յու­նի մեջ:

Մայ­րի­կը բա­կում կուտ է տա­լիս հա­վե­րին՝ կու­տը բռով շաղ տա­լով բա­կով մեկ՝ ինչ­պես սերմ­նա­ցանն է սեր­մը նե­տում ցե­լե­րի մեջ: Եվ նրա ձեռ­քի ամեն մի շար­ժու­մի հետ մեր այդ ցն­դած Չալ­կան ցատ­կում է հա­վե­րի մեջ՝ ֆռ­ռաց­նե­լով նրանց այս ու այն կողմ: Կա­մա­ցուկ, որ­պես­զի մյուս սեն­յա­կում չարթ­նաց­նեմ Ար­գի­նա­յին, ես ոտ­քե­րիս ծայ­րե­րի վրա իջ­նում եմ բակ՝ ծո­րա­կի տակ լվաց­վե­լու: Մայ­րիկն ինձ որոշ բան պատ­մել է ար­դեն Ար­գի­նա­յի մա­սին: Եվ ես, չգի­տեմ ին­չու, նրան հի­մա ավե­լի եմ սի­րում: Մայ­րիկն ասում է, որ Ար­գի­նան շատ է նման իր մո­րը՝ Դի­ա­նա­յին, մայ­րի­կի խոս­քե­րով՝ աշ­խար­հի ամե­նահ­մա­յիչ կնո­ջը: Մայ­րի­կը պատ­մել է նաև, որ բժշ­կա­կան ինս­տի­տուտն ավար­տե­լուց հե­տո ու­ղիղ երեք տա­րի Դի­ա­նա մո­րաք­րոջ հետ մի­ա­սին աշ­խա­տել է միևնույն հի­վան­դա­նո­ցում, և միմ­յանց հետ եղել են ոնց որ հա­րա­զատ քույ­րեր ու մինչև հի­մա չեն մո­ռա­ցել իրար:

-Ար­գի­նան նրա մի­ակ աղ­ջիկն է,- ասում է մայ­րի­կը:- Քսան­մեկ տա­րե­կան է ար­դեն և այս տա­րի է ավար­տել ման­կա­վար­ժա­կան ինս­տի­տու­տը: Իսկ դու ինքդ, ինչ է, չե՞ս հիշ­ում Ար­գի­նա­յին,- անս­պա­սե­լի հարց­նում է մայ­րի­կը:

-Ոչ, մամ, որ­տե­ղի՞ց հիշ­եմ:

-Նա եղել է մեր տա­նը:և դա ասես երեկ էր,- ասում է մայ­րի­կը:- Այ­նինչ մի քա­նի տա­րի է ան­ցել ար­դեն: Դպ­րո­ցը չէր ավար­տել դեռ, կար­ծեմ ու­թե­րորդ թե ինե­րորդ դա­սա­րա­նում էր: Մոր հետ էր եկել, հե­տո մայ­րը գնաց, իսկ ին­քը մոտ եր­կու ամիս մնաց մեզ մոտ: Մա­զե­րը կարճ կտ­րած, գե­ղե­ցիկ՝ շա­րու­նակ շր­ջում էր այ­գում, ժա­մե­րով ականջ էր դնում ծտե­րի ծլվ­լո­ցին, վազվ­զում էր՝ Չալ­կան էլ ետևից:

-Չալ­կան էլ ետևի՞ց,- ծի­ծա­ղում եմ ես, ինքս էլ չգի­տեմ, թե ին­չու:

Ես պատ­րաստ­վում եմ նոր հարց տա­լու, սա­կայն պատշ­գամ­բում, խա­վա­վոր եր­կար խա­լա­թը հա­գին, երևում է Ար­գի­նան, և ես լռում եմ:

-Օ¯հ, ինչ հրաշ­ա­լի առա­վոտ է,- ասում է նա և լայն բա­ցում ձեռ­քե­րը, ասես ցան­կա­նա­լով գր­կել արևի ճա­ռա­գայթ­նե­րով ողող­ված այս մեծ ու սքան­չե­լի աշ­խար­հը:

-Մեր գյու­ղում բո­լոր առա­վոտ­ներն են հրաշ­ա­լի,- հպար­տու­թյամբ ասում եմ ես:

Ար­գի­նան, կկո­ցե­լով աչ­քե­րը, երազ­կոտ նա­յում է հե­ռա­վոր սա­րե­րի կող­մը: Իսկ ինձ, չգի­տես ին­չու, այն­պես է թվում, թե այդ պա­հին նա մտո­վի ծո­վափն­յա իրենց քա­ղա­քում է՝ այս­տե­ղից հա­զա­րա­վոր սար ու ձոր ան­դին: Ճշ­մա­րիտն ասած, իմ այդ միտ­քը բո­լո­րո­վին դուր չի գա­լիս ինձ:

-Իսկ ձեր քա­ղա­քը, երևի, շատ է, հա՞, գե­ղե­ցիկ,- քրթմն­ջում եմ ես, մի պահ նա­յե­լով դե­պի այն­տեղ, ուր սա­րը բարձ­րա­ցել, ձուլ­վել է երկն­քին:

-Շա¯տ,- ար­տա­բե­րում է Ար­գի­նան, նույ­նիսկ ուշ­ադ­րու­թյուն չդարձ­նե­լով իմ խո­սե­լու տո­նին:

-Իսկ ին­չո՞ւ ես եկել այս­տեղ,- ասում եմ ես նույն ան­բա­վա­կա­նու­թյամբ և ակա­մա նա­յում եմ մայ­րի­կին: Մայ­րի­կը հան­դի­մա­նան­քով տա­րու­բե­րում է գլու­խը՝ իբր, ամա­չե­իր գո­նե: Թե­պետ ուշ­ա­ցու­մով, բայց ինքս էլ զղ­ջում եմ, որ հի­մար հարց տվի: Իսկ Ար­գի­նան,- այ կեց­ցե նա,- ամենևին էլ չի նե­ղա­նում: Նա առաջ­վա պես ան­հոգ ժպ­տում է և քնք­շո­րեն խճո­ղում է մա­զերս:

Մայ­րի­կը բարձ­րա­նում է տուն՝ երևի նա­խա­ճաշ պատ­րաս­տե­լու:

-Դպ­րո­ցում ո՞նց են գնում գոր­ծերդ, Աբիկ,- ա­նակն­կալ հարց­նում է: — Լա՞վ ես սո­վո­րում:

Հարցն իս­կա­պես անակն­կալ էր, բայց ես գրամ ան­գամ չեմ շփոթ­վում, որով­հետև պատ­րաստ ու­նեմ պա­տաս­խա­նը (բո­լոր մե­ծա­հա­սակ­նե­րը տա­լիս են այդ հար­ցը և, հա­վա­նա­բար, իրենք էլ չգի­տեն, թե ին­չու):

-Գե­րա­զանց,- ա­սում եմ

-Իսկ ռու­սե­րե­նի՞ց ինչ­պես ես, — ձեռք չի քաշ­ում Ար­գի­նան:

Եթե դարձ­յալ ասեմ «գե­րա­զանց», նա ինձ չի հա­վա­տա, որով­հետև ար­տա­հայտ­վե­լու ձևից ան­գամ կզ­գա, որ իմ ասա­ծի մեջ մի քիչ աղը պա­կա­սում է,- ինչ արած, այդ­պի­սի գոր­ծե­րում ստել չեմ կա­րո­ղա­նում, թե­պետ, իհար­կե, նման հի­մար վի­ճակ­նե­րից դուրս գա­լու հա­մար մեկ-­մեկ չէր խան­գա­րի: Ուս­տի ասում եմ.

-Ո­չինչ, չոր­սի ու երե­քի արան­քում:

-Այ, դա ար­դեն բա­նի նման չէ,- դժ­գո­հու­թյամբ գլուխն օրո­րում է Ար­գի­նան:

Ես ինքս էլ հաս­կա­նում եմ, որ «բա­նի նման չէ», բայց ինչ կա­րող եմ ասել: Այ­նու­ա­մե­նայ­նիվ, հարց­նում եմ մի­ա­միտ տես­քով.

-Ին­չո՞ւ:

-Քա­ջա­բար հայ­տա­րա­րում ես՝ «գե­րա­զանց», իսկ ռու­սե­րե­նից:

-Դի­տա­վոր­յալ չեն նշա­նա­կում,- ա­սում եմ ես կայ­տա­ռո­րեն:

Դա հին ու փորձ­ված մի­ջոց է, երևի աշ­խար­հի երե­սին բո­լոր աշ­ա­կերտ­ներն էլ այդ­պես են ասում. բարձր գնա­հա­տա­կան ստա­նա­լիս ասում են՝ ստա­ցանք, իսկ եթե երեք կամ եր­կու են ստա­նում՝ նշա­նա­կել են: Եվ ավե­լաց­նում են նույ­նիսկ՝ դի­տա­վոր­յալ բարձր չեն նշա­նա­կում: Կան այն­պի­սի­նե­րը, որ հա­վա­տում են: Բայց Ար­գի­նան կար­ծես թե չի հա­վա­տում ինձ: Խո­րա­ման­կո­րեն ժպ­տա­լով նա ասում է.

-Վաղ­վա­նից ձեզ մոտ ռու­սաց լե­զուն ես եմ դա­սա­վան­դե­լու:

Այ քեզ նո­րու­թյուն: Նա ոչ թե ու­սուց­չու­հու՝ տա­սե­րորդ դա­սա­րա­նի աշ­ա­կեր­տու­հու է նման: Ես իմ ականջ­նե­րին չեմ հա­վա­տում: Զգում եմ, թե ինչ­պես է սիրտս արագ ու ան­կա­նոն խփում կրծ­քիս տակ, ասես ուր որ է դուրս կթռ­չի այն­տե­ղից: Բայց որևէ բան ասել բարձ­րա­ձայն՝ չեմ հա­մար­ձակ­վում, ինձ ինչ­-որ ան­սո­վոր երկ­չո­տու­թյուն է պա­տում ան­մի­ջա­պես: Եվ դա իր պատ­ճառն ու­նի. ին­չո՞ւ հո­րի­նե­ցի, թե իբր գե­րա­զանց եմ սո­վո­րում: Չէ՞ որ հենց վա­ղը նա կի­մա­նա, որ ես ոչ թե գե­րա­զան­ցիկ եմ, այլ՝ ընդ­հա­կա­ռա­կը: Բայց ուշ է ար­դեն որևէ բան փո­խե­լու հա­մար: Իզուր չէ, որ հայ­րի­կը սի­րում է կրկ­նել. «Խոս­քը թռ­չու­նի նման բան է, դուրս թռավ- էլ չես բռ­նի»: Ինձ մնում է շուռ տալ խո­սակ­ցու­թյան թե­ման, որ­պես­զի նա կր­կին չանդ­րա­դառ­նա իմ դպ­րո­ցա­կան գոր­ծե­րին:

-Բժշ­կու­հի՞ է ձեր մայ­րի­կը,- ասում եմ ես:

-Ա­յո,- իմ անս­պա­սե­լի հար­ցից զար­մա­ցած, պա­տաս­խա­նում է Ար­գի­նան:- Ներ­քին հի­վան­դու­թյուն­նե­րի մաս­նա­գետ է հան­րա­պե­տա­կան հի­վան­դա­նո­ցում:

-Իսկ ձեր հայ­րի՞­կը,- հենց այն­պես հարց­նում եմ ես:

Ար­գի­նան կր­կին զար­ման­քով նա­յում է ինձ, ասես փոր­ձե­լով հաս­կա­նալ՝ ի՞նչ նպա­տակ են հե­տապն­դում իմ անի­մաստ հար­ցե­րը:

-Իսկ քո ին­չի՞ն է պետք,- հարց­նում է նա վեր­ջա­պես:

Իհար­կե, նրան հո չես ասի, թե ին­չու տվե­ցիր այդ հար­ցե­րը, դրա հա­մար էլ լռում եմ:

-Ես հայր չու­նեմ, Աբիկ:- ուշ­ա­ցու­մով ար­ձա­գան­քում է Ար­գի­նան:- Նա օդանավի մե­խա­նիկ էր քա­ղա­քա­ցի­ա­կան ավի­ա­ցի­ա­յում: Հեր­թա­կան մի թռիչ­քի ժա­մա­նակ ուղևոր­նե­րից եր­կու հո­գի զին­ված մտ­նում են օդա­չու­ա­կան խցիկ և ստի­պում խախ­տել սահ­մա­նը: Հայրս ու մատուցողու­հին զոհ­վում են, սա­կայն բան­դիտ­նե­րին այդ­պես էլ չի հա­ջող­վում անց­նել պե­տա­կան սահ­մա­նը:

Տնա­մերձ այ­գի­նե­րից այն կողմ` ձո­րում, կա­մա­ցուկ խո­խո­ջում-­հա­ռա­չում է մեր Բա­րակ ջուր գե­տը, և նրա ձայ­նը հն­չում է վշ­տա­բեկ. վըշ-շ-շ, վըշ-շ-շ: Ասես հաս­կա­նում է ամեն ինչ:

-Մինչև հի­մա էլ օդա­նա­վի հե­ռա­վոր ձայն լսե­լիս, մայրս նա­յում է երկն­քին:

-Ին­չո՞ւ:

-Ս­պա­սում է երևի:

Իմ հա­յաց­քը հան­դի­պում է Ար­գի­նա­յի թախ­ծա­նուշ աչ­քե­րին:

Ու թե հե­տո էլ ինչ կա­րե­լի է ասել՝ չգի­տեմ: Ար­գի­նան երևի հաս­կա­նում է իմ վի­ճա­կը:

-Դու խղ­ճո՞ւմ ես ինձ, Աբիկ,- հարց­նում է նա:

-Ա­յո,- ասում եմ ես, սիրտ չա­նե­լով նա­յել Ար­գի­նա­յին:

-Իսկ, այ, դա ար­դեն պետք չէ: Իմ հայ­րը զոհ­վել է մեր հա­սա­րա­կու­թյա­նը թշ­նա­մի տար­րե­րի հետ մարտն­չե­լիս: Դու ինձ հաս­կա­նո՞ւմ ես, Աբիկ:

-Ա­յո:

Աստ­ված իմ, սա ի՞նչ հի­մա­րու­թյուն է, մի խել­քը գլ­խին բան չեմ կա­րո­ղա­նում ասել, այդ ան­հե­թեթ «այո»-ից բա­ցի: Մե­ծե­րի հա­մար, իհար­կե, հեշտ է, մի վայրկ­յա­նում ու­զած խոս­քը կգտ­նեն ու կա­սեն: Երբ կլի­նի՝ ես էլ մե­ծա­նամ:

-Դու ար­դեն մեծ տղա ես, Աբիկ,- կա­մա­ցուկ ասում է Ար­գի­նան:- Դու ամեն ինչ պետք է հաս­կա­նաս:

Ես քիչ է մնում ճչամ՝ ախր, ես ամեն, ամեն ինչ հաս­կա­նում եմ, մի­այն կար­գին բա­ցատ­րել չեմ կա­րո­ղա­նում: Սա­կայն առաջ­վա պես, ասես ոնց որ լա­րած թու­թակ, կրկ­նում եմ.

-Ա­յո:

Ար­գի­նան հան­կարծ ջեր­մա­գո­րով ժպ­տա­լով, ասում է.

-Դու կու­զե­նա­յի՞ր իմ եղ­բայ­րը լի­նել:

-Ի­հար­կե,- ես հա­զիվ եմ զս­պում ինձ, որ­պես­զի չգո­ռամ ու­րա­խու­թյու­նից:

Ար­գի­նան պոռթ­կու­մով ինձ առ­նում է իր թևերի մեջ, գլուխս սեղ­մում իրեն: Նրա քնք­շան­քից ու անուշ­ա­բույր մարմ­նի մտեր­միկ մո­տի­կու­թյու­նից սիրտս եր­ջան­կու­թյու­նից ուռ­չում, նվա­ղում է և, որ­պես­զի գո­նե ինչ­-որ կերպ ար­տա­հայ­տած լի­նեմ դա, ասում եմ.

-Դու ան­պայ­ման կսի­րես մեր գյու­ղը:

-Ես այն հի­մա էլ սի­րում եմ,- ժպ­տում է Ար­գի­նան:

-Իսկ դու ին­չո՞ւ հատ­կա­պես մեր գյուղ եկար:

-Ինս­տի­տուտն ավար­տե­լուց հե­տո երեք տա­րի պար­տա­վոր ես աշ­խա­տել որևէ շր­ջա­նում: Դա պար­տա­դիր է, առանց դրան դիպ­լոմ չեն տա­լիս: Մայ­րի­կի հետ խորհր­դակ­ցե­ցինք, ես հանձ­նա­ժո­ղո­վից խնդ­րե­ցի ու­ղար­կել ձեր շր­ջա­նը, իսկ հե­տո այս­տեղ, շրջ­ժողկրթ­բաժ­նում ասա­ցի, որ ու­զում եմ աշ­խա­տել Հն­ձա­խու­թի դպ­րո­ցում: Բա­րի մար­դիկ չմեր­ժե­ցին, և ահա ես այս­տեղ եմ:

-Ու­րեմն դու կա­րող էիր և չգա՞լ մեզ մոտ,- վա­խե­ցած հարց­նում եմ ես:

-Ի­հար­կե, կա­րող էի,- պա­տաս­խա­նում է Ար­գի­նան ժպ­տա­լով:- Ես կա­րող էի աս­պի­րան­տու­րա­յում մնալ, չէ՞ որ գե­րա­զան­ցու­թյան դիպ­լո­մով եմ ավար­տել ինս­տի­տու­տը: Մեր կուր­սից շա­տերն են մեկ­նել հե­ռա­վոր գյու­ղեր, խոս­տա­ցել ենք նա­մակ­ներ գրել իրար:

Քա­մին թեթևակի տա­րու­բե­րում է ծա­ռե­րի կա­տար­նե­րը: Դե­ղին տերևնե­րը պոկ­վում են ծա­ռե­րից, եր­կար օրոր­վում են օդում և հան­դար­տո­րեն ընկ­նում գետ­նին: Ես մտա­ծում եմ այն մա­սին, որ շու­տով ձմեռ կլի­նի, ձյուն կգա, ձյան թանձր փա­թիլ­նե­րը դան­դա­ղա­սահ կգա­լար­վեն օդում, հե­տո կնս­տեն ծա­ռե­րին, տնե­րի տա­նիք­նե­րին, էլեկտ­րա­լա­րե­րի վրա, և սար ու ձոր, դաշտ ու ճամ­փա խոր ձյան տակ քուն կմտ­նեն մինչև գա­րուն:

4.

