ՄԱՆԿՈՒԹՅԱՆ ԿԱՊՏԱՋԻՆՋ ԵՐԿԻՆՔԸ
Մեր գյուղը՝ Հնձախութը, հեռո՜ւ-հեռու է։ Ասես թաքնված ճանապարհներից՝ տապր է կացել խոր ձորերի մեջ, և միայն Սառնատուն լեռան կատարից է պարզորոշ երևում այն՝ շրջապատված երկնքոտ սարերով, զով անտառներով, այդ անտառների մեջ կորսված անթիվ, անհամար դաշտերով ու մարգագետիններով։
Փոքր է մեր գյուղը, փոքր, մի երկու հանդաչափ տարածություն է նաև նրա գլխավերևում, բարձրաբերձ լեռնագագաթներին հենված երկինքը, որ ներքևից, գյուղից անասելի բարձր է երևում՝ ներկված մոշահավի ձևի գույնի՝ մուգ կապո՜ւյտ-կապույտ։
Երկարատև է մեզ մոտ ձմեռը, երկարատև է, բայց գեղեցկահրաշ, գեղեցկահրաշ է նաև գարնանը, երբ հանդ ու ձոր, սար ու լեռ զուգվում, զարդարվում են բազմերանգ գույներով՝ դեղին, սպիտակ, կարմիր, մանուշակագույն…Հետո գալիս է լեռնային գյուղի ոսկե ամառը, իսկ հետո լեռներում կորած մեր աստվածանիստ բարձր աշխարհում սկսվում են աշնան դանդաղասահ օրերը. գյուղի շուրջը՝ անտառներում, սար ու ձորերում ու գյուղական տնամերձ այգիներում դեղին շոր հագած ծառերը մեղմիվ օրորվում են աշնան թեթև քամուց, տերևները ծառերից պոկվում, պտույտ են գալիս օդում և դանդաղ իջնում գետնին։
Աշնանային ահա այդպիսի հիասքանչ մի օր ես ու իմ կրտսեր քույր Հեղինեն մեծ խարույկ էինք սարքել մեր տնամերձ այգում, խարույկի ծուխը սյան պես բարձրանում, գալարվում էր մեր այգու վրա և տեսանելի էր շատ հեռվից։
Այն ժամանակ ես չգիտեի, որ կանցնեն տարիներ, շատ երկար տարիներ, ու ես երբեք չեմ մոռանա ոչ աշնանային այդ երեկոն, ոչ էլ ամբողջ այն պատմությունը, որ սկսվեց այդ օրվանից։
Հեղինեն այգուց եգիպտացորենի չորացած կողրեր, լոբու ծիլ ու տերևներ է հավաքում, բերում, կիտում է ինձ մոտ, ես այդ ամենը խնամքով լցնում եմ կրակի վրա, և ծուխը թանձրանում, կատաղի ծալծլվում է դեպի վեր։ Գործով տարված՝ ես չէի լսել, որ ցանկապատի այն կողմից կանչում են ինձ։ »Քեզ կանչող կա»,- ականջիս տակ հնչում է Հեղինեի ձայնը։ Ասելու ձև ու տոնից ես կռահում եմ արդեն, թե ով է կանչում, բայց ուշադրություն չեմ դարձնում՝ ձևացնելով, թե իբր չեմ լսել։ »Չեմ ասո՞ւմ՝ կանչում են քեզ»,- ձայնի մեջ վիրավորվածություն՝ կամացուկ ասում է Հեղինեն, հայացքով ցույց տալով ցանկապատի կողմը։ Այնտեղ, ցանկապատի ետևում, գող կատվի պես կանգնել է մեր դասարանցի Զավենը ու չի համարձակվում ներս գալ, որովհետև Հեղինեն կանգնած է ինձ մոտ։ Ես ուղղում եմ ակնոցս և ծաղրական ժպիտով նայում Հեղինեին։ Նա հանկարծակի շիկնում է ու, փոխանակ կրակի մոտ դնելու չորացած կողրերի հերթական կապուկը, այն ուղղակի շպրտում է մոխրի մեջ՝ պարուրելով ինձ տաք մոխրով, և, գլուխը կախած, գնում է տուն։
Զավենը թեթևությամբ թռչում, անցնում է ցանկապատը, դանդաղաքայլ, մի տեսակ օրորվելով մոտենում է ինձ։ Առանց բարևելու նստում է գետնին։ Նա ինձ չի նայում։ Նա լուռ նայում է հեռու լեռների կողմը։ Ես նույնպես լուռ եմ։
-Ես արդեն կես ժամ է ցանկապատի այն կողմից հետևում եմ, թե ինչպես ես աշխատում,-վերջապես ասում է Զավենը։ Եվ ոնց էլ փչում է…Ես հո գիտեմ, որ նա բոլորովին չի էլ նայել իմ կողմը։ Եվ, եթե կա մեկը, որին Զավենը, իրոք, հետևել է, ապա դա Հեղինեն է։ Նա հենց Հեղինեի համար է եկել այստեղ։ Եվ ինչ է գտել նա Հեղինեի մեջ՝ չեմ հասկանում։ Այ քեզ Ռոմեո և Ջուլիետա։ Վերջերս ինչ-որ տեղ կարդացել եմ, որ մինչև հիմա էլ մնում է Ջուլիետայի պատշգամբը,և որ բոլոր տեղերից զբոսաշրջիկներ են գալիս Իտալիա՝ տեսնելու այդ պատշգամբը։
-Ես պատահաբար հետս վերցրել եմ փոցխը։ Բերե՞մ,- հեռվից, տան բակից հարցնում է Հեղինեն։
»Խորամանկությունդ չանցավ, քույրիկս…»,-մտքում ասում եմ ես Հեղինեին։ Եվ ձայնիս խիստ տոն հաղորդելու նպատակով բարձր ու շատ չոր ասում եմ.