Մարդ չի կա­րո­ղա­նում հաս­կա­նալ, թե ինչ արա­գու­թյամբ են թռ­չում օրե­րը, թե ինչ­պես օրե­րը դառ­նում են շա­բաթ­ներ, իսկ շա­բաթ­նե­րը ամիս­ներ:

Եվ ահա նո­րից աշ­ուն է, և նո­րից մեր Հն­ձա­խու­թը դե­ղին շո­րեր է հա­գել: Այս­տեղ­-այն­տեղ, ըն­կու­զե­նի­նե­րի վրա կռկ­ռում են ագ­ռավ­նե­րը, բե­րան­նե­րին ըն­կույզ­ներ՝ ցածր թռ­չում աշ­նան կա­նաչ ցե­լե­րի վրա­յով: Քա­մուց դարձ­յալ տա­րու­բեր­վում են դեղ­ձե­նի­նե­րը: Եվ մեր Բա­րակ ջուր գե­տը նույն­պես՝ նե­րառ­նե­լով մայ­րա­մու­տի վեր­ջին շո­ղե­րը, ցոլկ­տում է բաց եղրևանա­գույն փայ­լով և գա­լա­րապ­տույտ անց­նե­լով ան­տառ­նե­րով, դաշ­տե­րով ու այ­գի­նե­րով, առաջ­վա նման իր խո­խոջ­յունն է տա­նում դե­պի մթին ու անդն­դա­խոր ձո­րե­րը:

Արևը բարձ­րա­ցել, հա­սել է երկն­քի ամե­նա­բարձր կե­տը, որ­տե­ղից, հա­վա­նո­րեն, երևում է ամ­բողջ աշ­խար­հը: Դպ­րո­ցա­կան պա­յու­սակն ուսս գցած, ես գնում եմ տուն: Վե­ջին ժա­մա­նակ­ներս, չի­տեմ ին­չու, գե­րա­դա­սում եմ տուն վե­րա­դառ­նալ մե­նակ, այդ­պես ինձ ավե­լի է դուր գա­լիս: Իմ ոտ­քե­րի տակ խշխ­շում են չոր տերևնե­րը: Եվ այդ շրշ­յու­նի տակ զա­նա­զան մտ­քեր են ծն­վում իմ գլ­խում: Ես մտա­ծում եմ այն մա­սին, որ ահա ամ­բողջ մի տա­րի է, ինչ Ար­գի­նան մեր տանն է ապ­րում: Չէ, իրոք, զար­մա­նա­լիորեն արագ ան­ցավ այդ մի տա­րին:

Ամ­բողջ մի տա­րի:

Հայ­րի­կը դարձ­յալ կոլտն­տե­սու­թյու­նում է աշ­խա­տում: Առա­վոտ­յան, դեռ լույ­սը չբաց­ված, ձին նս­տում, գնում է ֆեր­մա­նե­րը և վե­րա­դառ­նում մի­այն ուշ երե­կո­յան կամ գիշ­եր­վա կե­սին: Պա­տա­հում է նաև, որ անա­սուն­ներ են տա­նում շրջ­կենտ­րոն՝ մսամ­թեր­ման, և նա մեկ­-եր­կու օր մնում է այն­տեղ: Մայ­րի­կը նույն­պես, եթե ծանր հի­վանդ են բե­րում, եր­բեմն մնում է հի­վան­դա­նո­ցում: Որով­հետև, ճիշտ է, փոքր է մեր գյու­ղը, բայց հի­վան­դա­նո­ցը են­թաշր­ջա­նա­յին է, սպա­սար­կում է նաև հարևան փոքր գյու­ղե­րի բնակ­չու­թյա­նը, և հա­ճախ են ծանր հի­վանդ­ներ բե­րում այն­տեղ:

Ար­գի­նան դպ­րո­ցից ինձ­նից միշտ շուտ է վե­րա­դառ­նում: Եվ երբ հն­չում է վեր­ջին զան­գը, ես իս­կույնևեթ վա­զում եմ տուն, որով­հետև Ար­գի­նան չի սի­րում, երբ ես հապաղում եմ որևէ տեղ: Դրա հա­մար էլ չեմ ուշ­ա­նում: Ինքս էլ զար­մա­նում եմ ինձ վրա. այս մի տար­վա մեջ ես լի­ո­վին վե­րա­փոխ­վել եմ, և ինչ­պես մայ­րիկն է ասում, դար­ձել մի­ան­գա­մայն օրի­նա­կան տղա: Դա­սե­րից հե­տո ու­ղիղ գա­լիս եմ տուն, և մենք ան­մի­ջա­պես նս­տում ենք ճաշ­ի: Եթե, բան է, մայ­րի­կը տա­նը չէ, Ար­գի­նան մի­այ­նակ չի ճաշ­ում, սպա­սում է ինձ: Դուրս է գա­լիս պատշ­գամբ, նս­տում այն­տեղ ու սպա­սում: Եվ միշտ ու­րա­խա­նում է, երբ ես գա­լիս եմ: Ոնց որ ու­րա­խա­նա­լու մի բան չկա՝ ես հո երկն­քից չեմ իջ­նում, բայց չէ, ու­րա­խա­նում է, և վերջ: Նրան տես­նե­լիս, իհար­կե, ես նույն­պես ու­րա­խա­նում եմ, թե­պետ դա այն­քան էլ ցույց չեմ տա­լիս: Մի­այն ժպ­տում եմ և ու­րիշ ոչինչ:

Բայց եր­բեմն այն­պես եմ ու­զում նրան ասել, որ շա­րու­նակ մտա­ծում եմ իր մա­սին: Սա­կայն, ինքս էլ չգի­տեմ ին­չու, չեմ հա­մար­ձակ­վում: Հա­վա­նա­բար, վա­խե­նում եմ ծի­ծա­ղե­լի երևալ, թե ինչ: Այ­նու­ա­մե­նայ­նիվ, առանց Ար­գի­նա­յի, ես իրոք շատ եմ տխ­րում: Ամ­ռա­նը, երբ ար­ձա­կուրդ­նե­րին նա գնաց Բա­քու, քիչ էր մնում անձ­կու­թյու­նից պայ­թեր սիրտս: Իսկ վեր­ջին գիշ­ե­րը մինչ լույս քնել չկա­րո­ղա­ցա, մինչ լույս ան­հան­գիստ շու­ռու­մուռ էի գա­լիս ան­կող­նում: Հե­տաքր­քիր է, մինչ այդ մար­դուն չգի­տես, չես ճա­նա­չում, նա իր հա­մար է ապ­րում, դու՝ քեզ հա­մար, բայց ահա պա­տա­հա­բար հան­դի­պում ես, նա դառ­նում է քո հա­րա­զա­տը, գու­ցե նույ­նիսկ ավե­լին, քան հա­րա­զա­տը, և քեզ թվում է, թե առանց նրան այլևս ապ­րել չես կա­րող և զար­մա­նում ես նույ­նիսկ, թե մինչև հի­մա ինչ­պես ես ապ­րել առանց նրան: Մայ­րիկն ասում է, որ Ար­գի­նան այ­սու­հետև մնա­լու է մեր գյու­ղում: Ար­գի­նան ին­քը ևս մի ան­գամ ասաց. «Ես այս գյու­ղից ոչ մի տեղ չեմ գնա­լու: Ընդ­միշտ մնա­լու եմ ձեզ մոտ: Ես այն­պի­սի զգա­ցողություն ու­նեմ, որ կար­ծես այս­տեղ եմ ծն­վել: Չէ, ես աշ­խար­հի ոչ մի տե­ղի հետ չեմ փո­խի այն»: Ազ­նիվ խոսք, այս բա­ռե­րը լսե­լիս քիչ է մնում հալ­վեմ ու­րա­խու­թյու­նից: Տա­րօ­րի­նակ բան. այն օր­վա­նից, ինչ Ար­գի­նան ապ­րում է մեզ մոտ, մեր գյու­ղի բո­լոր տղա­նե­րը սկ­սել են մի ու­րիշ ձևի վե­րա­բեր­վել ինձ, չգի­տեմ ին­չու, բայց դա իրոք այդ­պես է, մի ան­գամ չէ, որ նկա­տել եմ: Գու­ցե մե­ծա­ցել եմ մի տա­րով՝ դրա­նի՞ց է: Նույ­նիսկ տրակ­տո­րիստ Մաք­սի­մը, որ առաջ չէր թող­նում ան­գամ մո­տե­նալ գու­թան­նե­րի նս­տա­տե­ղին, այժմ, նկա­տե­լով ինձ, իս­կույն կանգ­նեց­նում է տրակ­տո­րը, իջեց­նում է շարժիչի աշ­խա­տան­քը և տրակ­տո­րը սկ­սում է կա­մա­ցուկ աշ­խա­տել՝ թրկ, թրկ, թրկ: Գլու­խը հա­նե­լով խցի­կից, Մաք­սի­մը ժպ­տա­դեմ նա­յում է ինձ և մա­տով կան­չում իր մոտ: Ես, իհար­կե, մո­տե­նում եմ: Նա իր հս­կա­յա­կան ձեռ­քը դնում է ու­սիս (ձեռ­քի ծան­րու­թյու­նից քիչ է մնում ծալ­վեն ոտ­քերս), և տա­լիս է իր առա­ջին հար­ցը.

-Հը, գոր­ծերդ ինչ­պե՞ս են, Աբիկ:

-Ո­չինչ,- պա­տաս­խա­նում եմ ես:

-Ի­հար­կե,- ա­սում է նա այ­նու­հետև և մի­ա­ժա­մա­նակ հա­ռա­չում ու երազ­կոտ նա­յում է Սառ­նա­տան կող­մը:- Իհար­կե, ին­չո՞ւ պի­տի վատ լի­նեն:- Մաք­սի­մը ժպ­տում է: Նրա ժպիտն այն­պի­սին է, որ թվում է, թե ահա ուր որ է նա լաց կլի­նի: Շշ­մել կա­րե­լի է ծի­ծա­ղից: Բայց ես, իհար­կե, չեմ ծի­ծա­ղում, թե չէ մեկ էլ տե­սար այն­պես հասց­րեց, որ մեծ կտորդ ականջդ մնաց: Ես մի­ա­միտ տես­քով ասում եմ.

-Շատ գե­ղե­ցիկ տրակ­տոր ու­նես:

Նա ուշ­ա­դիր նա­յում է ինձ՝ կա­տա­կո՞ւմ եմ, թե ոչ: Եվ տա­լիս է երկ­րորդ հար­ցը.

-Ճի՞շտ ես ասում:

-Ա­յո: Ոչ ոք այդ­պի­սի տրակ­տոր չու­նի,- ասում եմ ես:

Մաք­սի­մը հպար­տու­թյամբ նա­յում է ինձ:

-Հի­մա ճա­պո­նա­կան լավ տրակ­տոր­ներ են դուրս եկել,- ա­սում է նա՝ նա­յե­լով իր հեր­կած ցե­լե­րին:- Բայց մեր տե­ղե­րի հա­մար չեն, հարթ տա­րա­ծու­թյուն­նե­րի հա­մար են դրանք: Այս­տեղ ճա­պո­նա­կան տրակ­տո՞ր կդի­մա­նա՝ ըն­կու­զե­նի­նե­րի ար­մատ­նե­րը մի հեկ­տա­րի վրա գնում են:

-Ճա­պո­նա­կան տրակ­տորն ի՞նչ է քո­նի մոտ,- ասում եմ ես, սպա­սե­լով Մաք­սի­մի ամե­նագլ­խա­վոր հար­ցին:

-Իսկ ձեր Ար­գի­նան գի­տի՞, որ այս­պի­սի տրակ­տոր ու­նեմ,- վեր­ջա­պես ասում է նա՝ կարմ­րե­լով մինչև ականջ­նե­րի ծայ­րե­րը:

-Ի­հար­կե, գի­տի,- անխղ­ճո­րեն ստում եմ ես: Մաք­սի­մի դեմ­քը շո­ղում է բա­վա­կա­նու­թյամբ: Եվ նա, մի­ան­գա­մայն անս­պա­սե­լի ասում է.

-Ու­զո՞ւմ ես սո­վո­րեց­նեմ քեզ տրակ­տոր քշե­լը:- Չս­պա­սե­լով պա­տաս­խա­նի, նա իմ թևատա­կե­րից բռ­նում, արագ թռց­նում է խցիկ և, տե­ղա­վո­րե­լով իր կող­քին, կար­գադ­րում է.- Բռ­նիր լծակն ահա այս­պես: Ոտքդ դիր ահա այս­տեղ: Ապ­րես: Սեղ­միր ոտ­նա­կը և կա­մաց բաց թող: Այ, այդ­պես, ապ­րես:

Տրակ­տո­րը հռն­դում, ծուխ ար­ձա­կե­լով դան­դաղ առաջ է գնում՝ ակոս­-ա­կոս շուռ տա­լով սև հո­ղը: Եր­ջան­կու­թյու­նից շունչս կտր­վում է, ես արագ նա­յում եմ այս ու այն կողմ, բայց ափ­սոս, տես­նող չկա: Վա­ղը կպատ­մեմ դպ­րո­ցում, բայց ոչ ոք չի հա­վա­տա:

-Հը, գոր­ծերդ ո՞նց են Աբիկ,- տրակ­տո­րի խե­լաց­նոր հռնդ­յու­նի ու գու­թան­նե­րի դղրդ­յու­նի մեջ ես հա­զիվ եմ լսում Մաք­սի­մի ձայ­նը:

Ես հիշ­ում եմ, որ նա մի եր­կու րո­պե առաջ ևս այդ հարցն էր տվել, ուս­տի ասում եմ.

-Ա­ռաջ­վա նման:

-Ի­հար­կե, լավ կլի­նես,- գո­ռում է Մաք­սի­մը:- Քեզ ինչ է եղել, որ վատ լի­նես: Ասում եմ, իհար­կե, լավ կլի­նես:

-Լ­սե­ցի: Դու ինձ ասա, ինչ­պե՞ս ավե­լաց­նեմ արա­գու­թյու­նը:

-Չի կա­րե­լի, խա­րակ կա­նես,- մի պահ ուշ­ադ­րու­թյամբ նա­յե­լով ետ, ասում է Մաք­սի­մը: Եվ փո­խա­նակ ավե­լաց­նե­լու տրակ­տո­րի արա­գու­թյու­նը, նա հան­կար­ծա­կի կանգ­նեց­նում է տրակ­տո­րը, իջեց­նում է շարժիչի աշ­խա­տան­քը և, թավ հոն­քե­րի տա­կից մտա­խոհ նա­յե­լով ինձ, խոր հո­գո­ցով ասում.

-Ինձ թվում է, Աբիկ, մեր ամ­բողջ Ղա­րա­բա­ղում Ար­գի­նա­յի նման աղ­ջիկ չկա:

-Ի­հար­կե: Ինչ խոսք կա­րող է լի­նել այդ մա­սին,- հաս­տա­տում եմ ես մե­ծա­վա­րի: Ինձ դուր է գա­լիս խո­սե­լու իմ տո­նը: Եվ, ինչ­պես հա­վա­սա­րը հա­վա­սա­րին, ու­ղիղ նա­յում եմ Մաք­սի­մին՝ սպա­սե­լով, թե ինչ կա­սի նա:

Մաք­սի­մը դարձ­յալ հա­ռա­չում է և, ասես ու­ժե­րից վեր ծանր գոր­ծի է, տն­քա­լով ասում է.

-Հենց վատն էլ դա է, որ նրա նմա­նը չկա:

-Ին­չո՞ւ,- զար­մա­նում եմ ես:

-Չ­գի­տեմ: Այդ­քան գե­ղե­ցիկ չլի­ներ, ով գի­տի, գու­ցե ար­ժա­նաց­ներ իր ուշ­ադ­րու­թյա­նը:

Իմ կար­ծի­քով, Մաք­սիմն այս հար­ցում լրիվ սխալ­վում է: Ես հո գի­տեմ, որ Ար­գի­նան բո­լո­րին էլ հա­վա­սա­րա­պես լավ է վե­րա­բեր­վում:

-Նա բո­լո­րի հետ էլ սի­րով է խո­սում,- ասում եմ ես:

-Հըմ, բո­լո­րի հե՞տ:

-Ի­հար­կե:

-Ինձ հետ չի խո­սի: Գո­նե կր­թու­թյուն ստա­ցած լի­նե­ի, գու­ցե ար­ժան հա­մա­րեր: Բայց հի­մա, չէ, չի խո­սի:

-Ինչ­պե՞ս թե՝ չի խո­սի: Կխո­սի, մի՞­թե ես չգի­տեմ:

Չգի­տեմ ին­չու, ես մի տե­սակ խղ­ճում եմ Մաք­սի­մին: Մտ­քում հաս­տատ որոշ­ում եմ՝ տուն գնա­լուն պես այդ մա­սին խո­սել Ար­գի­նա­յի հետ, որով­հետև, ընդ­հա­նուր առ­մամբ, վատ տղա չէ նա, թե­կուզ առաջ­նե­րում չէր թող­նում մո­տե­նալ իր տրակ­տո­րին: Իմի­ջի­այ­լոց, Մաք­սի­մը մեր գյու­ղի ամե­նա­ջա­հել տրակ­տո­րիստն է, իսկ այս ամ­ռա­նը, բեր­քա­հա­վա­քի ժա­մա­նակ, կոլտն­տե­սու­թյան «’Նի­վա» ինք­նագ­նաց կոմ­բայ­նը նա էր բա­նեց­նում և հա­մար­յա գիշ­եր ու ցե­րեկ դաշ­տե­րից տուն չէր գա­լիս: Մեծ մա­սամբ նրա շնոր­հիվ էր, որ կոլտն­տե­սու­թյու­նը լեռ­նա­յին գյու­ղե­րի մեջ առա­ջինն ավար­տեց հուն­ձը:

-Իսկ սո­վո­րե­լում ո՞նց ես: Երևի լավ ես սո­վո­րում, չէ՞,- հարց­նում է Մաք­սի­մը:

Ասես իր շատ պետքն է իմ սո­վո­րե­լը: Խո­սե­լու բա՞ն չու­նի, ինչ է:

-Ա­յո,- ասում եմ ես: Բայց տես­նում եմ՝ ական­ջի մի ծայ­րով է լսում ինձ, մտ­քե­րը բո­լո­րո­վին ու­րիշ տեղ են:

-Էդ էր պա­կաս, որ վատ սո­վո­րե­իր,- բա­րե­հո­գի ժպ­տա­լով ասում է Մաք­սի­մը:- Երևի Ար­գի­նան պա­րա­պում է հետդ:

-Ը­հը: Արի մեզ մոտ, քեզ հետ նույն­պես կպա­րա­պի:

Մաք­սի­մը ծի­ծա­ղում, թեթևակի խփում է ու­սիս:

-Լավ, Աբիկ ջան: Պլան­ներս մնա­ցին, հի­մա բրի­գա­դի­րը կգա ու կսկ­սի գլուխ տա­նել: Բարևներ հա­ղոր­դիր ին­ձա­նից:- ասում է նա ու ան­մի­ջա­պես ավե­լաց­նում է շփոթ­ված:- Չէ, պետք չէ, մեկ էլ տե­սար նե­ղա­ցավ:

Եվ ոչ մի­այն Մաք­սի­մը, բո­լո­րը-­բո­լո­րը փոխ­վել են իմ նկատ­մամբ: Կոշ­կա­կար Մե­րու­ժա­նը, որը քսան­չորս ժամ­վա ըն­թաց­քում մի ան­գամ է ժպ­տում մի­այն, այժմ, ինձ տես­նե­լիս, ան­մի­ջա­պես մո­տե­նում է և նրա մանր աչ­քե­րը աշ­խույժ վազվ­զում են ակ­նա­խո­ռոչ­նե­րում:

-Էդ որ­տե՞ղ ես, Աբիկ ջան, բո­լո­րո­վին չես երևում,- ամեն ան­գամ ասում է նա:

-Որ­տե՞ղ պի­տի լի­նեմ, քե­ռի Մե­րու­ժան,- ա­սում եմ ես:- Մեր գյու­ղից ո՞ւր պետք է գնամ, միշտ այս­տեղ եմ:

Մե­րու­ժա­նը ոտ­քի ծայ­րով քչ­փո­րում է հո­ղը: Ըստ երևույ­թին, նրան իմ բա­ռե­րը վի­րա­վո­րա­կան են թվում:

-Բա ինձ նման ջա­հել տղա­յին քե­ռի՞ են ասում, Աբիկ,- ա­սում է նա:

-Բա ի՞նչ են ասում, քե­ռի Մե­րու­ժան:

Մե­րու­ժանն այն­պի­սի հա­յաց­քով է նա­յում ինձ, որ ես պարզ զգում եմ՝ ու­րիշ ժա­մա­նակ լի­ներ, վզա­կո­թիս կտար ու կա­սեր՝ հայ­դա: Բայց հի­մա զուսպ ասում է.

-Ս­րա­նից հե­տո էլ չլ­սեմ, որ ինձ քե­ռի ես ասում, Աբիկ: Դու դրա­նով, գի­տե՞ս, ոնց որ սրած դա­նա­կը վերց­նես ու խրես սիրտս:

Ինձ հա­մար դժ­վար է հաս­կա­նալ, թե այդ հա­սա­րակ ու սո­վո­րա­կան «քե­ռի» բա­ռը ին­չու է Մե­րու­ժա­նին սրած դա­նակ թվում, ես ու­զում եմ խոսք բա­ցել այդ մա­սին, բայց Մե­րու­ժա­նը անս­պա­սե­լի հարց­նում է.

-Ար­գի­նան երևի կոշ­իկ­ներ չու­նի, հա՞:

-Ինչ­պե՞ս չու­նի,- ասում եմ:- Նոր կոշ­իկ­ներ ու­նի, վեր­ջերս է գնել:

Մե­րու­ժա­նը հի­աս­թափ­ված նա­յում է ինձ:

-Ա-­ա­սում էի գու­ցե չու­նի:

-Ու­նի: Եվ այն էլ մի քա­նի զույգ:

-Այդ կոշ­իկ­ները, ինչ է, չե՞ն մաշ­ում: Բե­րե­իր, մի լավ նո­րո­գե­ի: Ինքն էլ կտես­ներ, որ ոս­կի ձեռ­քեր ու­նեմ:

Ճիշտն ասած, այդ Մե­րու­ժա­նը եր­բեք ինձ դուր չի եկել: Գու­ցե դրա հա­մար էլ նրա վեր­ջին բա­ռե­րը կա­տա­ղեց­նում են ինձ:

-Ոչ,- ասում եմ,- եր­բեք չեն մաշ­ում:

-Չեն մաշ­ում, ու­րեմս,- ձեռք չի քաշ­ում Մե­րու­ժա­նը:

-Ա­յո,- հա­մար­յա գո­ռում եմ ես:- Չեն մաշ­ում, որով­հետև միշտ նորն է առ­նում:

-Բա դա եղա՞վ, Աբիկ ջան: Քա­րով սր­տիս մի խփիր:

Ես չգի­տեմ, թե ին­չի մա­սին է նրա խոս­քը և սպա­սում եմ, թե այ­նու­հետև ի՞նչ կա­սի: Եվ նա ասում է.

-Իմ ամ­բողջ հույ­սը դու էիր, Աբիկ: Մտա­ծում էի՝ Աբի­կը ինձ հա­մար ոնց որ փոքր եղ­բայր, ինձ կհաս­կա­նա:

Ա¯յ քեզ նո­րու­թյուն: Զար­մա­նա­լի մարդ է այս Մե­րու­ժա­նը, մեկ էլ տե­սար այն­պի­սի բան ասաց, որ եփած հա­վի ծի­ծա­ղը կգա: Իսկ նա տաղ­տուկ ձայ­նով իրենն է շա­րու­նա­կում:

-Էհ, Աբիկ ջան, քո Մե­րու­ժա­նը մե­ռած ու թա­ղած չի:Դեռ են ժա­մա­նակ, երբ եկավ էս­տեղ, մի­ան­գա­մից մտավ սիրտս: Բա­նա­կից նոր էի եկել… Գիշ­եր-­ցե­րեկ ոչ քուն ու­նե­ի, ոչ դա­դար: Սերն ու­րիշ բան է, Աբիկ ջան, դու դա չես հաս­կա­նա: Երբ սի­րում ես, էն­պի­սի մի հարս­տու­թյուն ես հայտ­նա­բե­րում ինքդ քո մեջ, էն­պի­սի մի քնք­շու­թյուն, որ էն մրջ­յունն ինչ է, ու­զում ես կանգ­նել ու էդ մրջ­յու­նի հետ ան­գամ զրույց անել, և նույ­նիսկ ինքդ էլ զար­մա­նում ես քեզ վրա, որ կա­րող ես էդ­պես սի­րել: Առանց սեր կյան­քը, Աբիկ ջան, ոնց ասեմ քեզ, որ հաս­կա­նաս, ոնց որ տա­րին՝ առանց գար­նան, առանց ծիլ ու ծաղ­կի: Երևի ճիշտ են ասել, որ պի­տի գնա­հա­տես նրան, ով առանց քեզ չի կա­րող և չվազվ­զես նրա ետևից, ով առանց քեզ էլ եր­ջա­նիկ է: Բայց դե… սր­տի դեմ ի¯նչ կա­րող ես անել: Հլա էն ժա­մա­նակ, ասում եմ, չէ՞, նրա գնա­լուց հե­տո, քա­նի-­քա­նի ան­գամ եմ երա­զում տե­սել:-Մի քիչ ախու­վախ քաշ­ե­լուց հե­տո, նա այն­պի­սի մի ձայ­նով, որ քիչ է մնում հո­րան­ջոցս բռ­նի, ասում է.

-Է¯հ, որ­տե­ղի՞ց եկավ, մեզ հա­մար հան­գիստ ապ­րում էինք մեր էս ձո­րե­րի մեջ:

«Ապ­րիր էլի, քեզ ո՞վ է խան­գա­րում»,-մտ­քումս ասում եմ ես և լուռ քայ­լում դե­պի տուն:

5.

Ամ­բողջ մի տա­րի: Իրոք, այդ ե՞րբ ան­ցավ այս մի տա­րին: Դպ­րո­ցա­կան պա­յու­սա­կը ուսս գցած, ես դպ­րո­ցից վե­րա­դառ­նում եմ տուն:

Կոշ­կա­կար Մե­րու­ժա­նի փայ­տե փոք­րիկ ար­հես­տա­նո­ցը գտն­վում է կոլտն­տե­սու­թյան վար­չու­թյան գրա­սեն­յա­կի ու գյու­ղա­կան խա­նու­թի արան­քում՝ մեր տնից ոչ հե­ռու, և իմ ճա­նա­պարհն ար­հես­տա­նո­ցի մո­տով է անց­նում: Զզ­վե­լի սո­վո­րու­թյուն ու­նի այդ Մե­րու­ժա­նը, որ օձիքդ ձեռքն ըն­կավ, էլ պր­ծում չկա:

Այս ան­գամ ու­զում եմ անն­կատ անց­նել, որ­պես­զի նա նո­րից չսկ­սի հին եր­գը: Բայց չէ: Ըստ երևույ­թին, ար­հես­տա­նո­ցի նեղ­լիկ լու­սա­մու­տից Մե­րու­ժա­նը նկա­տում է ինձ: Նա արագ դուրս է գա­լիս ար­հես­տա­նո­ցից՝ կաշ­վե եր­կար սև գոգ­նո­ցը կա­պած, դեմ­քին քաղց­րե­նի ժպիտ, աչ­քե­րում՝ շո­ղոմ­քոր կայ­ծեր:

-Բարև, Աբիկ ջան,- ա­սում է նա մե­ղուշ ձայ­նով:

Ճարս ինչ՝ ստիպ­ված կանգ եմ առ­նում:

-Բարև,- ա­սում եմ ես:

-Էդ որ­տե՞ղ ես, բո­լո­րո­վին չես երևում:

Ոնց էլ ստում է. օրա­կան եր­կու ան­գամ, չհաշ­ված, իհար­կե, կի­րա­կի օրե­րը, անց­նում եմ այս­տե­ղով՝ մեկ դպ­րոց, մեկ էլ դպ­րո­ցից ետ` տուն: Բայց նրա հա­մար մեկ է՝ թե­կուզ մի­լի­ոն ան­գամ ան­ցիր, միևնույն է, էլի իրենն է կրկ­նե­լու. «Էդ ո-ր-տ­-ե՞ղ ես, բ-ո-լ­-ո-ր­-ո-վ­-ի-ն չ-ե-ս ե-ր-և-ու-մ»: Մի բա­նից պի­տի սկ­սի, չէ՞:

Ես, իհար­կե, նրան չեմ պա­տաս­խա­նում: Հո չես ասի՝ ո՞նց չեմ երևում, հրես քո առջև կանգ­նած եմ:

-Քիչ առաջ կար­միր շոր հա­գած եկավ­-ան­ցավ: Ոնց որ սա­րե­րի ջեյ­րան՝ եկավ ու ան­ցավ: էն եր­գը գի­տե՞ս, որ ասում է՝ նո­րից գա­րուն եկավ, գա­րուն անն­ման, կար­միր էիր հա­գել, վար­դի պես վառ­ման, ջեյ­րա­նի պես սա­րե­րով եկար ու ան­ցար, մեկ բարև էիր տա­լիս՝ այն էլ մո­ռա­ցար,- գլու­խը շար­ժե­լով, թախ­ծա­լի ձայ­նով ար­տա­սա­նում է Մե­րու­ժա­նը:- Էդ ի¯նչ տե­սակ գե­ղեց­կու­թյուն է դրա գե­ղեց­կու­թյու­նը, Աբիկ:Էն աստ­վա­ծը, նրան նա­յե­լիս մարդ իրե­նից ան­կախ մտա­ծում է եր­ջան­կու­թյան հե­քի­ա­թա­յին աշ­խար­հի ու հա­զա­րան բլ­բու­լի մա­սին: Գրա­դա­րա­նից եմ վերց­րել ու կար­դա­ցել էդ բլ­բու­լի մա­սին…

Ես նա­յում եմ Մե­րու­ժա­նին ու զար­ման­քից մնում ապ­շած. ես մի­այն նոր եմ նկա­տում, որ նրա աչ­քի մե­կը կար­ծես թե աջ է նա­յում, իսկ մյու­սը ձախ: Ես դժ­վա­րու­թյամբ եմ զս­պում ինձ, որ­պես­զի բարձ­րա­ձայն չծի­ծա­ղեմ:

-Հի­մա ի՞նչ պի­տի անենք, Աբիկ,- ա­սում է Մե­րու­ժա­նը, չգի­տես ին­չու, իջեց­նե­լով ձայ­նը:

-Ին­չի՞ հա­մար,- իմ հեր­թին հարց­նում եմ ես:

-Ի՞նչ թաքց­նեմ քե­զա­նից, Աբիկ ջան, իմ ամ­բողջ հույ­սը դու ես:

-Ո­չինչ չեմ հաս­կա­նում: Ի՞նչ հույ­սի մա­սին է խոս­քը:

-Հիշ­ո՞ւմ ես, քեզ ասել եմ այդ մա­սին: Իմ հույ­սը դու ես, իմ վեր­ջին հույ­սը:- Մե­րու­ժա­նը նս­տում է ան­ցած ձմեռ­վա­նից մնա­ցած հա­ճա­րե­նու կոճ­ղին, վախ­վո­րած նա­յում է չորս կող­մը և շա­րու­նա­կում ցածր ձայ­նով:- Իմ արևը, Աբիկ, որ ինձ սպա­նեն էլ, որ կախ էլ տան, միևնույն է, նրան իմ սր­տից հա­նել չեմ կա­րող: Հաս­կա­նու՞մ ես, նրան կորց­նե­լուց հե­տո ես էլ կորց­նե­լու բան չու­նեմ… Մե­ղա­վոր չեմ, սի­րում եմ, գետ­նից մինչև եր­կինք խեն­թի պես սի­րում եմ, Աբիկ ջան, ոնց ասեմ, խմած չեմ, բայց հար­բած եմ:

-Ինչ­պե՞ս կա­րե­լի է չխ­մել, բայց հար­բել: Այդ­պի­սի բան չի լի­նում:

-Դու իմ միտ­քը չհաս­կա­ցար, Աբիկ ջան: Ես ու­րիշ բան եմ ասում: Նա ինձ չգի­տի, չի ճա­նա­չում, հե­տո ինչ, թե բարևում եմ, պա­տաս­խանս տա­լիս է: Դա էն չի:Դու հո կա­րող ես նրան մի եր­կու խոսք ասել իմ մա­սին:

-Օ­րի­նակ, ի՞նչ:

-Դե, ինչ­պես ասեմ քեզ,- Մե­րու­ժա­նը մի պահ մտամ­փոփ նա­յում է հե­ռու հան­դե­րի կող­մը:- Ա­մեն ինչ էլ կա­րող ես ասել, փառք աստ­ծու, ձեռքս քա­րի տակ չի, աշ­խա­տում եմ և վատ չեմ վաս­տա­կում: Աղ­ջիկ­ներ շատ կան, ում էլ ասեմ՝ մի գլուխ վա­զե­լով կգա, բայց, դե, Ար­գի­նան ու­րիշ է, բարձ­րա­գույնն ավար­տած, գե­ղե­ցիկ, լավ ռո­ճիկ է ստա­նում, ես նրա մի մա­զը չեմ փո­խի մեր գյու­ղի բո­լոր աղ­ջիկ­նե­րի հետ… Ասա մե­քե­նա­յի հեր­թում է, շու­տով մե­քե­նա է գնե­լու:- Մե­րու­ժա­նը կր­կին նա­յում է չորս կող­մը:- Լսիր, Աբիկ ջան, դու էդ բանն արա, ես քեզ էն­պի­սի մի լա­վու­թյուն անեմ, որ ամ­բողջ կյան­քում ինչ էլ անես՝ չկա­րե­նաս իմ լա­վու­թյան տա­կից դուրս գաս:

-Չեմ հաս­կա­նում, ես ի՞նչ պի­տի անեմ,- ա­սում եմ ես հետզ­հե­տե բար­կա­նա­լով:

-Հի­մա, հի­մա, Աբիկ ջան, հի­մա ասեմ քեզ: Հաս­կա­նո՞ւմ ես: Հնա­րա­վո՞ր չի, օրի­նակ, մի ան­գամ, ուշ երե­կո­յան նրան վերց­նես ու զրույց անե­լով գաս ձո­րի կող­մը: Բայց էն­պես, որ մարդ-­բան չլի­նի, թե չէ, մեկ էլ տե­սար, սկ­սե­ցին բամ­բա­սանք­նե­րը.. Շատ կարևոր մի հարց կա, ու­զում եմ էդ մա­սին խո­սել հե­տը: Էդ որ անես, Աբիկ ջան:

«Նա ու­զում է փախց­նել Ար­գի­նա­յին»,- վայրկ­յա­նա­բար անց­նում է իմ մտ­քով: Այդ են­թադ­րու­թյու­նից նույ­նիսկ շն­չա­հեղձ­վում եմ:

-Ու­զում ես փախց­նե՞լ Ար­գի­նա­յին,- ա­սում եմ ես:

-Հա,- արագ ել­նե­լով տե­ղից պա­տաս­խա­նում է Մե­րու­ժա­նը:- Քեզ­նից ի՞նչ թաքց­նեմ, Աբիկ ջան, պայ­մա­նա­վոր­վել եմ, Կաղ­նա­խա­չի վրա­յով ձի­ով կտա­նեմ Առա­ջա­ձոր, բա­րե­կամ ու­նենք էն­տեղ, կթող­նեմ նրանց տա­նը, իսկ հե­տո հեշտ է: Մեր գյու­ղե­րում էդ­պի­սի էն­քա¯ն դեպ­քեր են եղել: Օգ­նիր ինձ էդ հար­ցում, Աբիկ ջան, լա­վու­թյունդ չեմ մո­ռա­նա մինչև մահ-­գե­րեզ­ման:

-Ինչ­պե՞ս չես ամա­չում,- հա­մար­յա գո­ռում եմ ես, զգա­լով, թե ինչ­պես են մի ակն­թար­թում լց­վում աչ­քերս:- Հի­մա ես կգ­նամ ու բո­լո­րին, բո­լո­րին կպատ­մեմ այդ մա­սին:

Մե­րու­ժա­նը, հան­կար­ծա­կի գու­նատ­վե­լով, նա­յում է շուր­ջը և, փոր­ձե­լով ժպ­տալ, վա­խե­ցած ձայ­նով ասում է.

-Ի՞նչ փախց­նել, ի՞նչ ես ասում, կա­տակ արե­ցի: Այ տղա, դու կա­տակ-­բան չես հաս­կա­նո՞ւմ:

Ես արագ, առանց ետ նա­յե­լու, վա­զում եմ դե­պի տուն:

6.

Դեռևս տուն չհա­սած՝ մա­րա­գի մոտ լսում եմ Ար­գի­նա­յի ձայ­նը: Շրջ­վում եմ ձայ­նի ուղ­ղու­թյամբ: Ար­գի­նան տա­սե­րորդ դա­սա­րա­նի մի խումբ աղ­ջիկ­նե­րի հետ ճա­նա­պար­հի եզ­րին կանգ­նած աշ­խույժ զրու­ցում, ծի­ծա­ղում է: Տուն գնալ չեմ ու­զում, նս­տում եմ մա­րա­գի ստ­վե­րում՝ սպա­սե­լով Ար­գի­նա­յին: Ար­գի­նան շա­րու­նա­կում է ինչ­-որ բա­նի մա­սին պատ­մել աղ­ջիկ­նե­րին, և նրանք հա­մե­րաշխ կչկ­չում են: Ճիշտն ասած, չգի­տեմ ին­չու, ինձ դուր չի գա­լիս այն, որ Ար­գի­նան այդ­քան մոտ է աղ­ջիկ­նե­րի հետ: Հե­տո ի՞նչ, թե նրանց դաս­ղեկն է: Ինձ նույ­նիսկ թվում է, թե Ար­գի­նան հա­տուկ նրանց հա­մար է ստեղ­ծել «Սի­րենք, պահ­պա­նենք հայ­րե­նի բնու­թյու­նը» խմ­բա­կը: Դե, իհար­կե՝ որ­պես­զի մշ­տա­պես մի­ա­սին լի­նեն: Մեկ էլ տե­սար հա­վաք­վե­ցին մեր տան մոտ և սկ­սե­ցին ճռ­վո­ղել սար­յակ­նե­րի պես: Պա­տա­հում է նաև, գնում են շր­ջե­լու գյու­ղա­մերձ դաշ­տե­րում կամ զբո­սանք են կազ­մա­կեր­պում դե­պի սա­րե­րը և տուն են վե­րա­դառ­նում արևը մայր մտ­նե­լուց հե­տո: Մի ան­գամ նույ­նիսկ Ար­գի­նան իր դա­սա­րա­նով մեկ­նեց մարզ­կենտ­րոն՝ ինչ­-որ ներ­կա­յա­ցում դի­տե­լու: Ես չք­նե­ցի այդ գիշ­եր, ան­կող­նում պառ­կած ար­թուն սպա­սե­ցի՝ մինչև նրանք կվե­րա­դառ­նա­յին այն­տե­ղից ու դրա­նից հե­տո նոր մի­այն քնե­ցի:

Փառք աստ­ծո, վեր­ջա­պես Ար­գի­նան հրա­ժեշտ է տա­լիս աղ­ջիկ­նե­րին:

-Դեհ, մինչև վա­ղը, աղ­ջիկ­ներ,- ա­սում է նա, շրջ­վե­լով մեր տան կող­մը: Բարձր ու խրոխտ՝ նա գա­լիս է թեթև քայլ­ված­քով, գլ­խի գե­ղա­նի շար­ժու­մով եր­բեմ­նա­կի ետ նե­տե­լով անհ­նա­զանդ մա­զե­րը:

Մեր տնից ոչ հե­ռու, գյուղ­խորհր­դի հին շեն­քի տա­նի­քում, ուր վեր­ջին տա­րի­նե­րին կոլտն­տե­սու­թյու­նը ծխա­խո­տի տերև է չո­րաց­նում, ծխա­խո­տա­գործ կա­նայք, իրար գլ­խի հա­վաք­ված, խո­սում են՝ ուշ­ա­դիր նա­յե­լով Ար­գի­նա­յին:

-Ա­նաստ­վա­ծը մի տես ինչ­քան գե­ղե­ցիկ է:

-Աչ­քե­րը գե­ղե­ցիկ, քի­թը գե­ղե­ցիկ, բե­րա­նը գե­ղե­ցիկ, կազմ­ված­քը գե­ղե­ցիկ, աղ­ջի, բա սրան տես­նո­ղի քու­նը կտա­նի՞:

-Մի նա­յիր է, ասես բաց­ված վարդ լի­նի, հա­զար երա­նի քեզ առ­նո­ղին:

-Ոչ ու­տես, ոչ խմես, կանգ­նես ու էդ­պես նա­յես:

-Աղ­ջի, բախ­տը լի­նի գե­ղե­ցիկ, բախ­տը: Մեր Ռազ­մե­լան պա­կա՞ս գե­ղեց­կու­հի էր: Որ­տե՞ղ է հի­մի. Ղա­զան­չի­ի ձո­րե­րու­մը՝ մի բո­լուք երե­խեք գլ­խին թա­փած:

-Էհ, գե­ղե­ցիկ աղ­ջիկ­նե­րը հազ­վա­դեպ են բախ­տա­վոր լի­նում:

Տրա­մադ­րու­թյուն չու­նեմ նրանց լսե­լու: Ար­գի­նան մեր բա­կում է մի­այն նկա­տում ինձ:

-Ին­չո՞ւ ես այդ­քան ուշ­ա­ցել, Աբիկ,- հարց­նում է նա իր առօր­յա սի­րա­լի­րու­թյամբ:

-Մի թեթև գործ կար,- ասում եմ ես՝ փախց­նե­լով հա­յացքս: Սա­կայն իմ դեմ­քը, ըստ երևույ­թին, շատ է այ­լայլ­ված, որով­հետև Ար­գի­նան դա­դա­րում է ժպ­տալ: Մենք լուռ բարձ­րա­նում ենք տուն և այն­տեղ, տա­նը, Ար­գի­նան ասում է.

-Ինչ­-որ բա՞ն է պա­տա­հել:

-Ոչ,- ասում եմ ես:

-Գու­ցե կռ­վե՞լ ես որևէ մե­կի հետ:

-Ոչ:

-Վա՞տ ես զգում քեզ:

-Ոչ:

Նա մո­տե­նում, գր­կում է իմ ու­սերը:

-Թաքց­նո՞ւմ ես ինձ­նից:

Աչ­քերս լց­վում են ար­ցուն­քով, և, ինձ հա­մար ևս անս­պա­սե­լի, ես թռց­նում եմ բե­րա­նից.

-Մե­րու­ժա­նն ու­զում է փախց­նել քեզ:

-Ո՞վ, -հարց­նում է Ար­գի­նան, և ես նրա դեմ­քից տես­նում եմ, որ նա մեծ դժ­վա­րու­թյամբ է զս­պում ծի­ծա­ղը: Դա ինձ հանգս­տաց­նում է:

-Մե­րու­ժա­նը,- ասում եմ:- Կոշ­կա­կար Մե­րու­ժա­նը:- Եվ ես սկ­սում եմ նրան պատ­մել Մե­րու­ժա­նի, Մաք­սի­մի ու գյու­ղի մյուս տղա­նե­րի մա­սին՝ մի­ա­ժա­մա­նակ զգույշ հետևելով, թե իմ խոս­քերն ինչ­պի­սի ազ­դե­ցու­թյուն են ու­նե­նում նրա վրա: Շա­կա­նա­կա­գույն խոշ­որ աչ­քե­րում բազ­մա­խոր­հուրդ ար­տա­հայ­տու­թյուն՝ Ար­գի­նան ուշ­ա­դիր ունկնդ­րում է ինձ՝ մեկ ձյու­նա­թույր ատամ­նե­րով կծե­լով շի­կա­կար­միր շուր­թե­րը, մեկ իբր, զար­ման­քից ապ­շա­հար՝ հմա­յուն բե­րա­նը կի­սա­բաց՝ նա­յում է ինձ, ու ես չեմ կա­րո­ղա­նում հաս­կա­նալ՝ բար­կա­նո՞ւմ, թե՞ ներ­քուստ բերկ­րում է նա իմ խոս­քե­րի վրա: Ի վեր­ջո, իմ սպա­սա­ծին հա­կա­ռակ, Ար­գի­նան հան­կարծ սկ­սում է բարձր ու ու­րախ ծի­ծա­ղել:

-Դ­րա հա­մա՞ր ես ար­տաս­վում,- հարց­նում է նա ծի­ծա­ղե­լը վեր­ջաց­նե­լուց հե­տո:

-Ա­յո,- գլ­խով եմ անում ես:

-Մի վա­խե­ցիր, ինձ ոչ ոք չի փախց­նի:

-Ու­րեմն դու ոչ ոքի հետ ոչ մի տեղ չե՞ս գնա:

-Չէ իհար­կե…Մի­այն քեզ հետ, Աբիկ: Ամ­ռա­նը, ար­ձա­կուրդ­նե­րին, ես քեզ կտա­նեմ քա­ղաք:

-Այն­տեղ, ուր աշ­խար­հի ամե­նա­մեծ լիճն է ու ամե­նա­փոքր ծո՞­վը:

-Ա­յո: Եվ դու կտես­նես, որ այն Նե­ա­պո­լի նման է ու Նե­ա­պո­լից գե­ղե­ցիկ,- մի­այն աչ­քե­րով ժպ­տա­լով ասում է Արի­նան:- Ես քեզ ցույց կտամ մեր քա­ղա­քի բո­լոր տե­սար­ժան վայ­րե­րը ու նաև այն բա­կը հայ­կա­կան թա­ղա­մա­սում՝ Ար­մե­նի­քեն­դում, ուր ծն­վել եմ ես: Մեր բո­լոր հարևան­նե­րը հա­յեր էին, թե չէ հա­յե­րեն չէի իմա­նա: Իսկ հե­տո նոր բնա­կա­րան ստա­ցանք միկ­րոշր­ջա­նում: Կգաս, չէ՞, ինձ հետ:

-Ի­հար­կե: Իսկ ձեր քա­ղա­քը գե­ղե­ցի՞կ է մեր գյու­ղից:

Ար­գի­նան մի թեթև միտք է անում, հե­տո ասում.

-Չ­գի­տեմ, Աբիկ: Երևի քա­ղաքն իր գե­ղեց­կու­թյունն ու­նի, գյուղն՝ իր:

Վերևում, բարձր, շատ բարձր, երկն­քի հե­ռու խոր­քում դան­դաղ լո­ղում են աշ­նա­նա­յին գորշ ամ­պե­րը: Նրանց ստ­վեր­նե­րը սա­հում են դաշ­տե­րի, ան­տառ­նե­րի ու գյու­ղի վրա­յով: Հե­տո ստ­վեր­նե­րը խտա­նում են, և եր­կին­քը մի­ան­գա­մից սևակ­նում է: Այ­գում ու ներքևում՝ ձո­րի շամ­բու­տում, թռ­չուն­ներն իս­կույն ընդ­հա­տում են իրենց անուշ­ա­լուր եր­գը: Գնա­լով մռայլ­վում է ողջ աշ­խար­հը, ձո­րե­րը ընկղմ­վում են մթան մեջ, հե­ռա­վոր սա­րե­րը կոր­չում են մշուշ­ում:

-Հի­մա ամպ­րոպ կլի­նի,- ասում եմ:

Ար­գի­նան կկոց­ված աչ­քե­րով նա­յում է երկն­քին: Եվ այդ պա­հին կապ­տա­վուն կայ­ծա­կը զիգ­զա­գաձև կտր­տում է երկն­քի կե­սը՝ մի կարճ ակն­թարթ լու­սա­վո­րե­լով շր­ջա­կա ան­տա­ռա­պատ լեռ­ներն ու այս ու այն­տեղ, սա­րա­լան­ջե­րին փռ­ված զա­ռի­թափ հան­դե­րը, հե­տո, սկզ­բում հան­գիստ, իսկ այ­նու­հետև ավե­լի ու ավե­լի ահագ­նա­նա­լով, եր­կինքն այն­պես է սկ­սում ցնց­վել ու դղր­դալ, որ թվում է մի­ա­ժա­մա­նակ սկ­սե­ցին կրա­կել հա­զա­րա­վոր հրա­նոթ­նե­րից: Ար­գի­նան վախ­վո­րած հպ­վում է ինձ, և ես, նա­յե­լով նրան, ծի­ծա­ղում եմ: Նա նույն­պես ժպ­տում է, թե­պետ պարզ տես­նում եմ, ժպ­տա­լու ամենևին սիրտ չու­նի. Երևի վա­խե­նում է շանթ ու որո­տից:

-Մեզ մոտ, քա­ղա­քում, հա­մար­յա որոտ­ներ չեն լի­նում,- ասում է նա ասես ար­դա­րա­նա­լով:- Եվ եթե նույ­նիսկ լի­նում է, ապա հազ­վա­դեպ, և այն էլ ոչ այն­քան ու­ժեղ:

-Մեր սա­րե­րում կաղ­նի­ներ շատ կան, այդ կաղ­նի­ներն են ձգում կայ­ծակ­նե­րին,- ասում եմ ես: Իս­կա­կա­նից ես չգի­տեմ, թե ինչ­քա­նով է դա ճշ­մա­րիտ, որով­հետև ինքս ոչ մի տեղ այդ մա­սին չեմ կար­դա­ցել, պար­զա­պես մի ան­գամ սա­րե­րում ըն­կանք կար­կու­տի տակ, և իմ ըն­կե­րոջ՝ Հո­վի­կի, հայ­րը՝ քե­ռի Եր­վանդն ասաց, որ չպատս­պար­վենք կաղ­նի ծա­ռե­րի տակ, դրանք եր­բեմն ձգում են կայ­ծակ­նե­րին: Եվ, իրոք, եր­կու տա­րի առաջ Սեյ­րա­նենց տա­փում կայ­ծա­կը տվեց, եր­կու մա­սի բա­ժա­նեց մի վիթ­խա­րի կաղ­նի, ամ­բողջ մի շա­բաթ ծխում էր կաղ­նին և, չգի­տես ին­չու, ոչ ոք չէր հա­մար­ձակ­վում մո­տե­նալ այր­վող ծա­ռին:

Քա­մու հետ գետ­նին են զարն­վում անձրևի առա­ջին, խոշ­որ կա­թիլ­նե­րը: Հե­տո մի­ան­գա­մից սկ­սում է հորդ անձրևը՝ ուժ­գին ծե­ծե­լով տա­նի­քի թի­թեղն ու բա­կում, հա­վե­րի հա­մար դր­ված ջրա­ման­նե­րը: Հա­ճե­լի է այս­պես կանգ­նել պատշ­գամ­բում ու նա­յել, թե ինչ­պես է ջու­րը ջր­հոր­դան­նե­րից քլթքլ­թում հո­ղին, ունկնդ­րել անձրևից վա­րա­րած Բա­րակ ջուր գե­տի կա­տա­ղած հե­ծե­ծանք­նե­րին՝ տնե­րից ներքև, մշուշ­ով լց­ված ձո­րի մեջ, լսել մարդ­կանց տագ­նա­պոտ կան­չե­րը՝ հե­ռու և մո­տիկ թա­ղե­րից, դի­տել անձրևից կուչ եկած մե­նա­վոր ծա­ռերն ու թրջ­ված դաշ­տե­րը, ուր ինչ­-որ մե­կի բխո­ված ձին լուռ կանգ­նած համ­բե­րա­տար սպա­սում է անձրևը կտր­վե­լուն:

-Ի­մա­նա­յի, թե անձրև է գա­լու, Հո­վի­կին կկան­չե­ի:

-Որ­պես­զի շախ­մա՞տ խա­ղանք,- հարց­նում է Ար­գի­նան:

-Այս եղա­նա­կին ու­րիշ ի՞նչ կա­րե­լի է անել՝ շախ­մատ խա­ղա­լուց բա­ցի: Թե դու չե՞ս ու­զում, որ ես կան­չեմ նրան:

-Հի­մա­րիկ: Ախր, ես ինչ­պե՞ս կա­րող եմ չու­զե­նալ,- զար­մա­նում է նա:

Հո­վի­կի մա­սին ես հարց­րի հա­տուկ նպա­տա­կով, որով­հետև մեր գյու­ղում բո­լորն այն կար­ծի­քին էին, որ նա անուղ­ղե­լի տղա է, նույ­նիսկ մի ան­գամ ցան­կա­ցել էին նրան հե­ռաց­նել դպ­րո­ցից, սա­կայն ինչ­պես Ար­գի­նան, այն­պես էլ ջո­կա­տա­վա­րու­հի Նվար­դը, կտ­րա­կա­նա­պես դեմ էին դուրս եկել: Նրանք ելույթ էին ու­նե­ցել մանկ­խորհր­դի նիս­տում՝ խս­տո­րեն քն­նա­դա­տու­թյան են­թար­կե­լով բո­լոր նրանց, ով­քեր կողմ­նա­կից էին Հո­վի­կի հե­ռաց­մա­նը: Այդ օրը ես դա­սա­րա­նի հեր­թա­պահն էի, դա­սե­րից հե­տո մի­ջանց­քով անց­նե­լիս, ու­սուց­չա­նո­ցից լսե­ցի Ար­գի­նա­յի ձայ­նը և ակա­մա­բար կանգ առա: «Ես կու­զե­նա­յի մի ան­գամ ևս հիշ­եց­նել բո­լոր նրանց, ով­քեր պա­հան­ջում են ան­պայ­ման հե­ռաց­նել Հո­վիկ Զա­քար­յա­նին, հիշ­եց­նել, որ կյան­քի ամե­նադժ­վար, ամե­նա­ծանր պա­հին ան­գամ չպետք է կորց­նել հա­վա­տը մար­դու հան­դեպ, առա­վել ևս Հո­վի­կի տա­րի­քում գտն­վող մար­դու հան­դեպ, որով­հետև ան­տար­բեր լի­նել մար­դու նկատ­մամբ, նշա­նա­կում է նրան մղել դե­պի ան­խու­սա­փե­լի կոր­ծա­նում:- Ար­գի­նա­յի ձայ­նը հն­չում էր հա­մոզ­չա­կան ու հս­տակ:- Հեշտ է աշ­ա­կեր­տին հե­ռաց­նել դպ­րո­ցից, բայց մի՞­թե մենք՝ նրա ու­սու­ցիչ­նե­րը, դրա­նից հե­տո իրա­վունք ու­նենք ու­ղիղ նա­յե­լու նրա ծնող­նե­րի աչ­քե­րին, մարդ­կանց աչ­քե­րին և, առ­հա­սա­րակ, մի՞­թե մենք իրա­վունք ու­նենք ապ­րե­լու և շն­չե­լու, վա­յե­լե­լու կյան­քի բա­րիք­նե­րը, եթե մեզ այլևս չեն հու­զում ոչ մի­այն բո­լոր մարդ­կանց, այլև նույ­նիսկ մեր դպ­րո­ցում սո­վո­րող աշ­ա­կեր­տի վշ­տերն ու ու­րա­խու­թյուն­նե­րը»:

Ես իհար­կե մեծ բա­վա­կա­նու­թյամբ կշա­րու­նա­կե­ի լսել Ար­գի­նա­յին, բայց մի­ջանց­քի մյուս ծայ­րին, չգի­տես որ­տե­ղից, անս­պա­սե­լի տնկ­վեց հա­վա­քա­րա­րու­հի Վար­սի­կը և ձեռ­քով նշան արեց չք­վել ու­սուց­չա­նո­ցի մո­տից: Իսկ երե­կո­յան, տա­նը, Ար­գի­նան մայ­րի­կին ասաց, որ անուղ­ղե­լի մար­դիկ չկան կյան­քում:

Ճիշտն ասած, այդ խոս­քերն ինձ շատ դուր եկան, որով­հետև Հո­վի­կը, իր բո­լոր թե­րու­թյուն­նե­րով հան­դերձ, վատ տղա չէ, մենք նրա հետ դեռևս առա­ջին դա­սա­րա­նից ենք ըն­կե­րու­թյուն անում: Ար­գի­նան այդ ժա­մա­նակ ասաց նաև, որ ինքն ամեն ինչ կա­նի, որ­պես­զի Հո­վի­կը դառ­նա դպ­րո­ցի ամե­նա­օ­րի­նա­կե­լի աշ­ա­կերտ­նե­րից մե­կը: Դա նույն­պես ինձ ան­չափ դուր եկավ: Եվ հի­մա, խոսք բա­ցե­լով Հո­վի­կի մա­սին, ես ու­զում էի իմա­նալ՝ Ար­գի­նան չի՞ մո­ռա­ցել դեռ իր խոս­տու­մը և չի՞ փո­խել, արդ­յոք, վե­րա­բեր­մուն­քը իմ ըն­կե­րոջ նկատ­մամբ: Ոչ, չի փո­խել, այ­լա­պես ին­չո՞ւ պի­տի ասեր.

-Հենց որ անձրևը դա­դա­րի, կան­չիր Հո­վի­կին:

Հո­վի­կը երեկ չէ մյուս օրն էլ մեր տանն էր: Ար­գի­նա­յի հետ նրանք որոշ ժա­մա­նակ զբաղ­ված էին դպ­րո­ցա­կան պա­տի թեր­թի ձևավոր­մամբ, իսկ հե­տո մի քա­նի պար­տի­ա շախ­մատ խա­ղա­ցին, և Ար­գի­նան բո­լոր այդ պար­տի­ա­նե­րը տա­նուլ տվեց: Դա շատ էր զար­մա­նա­լի, որով­հետև Ար­գի­նան շախ­մատ լավ է խա­ղում: Բայց հե­տո Ար­գի­նան ասաց, որ դա այլ նպա­տակ ու­նի: Ես չհաս­կա­ցա, թե դի­տա­վոր­յալ տա­նուլ տա­լը ի՞նչ նպա­տակ պետք է ու­նե­նա և ոչինչ չա­սա­ցի, իսկ Հո­վի­կը՝ այդ դմ­բոն, հոր­թի պես ու­րա­խա­ցել, հրճ­վում էր:

Անձրևը հետզ­հե­տե դա­դա­րում է, և արե­գա­կը՝ անձրևից թաց, գլու­խը դուրս հա­նե­լով երկն­քի մի ծայ­րից, ժպ­տում է: Հեռ­վում, սա­րե­րի վրա­յով, օձի խոր­խի նման­վող գույնզ­գույն իր գո­տին է նե­տել թա­փան­ցիկ ծի­ա­ծա­նը, իսկ ավե­լի բարձր, սա­րե­րի կա­տար­նե­րին քս­վե­լով, ար­դեն չվում են ծանր ամ­պե­րը:

Ես վա­զում եմ փո­ղոց՝ Հո­վի­կին կան­չե­լու:

7.

Իսկ հե­տո անս­պա­սե­լի եկավ ձմե­ռը, ամ­բողջ չորս ամիս հա­մար­յա անընդ­հատ ձյուն տե­ղաց. ճամ­փա­նե­րը փակ­վե­ցին, դար­ձան անան­ցա­նե­լի՝ լեռ­նա­յին մեր փոք­րիկ գյու­ղը կտ­րե­լով աշ­խար­հից:

Մարտ ամս­վա վեր­ջին օրե­րին մի­այն արե­գա­կը սկ­սեց տա­քաց­նել հո­ղը և սկզ­բում բլուր­նե­րը, իսկ հե­տո հանդ ու այ­գի, գյուղ ու ճամ­փա սկ­սե­ցին դան­դաղ ծխալ: Ձյունն արագ հալ­չում էր և, ինչ­պես ամեն տա­րի գար­նա­նը, հոր­դաց, փրփ­րեց մեր հնա­վանդ Բա­րակ ջու­րը, ար­մա­տա­հան ար­ված ծա­ռեր ու վիթ­խա­րի քա­րեր էր բե­րում վերևից, լեռ­նե­րի կող­մից, և գիշ­եր ու ցե­րեկ ան­ձան­ձիր ոռ­նում, դղր­դում էր մթին ձո­րե­րի մեջ:

Ապ­րի­լի կե­սե­րին ար­դեն ձյուն չկար, կար մի­այն առատ ձյան վեր­հուշ­ը: Եկավ գա­րու­նը: Հե­ռա­վոր վայ­րե­րից վե­րա­դար­ձան ծի­ծեռ­նակ­նե­րը, ու­րախ պտտ­վե­ցին մեր տան գլ­խա­վերևում, այ­գու ծայ­րում ինչ­-որ տեղ, թփե­րի մեջ, եր­գեց դեղ­ձա­նի­կը, և նրան ձո­րից ար­ձա­գան­քեց մայր կկուն:

Երեկ ամ­բողջ օրը, չգի­տեմ ին­չու, անտ­րա­մա­դիր էի, իսկ այ­սօր առա­վոտ­յան, չա­փե­լով ջեր­մու­թյունս, մայ­րի­կը ինչ­-որ դե­ղա­հա­բեր դրեց սե­ղա­նին՝ պատ­վի­րե­լով տնից ոչ մի տեղ չգ­նալ, պառ­կել ան­կող­նում, տա­քաց­րած կաթ խմել և ըն­դու­նել այդ հա­բե­րը: Եվ հի­մա պառ­կել եմ ան­կող­նում, և ժա­մերն այն­պես ծանր են անց­նում: Ես մեկ-­մեկ հաշ­վում եմ դպ­րո­ցա­կան զան­գի ձայ­նե­րը, սպա­սե­լով դա­սե­րի ավար­տին: Ուր որ է կգա Ար­գի­նան, և իմ սիր­տը մի­ան­գա­մից կլց­վի լույ­սով ու քնք­շան­քով:

Բա­կում, դար­պա­սի եր­կա­թե դռ­նա­կը աղ­մու­կով ետ է գնում: «Ար­գի­նան է»,- մտո­վի ու­րախ ասում եմ ես: Ոտ­նա­ձայ­նե­րը բարձ­րա­նում են սան­դուղ­քով, դան­դաղ բաց­վում է պատշ­գամ­բի դու­ռը, և դռ­նե­րի մեջ երևում է Ար­մե­նը՝ ձեռ­քին եղրևանու մի մեծ փունջ: Ներս մտ­նե­լով, նա նկա­տե­լի շփոթ­վում է, ինչ­պես երևում է, չէր սպա­սում այդ ժա­մին տես­նել ինձ տա­նը:

-Այդ ի՞նչ է, դպ­րոց չե՞ս գնա­ցել, Աբիկ:

-Ոչ,- ասում եմ ես, նս­տե­լով մահ­ճա­կա­լի ծայ­րին:- Նշա­գեղ­ձե­րի բոր­բո­քում ու­նեմ:

-Մր­սել ես երևի,- ասում է Ար­մե­նը՝ անվս­տահ նա­յե­լով շուր­ջը:

-Երևի,- ա­սում եմ: -Մայ­րի­կը տա­նը չէ,- ավե­լաց­նում եմ ես, նա­յե­լով ծաղ­կեփն­ջին:

-Հա՞,- ա­սում է Ար­մե­նը շփոթ­ված:- Իսկ ես կար­ծում էի, թե տանն է:

Ծի­ծա­ղե­լի է, երբ մե­ծա­հա­սակ տղա­նե­րը շփոթ­վում են: Ես, օրի­նակ, եր­բեք չեմ շփոթ­վի՝ որ­տեղ էլ որ լի­նեմ:

-Ոչ, տա­նը չէ,- կրկ­նում եմ ես:- Այ­սօր նա առա­ջին հեր­թի է աշ­խա­տում:

-Հե­տաքր­քիր է,- ար­տա­սա­նում է Ար­մե­նը, աշ­խա­տե­լով չնա­յել իմ կող­մը,- ով էր՝ ասաց, թե տե­սել է տուն գա­լիս, ու­րեմն սխալ եմ հաս­կա­ցել…

Ես մտա­ծում եմ, որ երևի նրա հա­րա­զատ­նե­րից որևէ մե­կը բուժ­վել է մայ­րի­կի մոտ, և նա եկել է շնոր­հա­կա­լու­թյուն հայտ­նե­լու, բայց ին­չո՞ւ ոչ հի­վան­դա­նոց, այլ տուն է եկել:

-Այս ծա­ղիկ­նե­րը, ու­րեմն, մայ­րի­կի հա­մա՞ր ես բե­րել,- ասում եմ, բայց իմ ձայ­նը, ըստ երևույ­թին, հն­չում է ոչ առանց չա­րախն­դու­թյան, որով­հետև Ար­մե­նը մի տե­սակ տա­րօ­րի­նակ ձևով է նա­յում ինձ: Նա եղրևանու ճյու­ղը զգույշ դնում է սե­ղա­նին:

-Ա­բիկ ջան, սա հար­կա­վոր է դնել ջրի մեջ,- ասում է նա,- թե չէ իս­կույն կթա­ռա­մի: — Որոշ լռու­թյու­նից հե­տո, նա­յե­լով դե­պի կից սեն­յակ­նե­րը, Ար­մե­նը ոչ բարձր հարց­նում է.- Ար­գի­նան որ­տե՞ղ է:

-Դեռ չի եկել դպ­րո­ցից:

-Իսկ ե՞րբ է գա­լու, չգի­տե՞ս:

-Ար­գի­նա՞ն: Նա ար­դեն պի­տի եկած լի­ներ, չգի­տեմ ին­չու, ուշ­ա­նում է: Երևի հի­մա կգա: Ու­զո՞ւմ ես, սպա­սիր:

-Չէ, չէ,- ձեռ­քե­րը շար­ժե­լով ասում է Ար­մե­նը:- Մի ու­րիշ ան­գամ, հի­մա վռազ շրջ­կենտ­րոն եմ գնում: Եթե քեզ հա­մար դժ­վար չէ, Աբիկ ջան, այս ծա­ղիկ­նե­րը տուր Ար­գի­նա­յին՝ հենց որ եկավ: Լա՞վ:

Փոքր երե­խա­յի տեղ է դրել ինձ: Չի անց­նի:

-Կաց, բա մայ­րի­կի հա­մա՞ր չէ­իր բե­րել,- ասում եմ ես, իսկ ինքս քիչ է մնում զսպ­ված ծի­ծա­ղից պայ­թեմ:

-Ո­չինչ, Աբիկ ջան, Ար­գի­նան ին­քը կտա մայ­րի­կին:

-Լավ,- ասում եմ ես ան­թար­թափ նա­յե­լով նրան:- Հենց որ եկավ, կտամ իրեն:

Ար­մե­նը գնում է դե­պի պատշ­գամ­բի դու­ռը:

-Ե՞րբ ենք նո­րից գնում Թար­թա­ռի ձո­րը,- դռ­նե­րի մոտ շրջ­վե­լով հարց­նում է Ար­մե­նը:

-Երբ ասես, -ժպ­տում եմ ես:

Նրա գնա­լուց հե­տո ես ծա­ղիկ­նե­րը դնում եմ ջրով լի սկա­հա­կի մեջ: Իրոք որ, գե­ղե­ցիկ ծաղ­կե­փունջ է, երևում է Ար­մե­նը վատ ճաշ­ակ չու­նի: Այս գար­նան առա­ջին ծա­ղիկ­ներն են սրանք: Երևի Թար­թա­ռի ձո­րից է բե­րել Ար­մե­նը, որով­հետև մեզ մոտ եղրևանի­նե­րը չեն ծաղ­կել դեռ:

Մեր գյու­ղի բո­լոր տղա­նե­րի մեջ, չգի­տեմ ին­չու, ամե­նից շատ ինձ Ար­մենն է դուր գա­լիս: Գու­ցե նրա հա­մար, որ նա ան­չափ քա­ղա­քա­վա­րի ու հա­վա­սա­րակշռ­ված տղա է, գյու­ղում բո­լո­րի հետ էլ՝ մեծ թե փոքր, սի­րա­լիր է վե­րա­բեր­վում: Չգի­տեմ: Բարձ­րա­հա­սակ է նա ու լայ­նա­լանջ, սև աչք­-ուն­քով, խո­սե­լիս թեթև ժպ­տում է և ժպ­տա­լիս նրա աջ այ­տին հա­զիվ նկա­տե­լի փո­սիկ է գո­յա­նում: Բա­նա­կից վե­րա­դառ­նա­լուց հե­տո կոլտն­տե­սու­թյու­նում վա­րորդ էր, իսկ անց­յալ տա­րի, երբ Թար­թա­ռի վրա սկս­վեց ար­հես­տա­կան ջրամ­բա­րի կա­ռու­ցու­մը, գնաց այն­տեղ: Ինք­նա­թափ բեռ­նա­տա­րի վրա էր աշ­խա­տում, իսկ վեր­ջին ժա­մա­նակ­ներս շի­նա­րա­րու­թյան պե­տի մե­քե­նան է վա­րում: Այդ մե­քե­նա­յով հա­ճա­խա­կի գյուղ է գա­լիս: Ար­մե­նը հայ­րի­կին նուն­պես դուր է գա­լիս: «Ար­մե­նը ոս­կի տղա է,- մի ան­գամ Ար­գի­նա­յի ներ­կա­յու­թյամբ ասաց հայ­րի­կը:- Ոս­կու նման՝ ուր էլ որ դնես, կփայ­լի: Հերն էլ լավ մարդ էր, կռ­վից եկավ՝ մի քա­նի տե­ղից վի­րա­վոր, եր­կու տա­րի տանջ­վեց էդ­պես ու մե­ռավ: Հի­մա, ապ­րի արևը, հոր տե­ղը բռ­նել է, զուր չեն ասել, որ մա­նուշ­ա­կի ար­մա­տից մա­նուշ­ակ կբս­նի»:

Ար­գի­նան ուշ­ա­դիր լսում է հայ­րի­կին՝ առանց մի խոսք ան­գամ ասե­լու:

-Ճի՞շտ չեմ ասում, Արուս,- դառ­նա­լով մայ­րի­կի կող­մը, անս­պա­սե­լի հարց­նում է հայ­րի­կը:

-Ճիշտ ես ասում,- մայ­րի­կը գաղտ­նա­բար նա­յում է Ար­գի­նա­յին:- Ար­մե­նը լավ տղա է:

-Ես ծեր մարդ եմ, իսկ ծե­րու­նի մար­դիկ իրա­վունք ու­նեն խրա­տել, խոր­հուրդ­ներ տալ:

Ասում եմ,չէ՞, հայ­րիկս առանց հա­նե­լուկ­նե­րի ապ­րել չի կա­րող: Մի հարց­նող լի­նի՝ ո՞ր օր­վա ծե­րու­նին ես դու:

-Դու՞ք եք ծե­րու­նի,- աչ­քե­րում անս­քող ծի­ծաղ, ասում է Ար­գի­նան՝ կող­քանց նա­յե­լով հայ­րի­կին:- Զուր տե­ղը ինք­ներդ ձեզ մի չա­րա­խո­սեք:

-Ար­գի­նա ջան, ջա­հել ժա­մա­նակ չես տե­սել ինձ,- Ար­գի­նա­յի խոս­քե­րից շոյ­ված, ժպ­տում է հայ­րի­կը:- Չէ, հի­մա ծեր եմ, սիրտ մի տուր ինձ, չես խա­բի, մար­դու հի­սուն տա­րին որ մո­տե­ցավ, ու­րեմն ծեր է: Բայց դե, էդ ախ­մախ ջա­հե­լու­թյունն էլ էն­պես արագ է անց­նում: Քեզ մի բան ասեմ, աղ­ջիկս, էն տա­րա­ծու­թյու­նը, որ բա­ժա­նում է ծե­րու­թյու­նը ջա­հել օրե­րից, շատ կարճ է, ծե­րու­թյու­նը գա­լիս է հան­կար­ծա­կի, ոնց որ ձյուն: Առա­վոտ վեր ես կե­նում ու տես­նում, որ ամեն ինչ սպի­տակ է:

Այս խո­սակ­ցու­թյու­նը տե­ղի էր ու­նե­նում աշ­նա­նա­յին ուշ երե­կո­յան, մեր բա­կում, թթե­նու տակ գց­ված ընթ­րի­քի սե­ղա­նի շուր­ջը: Աստ­ղա­զարդ պարզ­կա երե­կո էր, եր­կին­քը՝ կապ­տա­ժեռ, վերևից գյու­ղին նա­յե­լիս՝ թվում էր երկն­քից մի բե­կոր՝ աստ­ղե­րի հետ պոկ­վել, ըն­կել է այս սար ու ձո­րե­րի մեջ, ու հի­մա պարզ երևում էր այդ բե­կո­րը՝ առ­կայ­ծող լույ­սե­րով:

-Ա­յո, կար­ճատև է կյան­քը, բայց մար­դու գոր­ծը եր­կար է ապ­րում, ու­րեմն եր­կար է ապ­րում նաև նրա անու­նը,- շա­րու­նա­կեց հայ­րի­կը՝ մի ում­պով պար­պե­լով թթօ­ղու բա­ժա­կը:- Ես ձեզ մի բան ասեմ. մարդս, առ­հա­սա­րակ, մահ­կա­նա­ցու է, դա բո­լո­րը գի­տեն, բայց ժո­ղովր­դի սր­տում եր­կար ապ­րե­լու մի­ակ հնա­րա­վո­րու­թյու­նը իրե­նից հե­տո որևէ լավ գործ թող­նե­լու մեջ է: Ար­մե­նի հե­րը մե­ռավ, ճիշտ է, բայց ին­քը տի­րու­թյուն արեց ըն­տա­նի­քին, քույ­րե­րին, ու­րիշ­նե­րի նման չփա­խավ քա­ղաք՝ հեշտ ու թեթև աշ­խա­տան­քի, մնաց գյու­ղում, մոր աչ­քի առաջ, հի­մա էլ, հրեն, շի­նան­յութ է բե­րել, ու­զում է եր­կու հար­կա­նի տուն կա­ռու­ցել:

-Եվ մի­ա­ժա­մա­նակ հե­ռա­կա կար­գով սո­վո­րում է ավ­տո­մո­բի­լա­յին տրանս­պոր­տի ինս­տի­տու­տում,- լրաց­նում է մայ­րի­կը:

-Ապ­րի արևը: Ար­ժա­նա­վոր զա­վա­կը էդ­պի­սին կլի­նի: Մարդ իր արած գոր­ծե­րով ար­ձան է կա­ռու­ցում իր հա­մար, որը կանգ­նած կմ­նա այն­քան ժա­մա­նակ, քա­նի դեռ արևը չի սա­ռել,- հայ­րիկն իր ասա­ծից գոհ հաղ­թա­կան նա­յում է բո­լո­րիս և շա­րու­նա­կում.- Հրեն, տես­նո՞ւմ եք էն աստ­ղե­րը, կան աստ­ղեր, որ վա­ղուց հան­գած են ար­դեն, բայց նրանց լույ­սը շա­րու­նա­ում է հաս­նել մեզ, լու­սա­վո­րել մեր ճա­նա­պար­հը: Իս­կա­կան մար­դը նման է էդ աստ­ղին, ին­քը, ափ­սոս, չկա, բայց թո­ղած լավ գործն ապ­րում, լույս է տա­լիս ու­րիշ­նե­րի ճա­նա­պար­հին: Մինչև ինձ,- շա­րու­նա­կում է հայ­րի­կը,- գյու­ղի անաս­նա­բույ­ժը Վա­չա­գանն էր, Քո­լա­տակ գյու­ղից: Խա­չե­նա­գե­տի հենց կող­քին է էդ գյու­ղը, բայց ին­քը վա­ղուց էս­տեղ էր ապ­րում: Հա­զար օղոր­մի նրան, ի¯նչ մա­քուր մարդ էր, ի¯նչ ազ­նիվ հո­գի. մեր էս գյու­ղա­րան­քում մե­կին չես գտ­նի, որին լա­վու­թյուն արած չլի­նի: Աշ­խար­հը, այ, էդ տե­սակ մարդ­կան­ցով է կան­գուն: Մի ու­րիշ Վա­չա­գան էլ կար մեր գյու­ղում: Չէ, Վա­չա­գան չէր՝ Վա­ղար­շակ,- ծի­ծա­ղեց հայ­րի­կը:- Սուս ու փուս մարդ էր, գլու­խը կախ, չխո­սեց­նե­իր՝ օրե­րով խոսք չէր խո­սի: Կռ­վի ժա­մա­նակ գե­րի էր ըն­կել, երեք տա­րի գեր­մա­նա­կան հա­մա­կենտ­րո­նաց­ման ճամ­բար­նե­րում էր եղել, մի տա­սը տա­րի էլ էս­տեղ՝ մեր լա­գեր­նե­րում էր տանջ­վել: Շր­ջա­նից մարդ էր եկել, շրջ­կո­մի հրա­հան­գիչ էր, Վա­ղար­շա­կին հարց­նում է՝ «Կյանքդ ո՞նց ես ապ­րել, հայ­րիկ»: «Գեր­մա­նա­կան լա­գեր­նե­րը չհաշ­ված՝ հա­մար­յա մի օր չեմ տե­սել»,- ասում է Վա­ղար­շա­կը: Մա­քուր ծի­ծաղ: Էս Վա­ղար­շա­կը մի աղ­ջիկ ու­ներ, անու­նը Ռազ­մե­լա, էն­քա¯ն սի­րուն, էն­քա¯ն սի­րուն, որ նա­յե­լիս մար­դու շուն­չը կանգ էր առ­նում՝ մա­զերն էլ ոս­կե­գան­գուր, բա ա¯չքե­րը, աչ­քե­րը:,- հայ­րի­կը շփոթ­ված շուր­ջը նա­յեց, ասաց.- Ղա­զան­չի գյուղ մար­դու գնաց, մար­դու անունն էլ Ման­թաշ: Հա, ին­չի՞ մա­սին էինք խո­սում:

-Ռազ­մե­լա­յի մա­սին,- ասաց մայ­րի­կը: Բայց ինձ թվաց, թե մի ու­րիշ ձևով նա ասաց այդ խոս­քը, որով­հետև հայ­րիկն ավե­լի շփոթ­վեց, ասաց.- չէ, Ռազ­մե­լա­յի մա­սին չէր: Հա, հիշ­ե­ցի, Ար­մե­նի հոր մա­սին էր, լավ մարդ էր, շատ լավ մարդ էր, Ար­մե­նը լրիվ նրան է քաշ­ել:

Ար­գի­նան նույն­պես ան­տար­բեր չէ Ար­մե­նի նկատ­մամբ: Ես դա վա­ղուց եմ նկա­տել: Նույ­նիսկ ավե­լի շուտ, քան մի­ա­սին գնա­ցել էինք Թար­թա­ռի ձո­րը՝ ջրամ­բա­րի կա­ռու­ցու­մը դի­տե­լու: Մենք Թար­թա­ռի ձոր գնա­ցինք Ար­մե­նի վի­լի­սով: Ձո­րում, գե­տի հո­սանքն ի վեր, ինչ­պես  գե­տից ել­նող գո­լոր­շի՝ նոսր մշուշ էր հո­սում, և այդ մշուշ­ի մի­ջով արևի շո­ղե­րը թա­փան­ցում էին գե­տի մեջ, և ջրե­րը շո­ղում, շող­շո­ղում էին աշ­նան արևի տակ:

Այս­տեղ­-այն­տեղ ճա­նա­պար­հի աջ ու ձախ կող­մե­րին ինչ­-որ տղա­ներ դույ­լե­րի մեջ հոն ու ըն­կույզ էին վա­ճա­ռում՝ մե­քե­նա տես­նե­լիս դույ­լե­րը բարձ­րաց­նե­լով վեր:

Ար­գի­նան նս­տել է առջևի նս­տա­տե­ղին, Ար­մե­նի մոտ, իսկ ես, մե­նակ մնա­լով մե­քե­նա­յի ետ­նա­մա­սում՝ մեկ այս լու­սա­մու­տին էի կպ­չում, մեկ՝ այն: Դա ան­մո­ռա­նա­լի ճա­նա­պար­հոր­դու­թյուն էր՝ մագ­նի­տո­ֆո­նի ախոր­ժա­լի երաժշ­տու­թյան ու­ղեկ­ցու­թյամբ: Գլուխս հա­նե­լով մե­քե­նա­յից, ես հե­տաքրք­րու­թյամբ նա­յում էի արևազօծ սա­րա­լան­ջե­րին, կու­սա­կան ան­տառ­նե­րին ու պարզ­կա Թար­թա­ռին՝ ներկ­ված լեռ­նե­րի խայ­տաբ­ղետ գույ­նե­րով:

Ար­մենն ու Ար­գի­նան՝ զրույ­ցով տար­ված, հա­մար­յա մո­ռա­ցել էին իմ մա­սին: Նրանք անընդ­հատ խո­սում էի ինչ­-որ բա­նե­րի մա­սին, ծի­ծա­ղում, և, չնա­յած հան­դի­պա­կան ու­ժեղ քա­մուն, ես լսում էի պա­տա­ռիկ­ներ նրանց զվարթ խո­սակ­ցու­թյու­նից:

Ար­մե­նը մե­քե­նան քշում էր մեծ արա­գու­թյամբ, ինձ ան­չափ դուր էր գա­լիս, որ ճա­նա­պար­հը սրըն­թաց ետ էր թռ­չում անիվ­նե­րի տակ, ու քա­մին ան­դա­դար սու­լում էր՝ ֆուշ-շ-շ:

-Կա­մաց քշիր, Ար­մեն,- խնդ­րում էր Ար­գի­նան՝ ձեռ­քը թեթև հպե­լով Ար­մե­նի ու­սին:- Չես տես­նում՝ շա­րու­նակ ոլո­րան­ներ են:

-Վա­խե­նո՞ւմ ես,- ժպ­տում էր Ար­մե­նը՝ մի պահ նա­յե­լով Ար­գի­նա­յին: Նրա ձեռքն իջ­նում էր Ար­գի­նա­յի ձեռ­քին, և նրա մատ­նե­րը քնք­շո­րեն գր­կում էին Ար­գի­նա­յի մատ­նե­րը: Նա հի­մա մի­այն ձախ ձեռ­քով էր վա­րում մե­քե­նան:

-Ճա­նա­պար­հին նա­յիր՝ մեկ էլ տե­սար մեզ գլո­րե­ցիր ձո­րը,- կր­կին խնդ­րում է Ար­գի­նան:

-Իմ մե­քե­նան գի­տի, թե ով է այս­տեղ նս­տած, նա այդ­պի­սի բան չի անի:

-Միևնույն է, ճա­նա­պար­հին նա­յիր: Դու, ինչ է, առա­ջին ան­գա՞մն ես տես­նում ինձ:

-Ոչ, իհար­կե, բայց ամեն ան­գամ քեզ տես­նե­լիս, թվում է, թե առա­ջին ան­գամ եմ տես­նում և ամեն ան­գամ սի­րա­հար­վում եմ առա­ջին հա­յաց­քից: Գի­տե՞ս, ինձ մի ակն­թարթ էր պետք քեզ տես­նե­լու հա­մար և ամ­բողջ մի կյանք՝ այլևս չմո­ռա­նա­լու հա­մար:

— Եվ դրա հա­մար էլ քիչ է մնում փախց­նես, տա­նես ինչ­-որ հե­ռու-­հե­ռա­վոր մո­լո­րակ,- ծի­ծա­ղում է Ար­գի­նան:

-Ա­յո, ճիշտ կռա­հե­ցիր: Որոշ­ել եմ փախց­նել: Պետս բա­րի ծե­րուկ է, նա ան­պայ­ման կտա մե­քե­նան:

-Իսկ ին­չո՞ւ փախց­նել: երբ ես հա­մա­ձայն եմ:- Ար­գի­նա­յի աչ­քե­րը շո­ղար­ձա­կում են խորհ­դա­վոր փայ­լով, և ժպի­տը ծաղ­կում է նրա ու­ռու­ցիկ շուր­թե­րին՝ հետզ­հե­տե ծա­վալ­վե­լով ամ­բողջ դեմ­քին:

-Ես հա­մա­ձայն եմ,- կի­սաշրջ­վե­լով Ար­մե­նի կող­մը, կր­կին ասում է Ար­գի­նան:- Փախց­րու, բայց ոչ այս մե­քե­նա­յով: Քո հին բեռ­նա­տա­րով: Տար ինձ հե­ռու-­հե­ռա­վոր մի մո­լո­րակ:

Ար­մե­նը մտաց­րիվ նա­յում է Ար­գի­նա­յին, ժպ­տում:

-Դու գի­տե՞ս, վեր­ջին ժա­մա­նակ­ներս:մի­այն թե չծի­ծա­ղես իմ խոս­քե­րի վրա, լա՞վ:

-Ա­սա, չեմ ծի­ծա­ղի,- պա­տաս­խա­նում է Ար­գի­նան:- Մի­թե՞ ես երբևէ ծի­ծա­ղել եմ քո խոս­քե­րի վրա:

-Այն, ինչ ես զգում եմ վեր­ջին ժա­մա­նակ­ներս, շատ նման է այն բա­նին, ինչ կրո­նա­կան էքս­տա­զի մեջ զգում են հա­վա­տաց­յալ­նե­րը: Ծի­ծա­ղե­լի է, երևի, բայց ես իմ հին բեռ­նա­տա­րը, որն այժմ դուրս է գր­ված, ըն­կած է գա­րա­ժի մի անկ­յու­նում, մո­ռա­նալ չեմ կա­րո­ղա­նում: Եվ մո­ռա­նալ չեմ կա­րո­ղա­նում այն պատ­ճա­ռով, որ նրա­նով առա­ջին ան­գամ քեզ տա­րա մինչև գյուղ, և եր­բեմն ինձ բռ­նում եմ այն մտ­քի վրա, որ ու­զում եմ մտ­նել գա­րաժ և, բո­լո­րից թա­քուն, ծն­կի գալ նրա առջև ու երկր­պա­գել ինչ­պես կուռ­քի:

Ես Ար­մե­նին պատ­կե­րաց­նում եմ հին բեռ­նա­տա­րի առաջ չո­քած աղո­թե­լիս և, ազ­նիվ խոսք, քիչ է մնում բարձր ծի­ծա­ղեմ: Եվ այն էլ ով է ասո­ղը՝ Ար­մե­նը: Չէ, ես իմ կար­ծի­քը փո­խե­ցի նրա մա­սին: Ար­գի­նա­յի փո­խա­րեն ես լի­նե­ի, չէի դի­մա­նա, ուղ­ղա­կի ուշքս կգ­նար ծի­ծա­ղից: Իսկ նա: Իսկ նա չի էլ մտա­ծում ծի­ծա­ղել, մի տե­սակ հե­տաքրք­րա­սի­րու­թյամբ ուշ­ա­դիր նա­յում է Ար­մե­նին, ասես սպա­սե­լով, որ նա էլի խո­սի: Մի՞­թե նրան իս­կա­պես, դուր է գա­լիս լսել այդ ցն­դա­բա­նու­թյու­նը: Խելքս բան չի կտ­րում: Իսկ Ար­մենն իրենն է շա­րու­նա­կում:

-Ծի­ծա­ղե­լի է երևի:

-Ա­մենևին:

-Ա­մեն ան­գամ, անց­նե­լով գյուղ մտ­նող մեծ ճա­նա­պար­հի վրա խո­նարհ­ված դեղ­ձե­նու մո­տով, որ­տեղ բեռ­նա­տա­րից իջար առա­ջին ան­գամ, մի քիչ ար­գե­լա­կե­լով մե­քե­նան, ես ասում եմ. «Ող­ջույն, ծե­րուկ, դու նույ­նիսկ պատ­կե­րաց­նել չես կա­րող, թե ինչ­քան ու­րախ եմ՝ ամեն անգամ տես­նե­լով քեզ իմ ճա­նա­պար­հին»: Եվ դա ես ասում եմ շատ լր­ջո­րեն: Դու չե՞ս հա­վա­տում ինձ: Ծի­ծա­ղիր ինձ վրա, բայց հա­վա­տա:

-Հա­վա­տում եմ:

Աստ­ված իմ, մի՞­թե հնա­րա­վոր է հա­վա­տալ այդ­պի­սի զա­ռան­ցան­քի: Եթե ինձ կախ էլ տան, միևնույնն է, չեմ հա­վա­տա: Իսկ Ար­գի­նան հա­վա­տում է: Զար­մա­նա­լի է: Շատ է զար­մա­նա­լի: Սպա­սիր, ի՞նչ դեղ­ձե­նու մա­սին է խոս­քը: Գյուղ մտ­նող մեծ ճա­նա­պար­հի վրա խո­նարհ­ված դեղ­ձե­նու: Ու­րեմն Ար­գի­նան նրա բեռ­նա­տա­րով էր գյուղ եկել այն ժա­մա­նակ: Ահա թե ին­չու Ար­մենն այն­պես շուտ մեկ­նեց: Եվ ոնց էլ ձայ­նից չէի ճա­նա­չել: Այն ժա­մա­նակ էլ, հիշ­ում եմ, բեռ­նա­տա­րը ծա­նոթ թվաց, բայց հեռ­վից հաս­տատ չկա­րո­ղա­ցա իմա­նալ՝ Ար­մե­նի՞ մե­քե­նան էր, թե՞ ու­րիշ­ի:

Այո, ես շատ բան հաս­կա­ցա այն ժա­մա­նակ Թար­թա­ռի ձո­րում՝ և ամ­բար­տա­կի վրա­յից կա­ռույ­ցը դի­տե­լիս, և ճա­նա­պար­հին, ավե­լի ճիշտ՝ հաս­տատ­վե­ցին իմ բո­լոր կաս­կա­ծանք­նե­րը, որ ու­նե­ի մինչ այդ:

:Եղրևանու ծաղ­կե­փուն­ջը դրել եմ լու­սա­մու­տա­գո­գին, սկա­հա­կի մեջ, և ան­համ­բե­րու­թյամբ սպա­սում եմ Ար­գի­նա­յին: Աս­տի­ճան­նե­րի վրա ես լսում եմ նրա թեթև ոտ­նա­ձայ­նե­րը: Չգի­տեմ ին­չու, սիրտս մի­ան­գա­մից սկ­սում է արագ բա­բա­խել: Հուզ­վում եմ երևի: Ար­գի­նան ներս է մտ­նում լու­սա­փայլ ժպի­տը դեմ­քին՝ իր բարձր տրա­մադ­րու­թյամբ հա­մա­կե­լով նաև ինձ:

-Հը, ինչ­պե՞ս ես զգում քեզ, Աբիկ:

-Ո­չինչ, վատ չեմ,- ասում եմ ես ժպ­տա­լով ու հա­յաց­քով ցույց եմ տա­լիս լու­սա­մու­տա­գո­գը:

Ար­գի­նան նույն­պես նա­յում է այդ ուղ­ղու­թյամբ:

-Այս ի¯նչ հրաշ­ա­լի ծա­ղիկ­ներ են, ո՞վ է բե­րել:- Վեր­ջին բա­ռե­րը նա ար­տա­բե­րում է հա­մար­յա շշու­կով: Ես ձևաց­նում եմ, իբր, ոչինչ չեմ նկա­տում, և ասում եմ ան­մեղ­սա­պարտ տես­քով:

-Մե­րու­ժա­նը:

-Ո՞վ,- Ար­գի­նա­յի աչ­քե­րը նույ­նիսկ կլո­րա­նում են:

-Մե­րու­ժա­նը,- ծի­ծա­ղում եմ ես:- Կոշ­կա­կար Մե­րու­ժա­նը:

Ար­գի­նան մո­տե­նում, վերց­նում է ծաղ­կե­փուն­ջը՝ այն­տե­ղից հա­նե­լով խո­ղո­վա­կաձև փա­թաթ­ված մի թուղթ՝ Ար­մե­նի երկ­տո­ղը: Ես հենց սկզ­բում էի նկա­տել այդ թուղ­թը, երբ դեռ ծաղ­կե­փուն­ջը դր­ված էր սե­ղա­նին: Մո­տա­վո­րա­պես են­թադ­րում եմ նույ­նիսկ, թե ինչ է գր­ված այն­տեղ: Նա­մակ գրե­լու փո­խա­րեն, գնար դպ­րոց, դուրս կան­չեր Ար­գի­նա­յին և ինչ որ պետք է՝ ասեր նրան: Դմ­բո: Չէ, երևի չի ու­զե­ցել դպ­րոց գնալ: Ես ձևաց­նում եմ, թե գա­ղա­փար ան­գամ չու­նեմ երկ­տո­ղի մա­սին: Ար­գի­նան բա­ցում է թուղ­թը և, թեթևակի շիկ­նե­լով, հարց­նում է.

-Այս­պես, ու­րեմն, ասում ես, ո՞վ է բե­րել:

Եր­կու­սով սր­տանց ու հա­մե­րաշխ ծի­ծա­ղում ենք, և ես Ար­գի­նա­յի հա­մար անն­կատ, աչ­քի տա­կով արագ կար­դում եմ Ար­մե­նի երկ­տո­ղը. «Նե­րիր, շտապ գնա­ցի Մար­տա­կերտ: Երե­կո­յան սպա­սիր: Քո Ար­մեն»: Այ­նու­հետև Ար­գի­նան ասում է մա­րող շշու­կով.

-Ա­բիկ, դու ոչ ոքի չես ասի, չէ՞, այս մա­սին:

-Մի վա­խե­նա, չեմ ասի: Նույ­նիսկ մայ­րի­կին չեմ ասի,- խոս­տա­նում եմ ես: Իսկ հե­տո, այ­նու­ա­մե­նայ­նիվ, չեմ համ­բե­րում և հարց­նում եմ.- Իսկ ինչ է, Ար­մենն իս­կա­պե՞ս քոնն է:

-Ի-­ի՞նչ:

-Նա այն­տեղ գրում է՝ «Քո Ար­մեն»:

-Վերջ տուր, Աբիկ: Ամոթ քեզ, ու­րիշ­ի գրածն ին­չո՞ւ ես կար­դում:- Եվ, աստ­ված իմ, ինչ­պես է նրա դեմ­քը պա­տում վարդ-­շիկ­նան­քով: Ուղ­ղա­կի ոնց որ փոք­րիկ աղջ­նակ:

-Իսկ մի՞­թե նա ու­րիշ է,- այս ան­գամ խորհր­դա­վոր ժպ­տում եմ ես:

Ար­գի­նան հան­դի­մա­նան­քով նա­յում է ինձ, բայց ես պարզ տես­նում եմ. նա բո­լո­րո­վին չի բար­կա­նում ինձ վրա, նրա շուր­թե­րը բաց­վում են՝ ինչ­պես կար­միր վարդն է բաց­վում ցո­ղա­թաց արևի ջերմ հպու­մից, և ժպի­տը տա­րած­վում է գե­ղաս­քանչ դեմ­քին:

8.

Իսկ հե­տո եր­կին­քը մի­ան­գա­մից գու­նատ­վեց և կա­մաց-­կա­մաց սկ­սեց իջ­նել գյու­ղա­կան երե­կոն:

Դա օր­վա այն ժամն է, երբ կոլտն­տե­սա­կան­նե­րը վե­րա­դառ­նում են աշ­խա­տան­քից, գյու­ղը լց­վում է աշ­խույժ կան­չե­րով, մեկ-­մեկ ու խումբ-­խումբ մար­դիկ սկ­սում են հա­վաք­վել գյու­ղա­մեջ՝ ցու­ցադ­րե­լու իրենց սրամ­տու­թյու­նը, իսկ կոլտն­տե­սու­թյան նա­խա­գահ Գաբ­րի­ե­լը, ի տես բո­լո­րի՝ սի­գա­րե­թը բե­րա­նին կանգ­նում է գրա­սեն­յա­կի բաց պատշ­գամ­բում, և վերևից կար­գադ­րու­թյուն­ներ է անում այս ու այն կողմ՝ մեկ իբր բար­կա­նա­լով, մեկ հան­կար­ծա­կի քահ-­քահ ծի­ծա­ղե­լով խփում իր մոտ կանգ­նած­նե­րից որևէ մե­կի մեջ­քին:

Դա օր­վա այն ժամն է նաև, երբ հան­դից օրոր-­շո­րոր վե­րա­դառ­նում է նա­խի­րը, ոչ այն է կա­րո­տից, ոչ այն է քաղ­ցից՝ բա­կե­րից նվա­ղուն բա­ռա­չում են հոր­թե­րը, թա­ղից-­թաղ ար­ձա­գան­քե­լով իրար՝ բեկ­բե­կուն հա­չում են շնե­րը, մթ­նող ան­տառ­նե­րից սկ­սում է կան­չել գիշ­ե­րա­հա­վը:

Մայ­րի­կը կթեց կո­վը, և ես, ամեն օր­վա պես, թո­ղե­ցի, որ­պես­զի մեր խե­լա­ռիկ հոր­թու­կը մի կուշտ ծծի մոր ծաղ­կա­բույր կա­թը, հե­տո հոր­թու­կը գցե­ցի գո­մը՝ ոչ­խար­նե­րի մոտ, իսկ կո­վը կա­պե­ցի բա­կում, հո­ղի մեջ խր­ված եր­կա­թե ցցից, հա­վե­րը թռց­րի թառ, եփած կար­տո­ֆի­լի ու գա­րու ալ­յու­րի խառ­նուր­դից մի դույլ լակ սար­քե­ցի և, լց­նե­լով տաշ­տա­կի մեջ, տվե­ցի խո­զե­րին, որ ար­դեն եր­կու ամիս է, ինչ գի­րաց­նում ենք, և նոր մի­այն վա­զե­ցի տուն՝ դա­սերս պատ­րաս­տե­լու:

Գնա­լով թանձ­րա­ցավ մու­թը, այն ձո­րե­րից դան­դա­ղո­րեն ելավ, մտավ գյուղ, և շու­տով փո­ղոց­ներն ու տնե­րը ընկղմ­վե­ցին մթու­թյան մեջ: Ար­գի­նան հա­գավ իր երկ­նա­կա­պույտ նոր զգես­տը, որն այն­պես սա­զում է իրեն, և դուրս եկավ տնից:

Եվ հի­մա լու­սա­մու­տի առջև նս­տած, ես սպա­սում եմ Ար­գի­նա­յին: Լու­սի­նը, նման սե­խի շղար­թի, ան­շարժ կախ­վել է Սառ­նա­տուն լե­ռան վրա: Իսկ Ար­գի­նան չկա ու չկա: Շու­տով լու­սի­նը նույն­պես, երևի, հոգ­նե­լով լեռ­նե­րի վրա այն­պես եր­կար մնա­լուց, գնում, ան­հե­տա­նում է սա­րե­րի ետևում և, կար­ծես դրան էր սպա­սում, մո­տիկ ան­տա­ռից աղի­ո­ղորմ կան­չում է բուն: Ասես հրա­մա­նով՝ ծղ­րիդ­նե­րը անս­պա­սե­լի ընդ­հա­տում են իրենց ճտճ­տո­ցը, պար­զո­րոշ լս­վում է Բա­րակ ջրի մի­ա­հունչ վշ­շո­ցը՝ վըշ-շ-շ, վըշ-շ-շ:

-Մամ, ե՞րբ կգա Ար­գի­նան,-հարց­նում եմ ես:

-Երբ կգա՝ կգա, ին­չո՞ւ ես ան­հանգս­տա­նում,- զար­մա­ցած նա­յում է մայ­րի­կը:

-Ինչ­պե՞ս թե՝ ին­չու ես ան­հանգս­տա­նում,- հուզ­ված ասում եմ ես:- Վա­ղուց է, չէ՞, գնա­ցել:

-Զ­բոս­նում է երևի:

-Այս­քան ո՞ւշ:

Ինձ հան­կարծ պատ­կե­րա­նում է, թե ինչ­պես գիշ­ե­րա­յին ակա­նա­կուր խա­վա­րի մեջ, անաղ­մուկ, գաղ­տա­գո­ղի Ար­գի­նա­յին է մո­տե­նում կոշ­կա­կար Մե­րու­ժա­նը և, նրա բե­րա­նը ծած­կե­լով կաշ­վա­հոտ իր ափով, փախց­նում է սա­րե­րը:

-Լ­սիր, Աբիկ, -ա­սում է մայ­րի­կը,- դա վե­րա­բե­րո՞ւմ է քեզ: Դու քո դա­սե­րով զբաղ­վիր:

Ես ոչինչ չեմ պա­տաս­խա­նում, իսկ մայ­րի­կը շա­րու­նա­կում է.

-Ար­գի­նան փոքր երե­խա չէ, որ­պես­զի իրա­վունք չու­նե­նա որևէ ինք­նու­րույ­նու­թյան: Իսկ դու ոնց որ բան­տի վե­րա­կա­ցու, չես թող­նում, թե շունչ քաշ­ի խեղճ աղ­ջի­կը:

-Ի՞նչ եմ անում,- վի­րա­վոր­ված հարց­նում եմ ես:

-Ինչ եմ անում, ինչ եմ անում,- տնա­զում է մայ­րի­կը,- ի՞նչ պի­տի անես, հի­մար հար­ցեր ես տա­լիս: Շուտ գնա քնե­լու, Ար­գի­նան քեզ­նից լավ գի­տի տան ճա­նա­պար­հը:

Ես գլ­խի­կոր քայ­լում եմ դե­պի իմ մահ­ճա­կա­լը՝ մտ­քում հաս­տատ որոշ­ե­լով սպա­սել մինչև Ար­գի­նա­յի գա­լը:

Սա­կայն չգի­տեմ ինչ­պես էր ստաց­վել, ես, այ­նու­ա­մե­նայ­նիվ, քնով էի ան­ցել: Արթ­նա­ցա գիշ­եր­վա կե­սին՝ բվի կռն­չո­ցից: Հիշ­ում եմ, տատս, երբ ողջ էր, ասում էր, որ բվի կռին­չը՝ տան բա­կում, վատ նշան է: Ականջ եմ դնում: Բվի կռին­չը մեր այ­գուց է գա­լիս: Իսկ տա­նը լռու­թյուն է: Ան­ձայն ել­նում եմ ան­կող­նուց, բա­ցում Ար­գի­նա­յի սեն­յա­կի դու­ռը: Նա խոր քնած է, փոքր երե­խա­յի պես ձե­ռա­փը այ­տի տակ: Ես որոշ ժա­մա­նակ այդ­պես լուռ կանգ­նած նա­յում եմ նրան, հե­տո նո­րից զգուշ­ո­րեն ծած­կում եմ դու­ռը և անշ­շուկ, ոտ­քե­րիս ծայ­րե­րի վրա գնում դե­պի իմ մահ­ճա­կա­լը՝ քնե­լու:

Դր­սում, մթան մեջ, կր­կին չա­րա­գուշ­ակ կան­չում է անիծ­յալ բուն:

9.

-Մինչև ար­ձա­կուրդ­նե­րը հաշ­ված օրեր են մնա­ցել,- ասում է Ար­գի­նան:- Շու­տով քեզ հետ կգ­նանք քա­ղաք:

-Ար­մե՞նն էլ է գա­լու մեզ հետ, -հարց­նում եմ ես:

-Ա­յո: Այ­սինքն՝ նա առանց այն էլ սե­սի­ոն քն­նու­թյուն­նե­րի է գնում:

-Նա Բաք­վո՞ւմ է սո­վո­րում:

-Ի­հար­կե: Դու ինչ է, չգի­տե­ի՞ր այդ մա­սին:

-Ոչ:- Ես գլուխս տա­րու­բե­րում եմ բա­ցա­սա­բար:

-Մենք այն­տեղ երե­քով կշր­ջենք ծո­վա­փին, նա­վով կզ­բոս­նենք ծո­վում, կի­նո կգ­նանք: Եթե, իհար­կե, դու դեմ չես,- ասում է նա ժպ­տա­լով: Ձեռ է առ­նում: Իհար­կե դեմ չեմ:

Երե­կո­յան, երբ Ար­գի­նան հագ­նում է իր երկ­նա­կա­պույտ զգես­տը, ինձ իս­կույն պա­րու­րում է թախ­ծո­տու­թյու­նը, և ես, ինքս էլ չգի­տեմ ին­չու, հի­մա­րա­բար ու անվս­տահ հարց­նում եմ.

-Ե՞ս էլ եմ գա­լիս հետդ:

Ար­գի­նան անս­քող աղեր­սան­քով նա­յում է ինձ: Ես, իհար­կե, հաս­կա­նում եմ, այն­քան էլ նրա սր­տո­վը չէ, որ ես քարշ եմ գա­լիս իր ետևից, բայց և չի ու­զում վի­րա­վո­րել: Ես դա ուշ­ա­ցու­մով, բայց, այ­նու­ա­մե­նայ­նիվ, հաս­կա­նում եմ:

-Լավ, չեմ գա­լիս,- արագ ասում եմ ես:

-Ին­չո՞ւ,- հենց այն­պես հարց­նում է նա:

-Մ­տադ­րու­թյունս փո­խե­ցի,- թո­թո­վում եմ ես:- Ավե­լի լավ է Հո­վի­կին կան­չեմ ու մի­ա­սին շախ­մատ խա­ղանք:

Ար­գի­նան երախ­տա­գի­տու­թյամբ համ­բու­րում է այտս և արագ դուրս է գա­լիս տնից:

Իհար­կե, Հո­վի­կի մա­սին ես ստե­ցի, այ­սօր տրա­մադ­րու­թյուն չու­նեմ շախ­մատ խա­ղա­լու: Հայ­րի­կը նույն­պես տա­նը չէ, կան­չել են Ստե­փա­նա­կերտ՝ անաս­նա­պահ­նե­րի մար­զա­յին հա­վա­քի, իսկ մայ­րիկն այ­սօր ամ­բողջ օրը հի­վան­դա­նո­ցից տուն չի եկել, որով­հետև հարևան գյու­ղից մի մար­դու ար­ջը ան­տա­ռում գզգ­զել է, և նրան հա­մար­յա ան­հու­սա­լի վի­ճա­կում առա­վոտ­յան բե­րել են հի­վան­դա­նոց: Մայ­րի­կը, հա­վա­նա­բար, գիշ­ե­րը հեր­թա­պա­հի այն­տեղ:

Ես մե­նակ եմ մնա­ցել տա­նը, և կյան­քում առա­ջին ան­գամ զգում եմ, թե ինչ­քան ան­տա­նե­լի բան է մե­նա­կու­թյու­նը: Իմ հո­գում այն­պի­սի տրտ­մու­թյուն է, որ քիչ է մնում պայ­թի սիրտս: Չգի­տեմ, թե ինչ անեմ: Դուրս եմ գա­լիս բակ: Այս­տեղ նույն­պես հե­տաքր­քիր ոչինչ չկա, նույն դա­տար­կու­թյունն է: Իմ քայ­լերն ակա­մա­բար ինձ հա­նում են փո­ղոց, տնա­մերձ այ­գի­նե­րի արան­քով ըն­կած նեղ­լիկ ճա­նա­պար­հով, որ­տե­ղով անձրևնե­րի ժա­մա­նակ վա­զում են գյու­ղա­մի­ջից իջ­նող պղ­տոր ջրե­րը, գնում եմ ձո­րի կող­մը: Գի­տեմ, որ լավ բան չէ արածս, բայց ետ կանգ­նել իմ մտ­քից՝ ես ան­կա­րող եմ, ան­հաս­կա­նա­լի ինչ­-որ ուժ ասես առաջ է մղում ինձ: Ես շա­րու­նա­կում եմ քայ­լել՝ եր­բեմն թաքն­վե­լով հաս­տա­բուն ծա­ռե­րի հետևում, եր­բեմն կռա­ցած, և սար­սա­փե­լով բռ­նում եմ ինձ այն մտ­քի վրա, որ շատ եմ ու­զում լսել, թե Ար­մենն ու Ար­գի­նան ին­չի մա­սին են խո­սում հի­մա այն­տեղ, ձո­րա­մերձ այ­գում, թե­պետ դարձ­յալ զգում եմ, որ դա ան­նե­րե­լի քայլ է իմ կող­մից, անազն­վու­թյուն՝ թա­քուն ականջ դնել ու­րիշ­ի խո­սակ­ցու­թյա­նը:

Լուսն­յա­կը մի­ան­գա­մից դուրս սա­հեց Թղ­կո­տա­սա­րի ետևից՝ իր ար­ծաթ շո­ղե­րով ներ­կե­լով արար աշ­խարհ: Քիչ հեռ­վում, ծա­ռե­րի տակ կանգ­նած, երևում են Ար­մենն ու Ար­գի­նան: Ես պարզ տես­նում եմ՝ Ար­մե­նը ինչ­-որ բան է պատ­մում Ար­գի­նա­յին, իսկ Ար­գի­նան, մեջ­քով հեն­ված այ­գու ինչ­-որ ծա­ռի, լուռ լսում է նրան, և մերթ ընդ մերթ նրա վա­րա­կիչ ծի­ծա­ղը, ինչ­պես ժայ­ռի կրծ­քից ծն­ված աղբ­յու­րի կար­կաչ, տա­րած­վում է լուս­նա­լույ­սով ողող­ված այ­գու վրա: Ձգ­տե­լով ոչ մի ձայն չհա­նել, ես սո­ղե­սող, անն­կա­տե­լի­ո­րեն մո­տե­նում եմ նրանց և պառ­կե­լով հաս­տա­բուն ըն­կու­զե­նու տակ, մի փո­սո­րակ տեղ, նա­յում եմ նրանց: Ար­գի­նան դարձ­յալ կանգ­նած է՝ մեջ­քով հեն­ված ծա­ռաբ­նին, դա պարզ երևում է լուս­նա­լույ­սի տակ, իսկ Ար­մե­նը քնք­շան­քով շո­յում է նրա ձեռ­քը՝ ար­մուն­կից քիչ բարձր, և խո­սում է կա­մա­ցուկ, ինձ հա­մար անլ­սե­լի:

Գար­նա­նա­յին մար­մանդ հո­վը թեթևակի օրո­րում է ծա­ռե­րի ճյու­ղե­րը՝ տա­րա­ծե­լով ծաղ­կած ծա­ղիկ­նե­րի ու պայ­թող բող­բոջ­նե­րի դե­ռափ­թիթ բուր­մուն­քը: Օրոր­վում են ճյու­ղե­րը, մեղ­մո­րեն շնկշն­կում են տերևնե­րը, ասես ինչ­-որ բան են փսփ­սում իրար՝ ս-ս-ս, ս-ս-ս:

Հեղ­ձու­կը բռ­նում է կո­կորդս՝ չթող­նե­լով շն­չել: Ես դեմքս հպում եմ գետ­նին, այդ­պես մնում եմ մի պահ՝ դան­դաղ շն­չե­լով կուժ­կոտ­րու­կի բույրն ու երե­սիս զգա­լով կա­նաչ խո­տե­րի սա­ռը հպու­մը: Քիչ անց բարձ­րաց­նում եմ ար­ցուն­քա­թաց աչ­քերս: Ին­չո՞ւ եմ ար­տաս­վում, ին­չո՞ւ է սիրտս տագ­նա­պում այս­պես՝ հաս­կա­նալ, ըմբռ­նել չեմ կա­րո­ղա­նում… Ար­մե­նը, Ար­գի­նա­յին սեղ­մած կրծ­քին, ինչ­-որ խոս­քեր է ասում մա­րող շշու­կով և մի­ա­ժա­մա­նակ շո­յում է նրա մա­զե­րը:

Հար­կա­վոր է ան­հա­պաղ հե­ռա­նալ: Բայց մար­մինս ասես կա­պա­րով է լց­ված, տե­ղից շարժ­վել չեմ կա­րո­ղա­նում, վա­խե­նում եմ նույ­նիսկ խոր շն­չել, ինձ թվում է՝ մի թեթև շար­ժում՝ մի ճյուղ կկոտր­վի հան­կարծ, և նրանք կն­կա­տեն ինձ: Ես դարձ­յալ լսում եմ նրանց կա­մա­ցուկ ձայ­նը:

-Դու ու­րա՞խ ես, որ եկար մեր գյուղ:- Ար­մե­նի ձայնն է:

-Ա­յո, իհար­կե: Ես եր­ջա­նիկ եմ, որ եկա: Չէ՞ որ այս­տեղ ես հան­դի­պե­ցի քեզ:

-Ար­գի­նա: ես կխեն­թա­նամ:- շշն­ջում է Ար­մե­նը և, Ար­գի­նա­յին ամուր սեղ­մե­լով կրծ­քին, սկ­սում է համ­բու­րել նրան:

Ես սպա­սում եմ, որ ահա Ար­գի­նան բար­կա­ցած մի կողմ կհ­րի նրան և ար­ցունքն աչ­քին նե­ղա­ցած կվա­զի տուն: Բայց ոչ, նա ամենևին չի բար­կա­նում, չի հրում Ար­մե­նին մի կողմ: Նա թույլ հա­ռա­չում է Ար­մե­նի գր­կում, լուս­նա­լույ­սի մեջ դեմ­քը կծ­կե­լով՝ ինչ­պես ցա­վից, մատ­նե­րով խճո­ղում է նրա մա­զե­րը՝ ավե­լի ու ավե­լի սեղմ­վե­լով նրան:

Եվ կր­կին օրոր­վում են ծա­ռե­րի ճյու­ղե­րը, մեղ­մո­րեն շնկշն­կում են տերևնե­րը, և կր­կին ասես ինչ­-որ բան են փսփ­սում իրար՝ ս-ս-ս, ս-ս-ս:

Ես պատ­րաստ եմ գե­տի­նը մտ­նել ոչ այն է ան­դա­դար հո­սող իմ ար­ցունք­նե­րի պատ­ճա­ռով, ոչ այն է ամո­թից, ան­տա­նե­լի­ո­րեն այր­վում է դեմքս, և ես չգի­տեմ, թե ուր կոր­չեմ: Ու­զում եմ հոն­գուր-­հոն­գուր լալ, և, որ­պես­զի լաց չլի­նեմ, ու­ժեղ կծում եմ շուր­թերս:

Իմ ականջ­նե­րի մեջ ու իմ գլ­խում շա­րու­նակ ինչ­-որ տա­րօ­րի­նակ, մի վայրկ­յան ան­գամ չընդ­հատ­վող աղ­մուկ է: Բայց թեթև քա­մուց իրար խփ­վող տերևնե­րի աղ­մուկ չէ դա, այլ ավե­լի շուտ՝ ջր­վե­ժի շա­ռաչ: Եվ այդ աղ­մու­կի մի­ջից հան­կարծ լս­վում է գիշ­ե­րա­յին երկն­քով անց­նող արա­գիլ­նե­րի կան­չը: Ար­գի­նան ու Ար­մե­նը մի պահ նա­յում են վեր, դե­պի եր­կինք: Արա­գիլ­նե­րի թախ­ծա­կան կան­չը հետզ­հե­տե հե­ռա­նում, կոր­չում է սա­րե­րի ետևում:

-Երբ Թար­թա­ռի ձո­րում սկս­վեց Սար­սան­գի ջրամ­բա­րի կա­ռու­ցու­մը, մի­ա­ժա­մա­նակ որոշ­ում եղավ հա­տել ան­տա­ռի այն մա­սը, ուր ապա­գա լի­ճը պետք է լի­նի,- հա­յաց­քը դեռևս հե­ռա­վոր սա­րե­րին, ասում է Ար­մե­նը:- Դե հո ան­տա­ռը չէ­ին թող­նե­լու ջրի տակ: Բայց ահա եղան մար­դիկ, որ, օգտ­վե­լով առի­թից, կտ­րե­ցին նաև շատ ծա­ռեր՝ լճի սահ­ման­նե­րից շատ հե­ռու: Ամ­բար­տա­կի մոտ մի բար­դի կար՝ կա­տա­րին արա­գի­լի բույն: Նրանք կտ­րե­ցին նաև այդ բար­դու ճյու­ղե­րը, բույնն ավեր­վեց: Իսկ երբ եկավ գա­րու­նը, արա­գիլ­նե­րը վե­րա­դար­ձան: Նրանք մո­տե­նում էին թևածե­լով, ու­րա­խու­թյան ճի­չեր ար­ձա­կե­լով: Հաս­նե­լով ծա­նոթ բար­դուն, նրանք, երևի հաս­կա­ցան կա­տար­վա­ծը, տագ­նա­պա­լից կռինչ­ներ հա­նե­լով մի քա­նի ան­գամ պտտ­վե­ցին բար­դի­նե­րի շուր­ջը, իսկ հե­տո հե­ռա­ցան: Այն գնալն էր, այլևս չվե­րա­դար­ձան…

-Նա­յիր, Ար­մեն, տես­նո՞ւմ ես, այն­տեղ, գյուղ մտ­նող ճա­նա­պար­հի վրա կանգ­նած մե­նա­վոր դեղ­ձե­նին,- ուշ­ա­ցու­մով ասում է Ար­գի­նան:- Դու հա­մա­ձա՞յն ես, որ այն դարձ­նենք մեր թա­լիս­մա­նը:

-Ի՞նչ թա­լիս­ման,- զար­մանք ար­տա­հայ­տող ձայ­նով հարց­նում է Ար­մե­նը:

Ար­գի­նան ան­համ­բե­րա­տար թա­փա­հա­րում է գլու­խը

-Մի­այն մի խոսք՝ այո կամ ոչ:

-Ա­յո: Իհար­կե, այո… Բայց չեմ հաս­կա­նում, դա ի՞նչ է նշա­նա­կում:

-Քա­նի դեռ այդ ծա­ռը կանգ­նած է այն­տեղ՝ ողջ ու անվ­նաս, ինձ ոչինչ չի լի­նի կյան­քում՝ ոչ փոր­ձանք, ոչ վիշտ, իսկ եթե չլի­նի այդ ծա­ռը, որևէ մե­կը կտ­րի այն, կամ կոտր­վի ճյու­ղե­րից նույ­նիսկ մե­կը՝ մեծ դժ­բախ­տու­թյուն կպա­տա­հի մեզ:

Նա այդ բա­ռերն ար­տա­սա­նում է այն­պի­սի կր­քոտ հա­մոզ­վա­ծու­թյամբ ու այն­պես հա­մոզ­ված, որ սար­սա­փել կա­րե­լի է, և ես ակա­մա մտա­ծում եմ՝ նա խել­քը թռց­րել է, ինչ է: Մի՞­թե նա չի հաս­կա­նում, որ ես տեղ­նու­տե­ղը կմեռ­նեմ, եթե նրան մի բան պա­տա­հի: Հա­վա­նա­բար նույնն է մտա­ծում նաև Ար­մե­նը, որով­հետև գր­կե­լով Ար­գի­նա­յի ու­սե­րը, նա վա­խե­ցած հարց­նում է.

-Ար­գի­նա, մտա­ծիր, տես ինչ ես ասում:

-Ես գի­տեմ, թե ինչ եմ ասում: Ես հա­վա­տում եմ նա­խազ­գա­ցում­նե­րին: Ասա ինձ, դու չես թող­նի, չէ՞, որ­պես­զի որևէ մե­կը կտ­րի այն:

-Եր­բեք: Ան­հոգ մնա:

-Դու ինձ հա­մար շատ ես թանկ, Ար­մեն:

Ար­մե­նը նրան քնք­շո­րեն սեղ­մում է իր կրծ­քին և մի որոշ ժա­մա­նակ նրանք իրար գր­կած լուռ կանգ­նում են այդ­պես: Հե­տո Ար­մե­նը հարց­նում է կա­մա­ցուկ.

-Մինչև աշ­ուն ինչ­քա՞ն ժա­մա­նակ է մնա­ցել:

-Չ­գի­տեմ: Չեմ հաշ­վել:

Ար­մե­նը մի եր­կու վայրկ­յան լռում, այ­նու­հետև ասում է.

-Ու­ղիղ չորս ամիս:

-Ար­մեն, սի­րե­լիս, պետք չէ այդ մա­սին խո­սել:

-Ին­չո՞ւ:

-Ինձ թվում է մինչ այդ ես չեմ դի­մա­նա… չեմ ապ­րի:

Ես կի­սա­բարձ­րա­նում եմ տե­ղից, ուշ­ա­դիր նա­յում Ար­գի­նա­յին:

-Մեր կող­մե­րում հար­սա­նիք­նե­րը մի­այն աշ­նանն են լի­նում,- ասում է Ար­մե­նը:- Այդ­պի­սին է սո­վո­րույ­թը:

-Ինչ­պի­սի հե­տամ­նա­ցու­թյուն,- ասում է Ար­գի­նան, բայց ես նրա ձայ­նից զգում եմ, որ նա կա­տա­կում է:- Մեր ժա­մա­նակ­նե­րում, երբ ան­հաշտ պայ­քար է մղ­վում իրենց դարն ապ­րած սո­վո­րույթ­նե­րի դեմ, դժ­բախ­տա­բար, դեռևս գտն­վում են մար­դիկ, ով­քեր պաշտ­պա­նում են հին սո­վո­րույթ­նե­րը: Մի՞­թե, իրոք, չի կա­րե­լի գո­նե մի ան­գամ խախ­տել այդ սո­վո­րույ­թը:

Այդ խոս­քե­րից հե­տո նրանք ու­րախ ծի­ծա­ղում են: Հե­տո Ար­գի­նան ասում է.

-Դե, ես գնամ, Ար­մեն, ուշ է ար­դեն:

-Ի¯նչ շուտ է անց­նում ժա­մա­նա­կը: Ե՞րբ կհան­դի­պենք:

-Չ­գի­տեմ:

-Այս չորս ամիս­նե­րին ու­զում եմ ամեն օր հան­դի­պել քեզ:

-Իսկ հե­տո՞,-ա­սում է Ար­գի­նան:

-Իսկ հե­տո հան­դի­պել և այլևս չբա­ժան­վել եր­բեք:

Ես կա­մաց, առանց որևէ ձայ­նի, ետ­-ետ եմ սո­ղում և, քիչ այն կողմ, մթու­թյան մեջ ոտ­քի կանգ­նե­լով, վա­զում եմ տուն: Ես վա­զում եմ արագ՝ եր­բեմն ետ­-ետ նա­յե­լով, ասես ինչ­-որ մե­կը հետևում է ինձ:

Տա­նը առաջ­վա պես ոչ ոք չկա: Մեր Չալ­կան մի քա­նի ան­գամ ընկ­նում է ոտ­քե­րիս տակ, ցատ­կո­տում է այս ու այն կողմ, բայց ես նրան ուշ­ադ­րու­թյուն չեմ դարձ­նում, բարձ­րա­նում եմ տուն և, առանց լույ­սը մա­րե­լու, հապշ­տապ մտ­նում եմ ան­կո­ղին:

Ես եր­կար սպա­սում եմ Ար­գի­նա­յին, բայց նա չկա:

Ծանր, սևավուն ամ­պե­րը ծած­կում են լուսն­յա­կի երե­սը, դր­սում ամեն ինչ ընկղմ­վում է խա­վա­րի մեջ, և այդ ան­թա­փանց խա­վա­րի մեջ հս­տակ հն­չում է մեր Բա­րակ ջուր գե­տի մի­ա­լար վշ­շո­ցը: Շունչս պա­հած ու ականջս ձայ­նի՝ սր­տատ­րոփ սպա­սում եմ: Բա­կում ծա­նոթ ճռնչ­յու­նով բաց­վում է դար­պա­սի դու­ռը: Ար­գի­նան է: Նա անաղ­մուկ, թեթևաքայլ մտ­նում է տուն: Ես ձևաց­նում եմ, թե քնած եմ, բայց գաղ­տուկ հետևում եմ նրան:

Ար­գի­նան մո­տե­նում է հա­յե­լուն, և ես հա­յե­լու մեջ տես­նում եմ նրա քիչ գու­նատ, բայց չք­նաղ դեմ­քը, նուրբ ռուն­գե­րով հմա­յիչ քի­թը, խոշ­որ, ար­տա­հայ­տիչ աչ­քերն ու լի­քը շուր­թե­րը: Նա, իր սո­վո­րու­թյան հա­մա­ձայն, գլ­խի վարժ շար­ժու­մով նե­տում է ճա­կա­տին ըն­կած մա­զե­րը և հան­կարծ ձեռ­քե­րով ծած­կում է դեմ­քը: Մի՞­թե լաց է լի­նում: Սիրտս ալե­կոծ­վում է նրա հան­դեպ ու­նե­ցած ան­հուն սի­րուց ու խղ­ճա­հա­րու­թյու­նից: Սա­կայն վա­խե­նում եմ ափ­սո­սան­քի մի բառ ան­գամ ար­տա­սա­նել. նա կա­րող է նե­ղա­նալ՝ նկա­տե­լով, որ հետևում եմ իրեն: Դրա հա­մար էլ սկ­սում եմ թեթևակի խռմ­փաց­նել:

Ար­գի­նան դան­դաղ շրջ­վում է իմ կող­մը: Ես լսում եմ նրա հուշ­իկ քայ­լե­րը… Նա մո­տե­նում է ինձ, զգուշ­ու­թյամբ նս­տում է իմ մահ­ճա­կա­լի ծայ­րին, և ես զգում եմ, թե ինչ­պես է խո­նարհ­վում ինձ վրա, ար­դեն զգում եմ նրա անուշ­իկ բուր­մուն­քը: Ար­գի­նա­յի տաք շուր­թե­րը հպ­վում են իմ այ­տին: Ես արա­գո­րեն բա­ցում եմ աչ­քերս, մի ձեռ­քով թեթևակի գր­կում եմ Ար­գի­նա­յին, ու­զում եմ համ­բու­րել նրան, սա­կայն չեմ հա­մար­ձակ­վում:

-Դու չէ­իր քնե­ել, չէ՞, Աբիկ,- հարց­նում է նա, առանց ետ քաշ­վե­լու:

-Ոչ,- պա­տաս­խա­նում եմ ես դող­դո­ջուն ձայ­նով:- Չէի քնել: Դու այդ որ­տե՞ղ էիր այս­քան ժա­մա­նակ,- հարց­նում եմ ես՝ աչ­քերս դարձ­նե­լով մի կողմ:

Նա իմ հար­ցին չի պա­տաս­խա­նում:

-Ա­բիկ,- ասում է նա,- կա­րո՞ղ ես հաշ­վել՝ ինչ­քա՞ն է մնա­ցել մինչև աշ­ուն:

-Ի՞նչ մի դժ­վար բան է դա: Ու­ղիղ չորս ամիս:

-Դու եր­ջա­նիկ ես, Աբիկ, քեզ հա­մար չորս ամի­սը պար­զա­պես չորս ամիս է, և վերջ:

-Իսկ քե՞զ հա­մար,- հարց­նում եմ ես, զգա­լով, թե ինչ­պես է թրթ­ռում սիրտս:

-Ինձ հա­մար:,- Ար­գի­նան մի պահ մտա­ծում է:- Ինձ հա­մար՝ մի ամ­բողջ հա­վի­տե­նա­կու­նու­թյուն:

10.

Այդ գիշ­եր նա ուշ պառ­կեց: Գրա­վոր­ներ էր ստու­գում, բայց պառ­կեց թե չէ՝ ան­մի­ջա­պես քնեց: Ես միշտ էլ զար­մա­նում եմ վայրկ­յան­պես քնով անց­նե­լու նրա հմ­տու­թյան վրա: Ես այդ­պես չեմ կա­րո­ղա­նում՝ մի կող­քից մյուսն եմ շրջ­վում, նո­րից ու նո­րից վեր­հիշ­ում եմ այն ամե­նը, ինչ տե­սա ու լսե­ցի այն­տեղ՝ ձո­րա­մերձ այ­գու ծա­ռե­րի տակ, սա­կայն, միևնույն է, քնել չեմ կա­րո­ղա­նում: Իմ լու­սա­մու­տից երևում է երկն­քի մի ծայ­րը, բայց երկն­քի այդ մա­սը դեռևս պատ­ված է ամ­պե­րով և նա­յե­լու բան չկա այն­տեղ: Սեն­յա­կը տոթ է, երևի անձրև է գա­լու: Ես ու­զում եմ ել­նել, բա­ցել օդանց­քը, բայց վա­խե­նում եմ Ար­գի­նան արթ­նա­նա: Ես կր­կին ամուր փա­կում եմ աչ­քերս՝ ձգ­տե­լով մի կերպ քնով անց­նել: Եվ հան­կարծ այդ պա­հին կա­լա­տե­ղե­րից ինչ­-որ տագ­նա­պա­լից ձայն, փշ­րե­լով գար­նա­նա­յին խոր լռու­թյու­նը, տա­րած­վում է քնած գյու­ղի վրա:

-Է հե-­հե-­հե-­ե-­ե¯յ:

Այդ անակն­կալ աղա­ղա­կից ասես սառ­չում է ար­յունս, ես արագ նս­տում եմ ան­կող­նում և սար­սա­փով բռն­ված նա­յում շուրջս:

-Է­հե-­հե-­ե-­ե¯յ:- տղա­մար­դու ահա­սար­սուռ կան­չը կր­կին ար­ձա­գանք­վում, քա­ռա­պատկ­վում է լեռ­նե­րում ու անդն­դա­խոր մթին ձո­րե­րում:

Ես իջ­նում եմ մահ­ճա­կա­լից, վա­զում եմ Ար­գի­նա­յի մոտ և սկ­սում ցն­ցել նրա ու­սը.

-Ար­գի­նա, վեր կաց:

Ար­գի­նան բա­ցում է աչ­քե­րը և նա­յում ինձ՝ զար­մա­ցած, ոչինչ չհաս­կա­նա­լով: Հե­տո, հան­կարծ ցած թռ­չե­լով մահ­ճա­կա­լից, նա նետ­վում է դե­պի պատշ­գամբ: Ես մի­այն հի­մա եմ նկա­տում, որ չա­րա­գույժ հրա­ցոլ­քը դր­սում բռ­նել է ամ­բողջ եր­կին­քը: Ար­գի­նան բազ­կա­թո­ռի վրա­յից հա­մար­յա պո­կում է իր զգես­տը, այն նույ­նը, երկ­նա­կա­պույ­տը, արա­գորեն հագ­նում է այն և ասում է շն­չա­բեկ ձայ­նով.

-Ա­բիկ, այն­տեղ, գյու­ղա­մի­ջում: այր­վում է հի­վան­դա­նո­ցը:

Նա տնից սրըն­թաց դուրս է վա­զում, իր ետևից շրխ­կո­ցով ծած­կե­լով դու­ռը: Ես նույն­պես, հասց­նե­լով մի կերպ հագ­նել շալ­վարս, ան­մի­ջա­պես վա­զում եմ փո­ղոց, սլա­նում դե­պի հի­վան­դա­նոց, չէ որ մայ­րիկս նույն­պես այն­տեղ է: Բո­լոր թա­ղա­մա­սե­րից՝ հե­ռու և մո­տիկ, տագ­նա­պա­հույզ գոչ­յուն­նե­րով, ձեռ­քե­րին վառ­վող ջա­հեր՝ դե­պի գյու­ղա­մեջ են վա­զում մար­դիկ: Իսկ հի­վան­դա­նո­ցը ճար­ճա­տում է բո­ցե­րի մեջ, կրա­կի լեզ­վակ­նե­րը լու­սա­մուտ­նե­րի փեղ­կե­րը լի­զե­լով սո­ղոս­կում են ներս:

-Ե­րե­խա­նե­րը, երե­խա­ներն այն­տեղ են, երկ­րորդ հար­կում,- լսում եմ ես ինչ­-որ մե­կի աղեկ­տուր ձայ­նը:

Հի­վան­դա­նո­ցի գլ­խա­վոր մուտ­քով ու առա­ջին հար­կի լու­սա­մուտ­նե­րից հապշ­տապ դուրս են բե­րում հի­վանդ­նե­րին՝ ան­թա­ցու­պե­րով, իրար հեն­ված: Աղ­մուկ, իրա­րան­ցում է, լաց ու հա­ռա­չանք, այդ ձայ­նե­րից ու կրա­կի կա­տա­ղի ճայ­թյուն­նե­րից եր­կիր ու եր­կինք ցնց­վում են: Իսկ ո՞ւր են Ար­գի­նան, մայ­րի­կը:

-Ե­րե­խա­նե­րը: Նրանց հար­կա­վոր է դուրս բե­րել շեն­քից,- բարձ­րա­ճիչ  բղա­վում է ինչ­-որ մի կին, և այդ ան­հա­մար ձայ­նե­րի ու աղ­մու­կի մեջ ես հա­զիվ եմ ճա­նա­չում իմ մայ­րի­կի ձայ­նը: Մայ­րիկս ինչ­-որ մարդ­կանց հետ պատ­գա­րա­կի վրա դուրս է բե­րում մի մար­դու. երևի նրան, որին ար­ջը հոշ­ո­տել է: Նա արագ սրս­կում­ներ է անում մար­դուն:

Եվ հան­կարծ ծխի ու կրա­կի մեջ ես նշ­մա­րում եմ Ար­գի­նա­յին: Դա տևում է մի կարճ ակն­թարթ մի­այն, հա­ջորդ վայրկ­յա­նին նա չքա­նում է իմ տե­սա­դաշ­տից:

-Ա­բիկ,- ետևից կան­չում է ինչ­-որ մե­կը:

Այդ իրա­րանց­ման մեջ ես, այ­նու­ա­մե­նայ­նիվ, ճա­նա­չում եմ Ար­գի­նա­յի ձայ­նը: Շրջ­վում և առա­ջին հար­կի դռ­նա­խոր­շում տես­նում եմ Ար­գի­նա­յին՝ գր­կին ինչ­-որ երե­խա: Ձեռ­քե­րով պաշտ­պան­վե­լով կրա­կից ու ծխից շն­չա­հեղձ­վե­լով, ես վա­զում եմ Ար­գի­նա­յի կող­մը, նրա ձեռ­քից վերց­նում եմ երե­խան և վա­զում ետ: Մի պա­ռավ կին իմ ձեռ­քից վերց­նում է երե­խան, և ես կր­կին վա­զում եմ դե­պի դռ­նա­խոր­շը: Սա­կայն այս­տեղ ոչ ոք չկա: Ես ու­զում եմ մտ­նել ներս, բայց այն­տե­ղից մի այն­պի­սի տա­քու­թյուն է հոր­դում, որ ակա­մա ետ եմ ցատ­կում: Մար­դիկ ար­դեն տեղ են հա­սել, և իմ շուր­ջը ջրով լի դույ­լե­րով ու կու­ժե­րով դե­սու­դեն են նետ­վում նրանք՝ մեր թա­ղե­ցի­նե­րը, ու­րիշ թա­ղա­մա­սե­րից էլ կան, ցա­քուց­րիվ վազվ­զում են այս ու այն կողմ, գո­ռում, աղա­ղա­կում են՝ առանց իրար լսե­լու:

-Ջուր բե­րեք, շուտ:

-Հող լց­րեք:

-Բա­հե­րով, բա­հե­րով հող նե­տեք:

-Ջուր, դե­պի այս կող­մը, դե­պի դռ­նե­րը:

-Շու­տով կգա հր­շեջ մե­քե­նան, հող շպր­տեք:

-Շրջ­կե­նատ­րո­նից մինչև այս­տեղ քա­ռա­սուն կի­լո­մետր ճա­նա­պարհ է, մինչև կգա, և այն էլ մեր ճա­նա­պարհ­նե­րով, ամեն ինչ մո­խիր կդառ­նա:

Կրակն ավե­լի է բոր­բոք­վել, դռ­նա­խոր­շին մո­տե­նալ ար­դեն հնա­րա­վոր չէ:

Ես ան­թար­թափ նա­յում եմ այդ ուղ­ղու­թյամբ, բայց Ար­գի­նան չկա: Ո՞ւր մնաց նա: Հր­դե­հի կա­տա­ղի ճար­ճատ­յու­նը, մարդ­կանց բղա­վոց­ներն ու ոտ­քե­րի դոփ­յու­նը, ջրի մեծ չա­նե­րը թափ­քե­րում բեռ­նա­տար մե­քե­նա­նե­րի տագ­նա­պա­լից ազ­դան­շան­նե­րը` այս ամե­նը վե­րած­վել է ահա­վոր մի խառ­նաշ­փո­թու­թյան, որից, թվում է, հողն ին­քը տն­քում, երե­րում է ոտ­քե­րի տակ: Ո՞ւր է Ար­գի­նան: Ին­չո՞ւ նա այլևս չի երևում: Սար­սա­փը պա­տում է ինձ: Ես սկ­սում եմ լաց լի­նել:

Ծվ­վոց, ծկլ­թոց է ամե­նուր: Եվ հան­կարծ ես տես­նում եմ Ար­մե­նին: Մինչև գոտ­կա­տե­ղը չգի­տես ին­չու մերկ, մրից լի­ո­վին սևացած, նա հենց նոր հի­վան­դա­նո­ցից պա­տու­հա­նով դուրս է բե­րել հեր­թա­կան հի­վան­դին և հի­մա, այս ու այն կողմ ըն­կած, որո­նում է ինչ­-որ մե­կին:

-Ար­մեն,- ձայ­նում եմ ես:- Ար­մեն, այս կողմ, Ար­մեն:

Ես նրան ասում եմ, որ այն­տեղ, ներ­սում է Ար­գի­նան:

-Նա ներս մտավ այն­տեղ ու մինչև հի­մա չկա:

Ար­մենն առանց վայրկ­յան կորց­նե­լու, իրեն նե­տում է դե­պի դռ­նա­խոր­շը, որ­տե­ղից քու­լա-­քու­լա ել­նում է բո­ցա­խառն ծու­խը: Սա­կայն նա հա­զիվ է չքա­նում այդ ծխի մեջ, երկ­րորդ հար­կի լու­սա­մու­տից կրա­կը մի­ան­գա­մից դուրս է ժայթ­քում՝ յոթ գլ­խա­նի վիշ­ա­պի պես լի­զե­լով լու­սա­մու­տի փեղ­կե­րը, որոնք իս­կույն բռնկ­վում, բո­ցա­վառ­վում են: Եվս մի երկ­վայրկ­յան, ու հան­կարծ կայ­ծե­րի հս­կա­յա­մեծ խուր­ձը ծառս է լի­նում դե­պի եր­կինք, և ահ­ռե­լի թնդ­յու­նի մեջ մի պահ մա­րում են հա­վաք­ված­նե­րի սար­սա­փա­հար ձայ­ներն ու հա­ռա­չանք­նե­րը:

-Տա­նի­քը փլ­վեց,- կոլտն­տե­սու­թյան վար­չա­կան շեն­քի պատշ­գամ­բում կանգ­նած գո­ռում է նա­խա­գահ Գաբ­րի­ել Բա­լա­յա­նը:- Բո­լորդ հետ կա­ցեք, տա­նի­քի մի մա­սը փլ­վեց, հետ կա­ցեք, հի­մա լրիվ կփլ­վի, հետ:

Ես ակա­մա մի կողմ եմ ցատ­կում: Ես իմ հո­գու խոր­քում դեռևս փայ­փա­յում եմ այն հույ­սը, թե Ար­մե­նը կհասց­նի փր­կել Ար­գի­նա­յին: Լաց լի­նե­լով վշ­տից ու ան­զո­րու­թյու­նից, ես ար­ձա­նա­ցած նա­յում եմ դռ­նա­խոր­շին:

Ար­մե­նը այն­տե­ղից ել­նում է ամ­բող­ջո­վին մրի մեջ կո­րած: Նրա տա­բա­տը մխում է, բայց նա ուշք չի դարձ­նում դրան: Կանգ առ­նե­լով, նա հա­յացքն ուղ­ղում է դե­պի եր­կինք, այդ­պես քա­րա­ցած նա­յում է մի պահ: Ասես ան­ջատ­ված աշ­խար­հից, ես նույն­պես նա­յում եմ վերև. զար­մա­նա­լի է, բայց այս գիշ­եր կար­միր գույն ու­նի լու­սի­նը:

-Ար­գի­նա,- խռ­պոտ, գա­զա­նա­կան զար­հու­րե­լի ձայ­նով բղա­վում է Ար­մենն ու, ասես գլ­խին իջած կռա­նի ծանր հար­վա­ծից, նա երե­րա­լով առա­ջա­նում է մի եր­կու քայլ, հե­տո հան­կար­ծա­կի ծն­կի է իջ­նում գետ­նին՝ ձեռ­քե­րով ծած­կե­լով դեմ­քը:

ՎԵՐՋԵՐԳ

Եվ ահա նո­րից գա­րուն է մեր գյու­ղում: Դեղ­ձե­նի­նե­րը ծաղ­կել են ամե­նուր, և նրանց ծա­ղիկ­նե­րը կար­միր են ու մա­նուշ­ա­կա­գույն:

Ես քայ­լում եմ ծա­նոթ կա­ծան­նե­րով ու քայ­լերն իմ ինձ ակա­մա տա­նում են դե­պի այն­տեղ, ուր տա­րին չորս բո­լոր ծա­ղիկ­ներ են, ու ար­տույտ­ներն անուշ գեղ­գե­ղում են այս ու այն­տեղ:

Իմ սր­տին մոտ ու հա­րա­զատ կա­ծան­ներ: Ես քայ­լում եմ առաջ: Ահա Բախ­չու­տի ձո­րը: Ահա և գյու­ղի այ­ծա­պահ Ռո­ման՝ նս­տած բլ­րի վրա: Նա նա­յում է գյու­ղի կող­մը: Իսկ գյու­ղում գա­րուն է, և ձվա­ծան հա­վե­րը կչկ­չում են զիլ:

Բախ­չու­տի ձո­րից մի աղ­ջիկ է ել­նում՝ կուժն ու­սին: Նա գնում է գյուղ տա­նող կա­ծա­նով, և պղն­ձե թաց կու­ժը փայլկ­տում է արևի տակ: Ամեն ինչ նույնն է, ամեն ինչ ցա­վա­լի­ո­րեն ան­փո­փոխ: Ահա և գյու­ղի հանգս­տա­րա­նը: Գար­նան արևի շո­ղե­րում քա­մին տա­րու­բե­րում է բարձր խո­տը: Իմ աչ­քե­րը սա­հում են ծա­նոթ քա­րե­րի վրա­յով, հա­յացքս ընկ­նում է մեծ ու սպի­տակ քա­րի վրա փո­րագր­ված ոս­կե­գույն տա­ռե­րին՝ Ար­գի­նա, դու ծա­ղիկ էիր սի­րում:Դու էլ ծա­ղիկ էիր ան­թա­ռամ:

Ես մո­տե­նում, ձեռքս դնում եմ սա­ռը քա­րին. գյու­ղա­կան սո­վո­րու­թյուն է, որ նշա­նա­կում է՝ բարև, սի­րե­լիս, ես քեզ չեմ մո­ռա­ցել:

Հեռ­վում, կա­կաչ­նե­րից հուրհ­րա­տին տա­լով, թեթևաշ­արժ ալիք­վում են ար­տե­րը, թախ­ծա­լուր կան­չում են մար­գար­տա­լո­րե­րը՝ կախ-­կը­ղա, շախ-­կը­ղա, շախ-­կը­ղա, կախ-­կը­ղա:

Ես եր­կար կանգ­նում եմ լռին և ինձ այն­պես է թվում, թե հե­ռա­վոր մի ձայն հա­զիվ լսե­լի շշն­ջում է. «Ես այս գյու­ղից ոչ մի տեղ չեմ գնա­լու: Ընդ­միշտ մնա­լու եմ ձեզ մոտ:»:

Խեղ­դե­լով հա­ռա­չան­քը, ես շրջ­վում, նա­յում եմ գյու­ղի կող­մը: Ներքևում՝ ձո­րում, փայ­լում, իր հին ձայ­նով եր­գում է Բա­րակ ջուր գե­տը, երևում է գյուղ մտ­նող մեծ ճա­նա­պար­հի վրա խո­նարհ­ված մե­նա­վոր դեղ­ձե­նին, որի ճյու­ղը կոտր­վել, կորց­րել է իր գա­րու­նը:

Այդ ճյու­ղը չտե­սավ այս ծա­ղիկ­նե­րը, որ կան հի­մա և կլի­նեն ամեն տա­րի, երբ գա­րու­նը կգա, և դեղ­ձե­նի­նե­րը կծաղ­կեն նո­րից՝ կար­միր ու մա­նուշ­ա­կա­գույն…