-Ոչ, պետք չէ։- Այդ էր պակաս, որ գյուղացի աղջիկն իր մեծ եղբոր քողքին սիլի-բիլի անի ինչ-որ մեկի հետ, թեկուզ այդ մեկը քո ամենամոտ ընկերը լինի անգամ:
Հետո, ձևացնելով, թե իբր նայում եմ ցանկապատի վրա թեքված ընկուզենուն, աչքի տակով հետևում եմ Զավենին. նա աշխատում է չնայել Հեղինեի կողմը, բայց դա նրան չի հաջողվում։ Իբր ոչինչ չեմ նկատում, ակնոցս հանում, թաշկինակով մաքրում եմ ապակիները, հետո անտարբեր ձայնով ասում եմ.
-Հետաքրքիր է, վաղն ի՞նչ դասեր ունեք։
Զավենը շատ լավ է հասկանում, որ դասերի մասին հենց այնպես ասացի՝ ստեղծված իրավիճակը սքողելու համար (Հեղինեն իմ խոսքից հետո շրխկոցով փակեց բատշգամբի դուռը, մտավ տուն)։ Զավենը իմ հարցին չի պատասխանում, նա ասում է.
-Ի՜նչ գեղեցիկ աստղեր են։ Առաջին անգամ եմ այսպիսի աստղեր տեսնում։
Ես նույնպես նայում եմ երկնքին, Մեծ արչի համաստեղությանը, որի շուրջը առկայծում, ցոլցոլում են աստղերը։ Երկնքում շատ աստղեր կան, աստղերը անբնական շողշողուն են։ Երկնքից մի աստղ է պոկվում և, ասես պարսատիկից նետված՝ աղեղ գծելով գնում, ընկնում է սարերի ետևում։
-Գեղեցիկ են,- համաձայնում եմ ես։- Նորությո՞ւն է:Մեր լեռներում աստղերը միշտ էլ այդպիսին են եղել՝ խոշոր ու գեղեցիկ։- Եվ որ սատանան դրդեց ինձ փիլիսոփայել։- Եթե աստղերը փայլում են երկնքում, ուրեմն դա ինչ-որ մեկին պետք է։ Այդ աստղերը գեղեցիկ էին և ինը տարի առաջ, երբ մենք առաջին դասարանում էինք, այդպիսի կլինեն նաև մի քանի ամիս հետո, երբ կավարտենք դպրոցը։ Այդ ամենը հին է, իչպես աշխարհը։-Բռնելով Զավենի՝ զարմանք արտահայտող հայացքը՝ ես արագ եզրափակում եմ։-Ավելի լավ է ուրիշ բանից խոսենք։
Զավենը շարունակում է նայել ինձ։ Ես շրջվում եմ, որպեսզի չհանդիպեմ նրա հայացքին։
-Դու տեսա՞ր նրանց,- անսպասելի հարցնում է Զավենը։Ես զգում էի, որ նա հենց դրանից կսկսի:
-Ո՞ւմ։
-Ռուզանին ու Մարատին։ Հենց նոր անցան ձեր տան մոտով. գրադարանից էին գալիս։
-Եվ հետո՞։
-Ամբողջ ամառը քաղաքում է եղել, մոր մոտ…մազերն էլ կտրել, ոնց որ կինոդերասանուհի լինի…
-Ո՞վ։
-Իններորդ «Ա»-ի Ռուզանը։- Զավենը շեղակի նայում է ինձ։- Լուսնի՞ց ես ընկել, ինչ է,- կեղծ կշտամբանքով հանդիմանում է նա և ավելացնում,- այնպես սիրուն էր…Գիտե՞ս,նա տեղափոխվել է մեր դասարանը:
-Ինչո՞ւ:
-Չգիտեմ: Մարատն ասաց…Իբրթե իր խնդրանքով է փոխադրվել մեզ մոտ:
Երևի յուրաքանչյուր մարդ էլ իմ տարիքում սպասում է ինչ-որ մեկին։ Ես նույնպես սպասում եմ։ Մարդ չգիտի, թե ով է այդ մեկը, ե՞րբ և որտեղից է գալու, որպեսզի տակնուվրա անի կյանքդ։ Իսկ որ նա գալու է՝ դա անկասկած է։ Գրքերում եմ կարդացել այդ մասին:Նախազգացումները, ինչպես երազները, երբեմն ճիշտ են լինում։ Զավենի խոսքերից հետո ինձ հանկարծ այնպես է թվում, թե ես ամբողջ կյանքում սպասել եմ Ռուզանին։ Զարմանալի է…
-Ասում են, իբր, սիրում են իրար։- Նորից Զավենն է։
-Ովքե՞ր,- ակամաբար արտաբերում եմ ես, իսկույն ևեթ զգալով, որ հիմար հարց տվի:
-Դու խելքդ թռցրե՞լ ես,- քմծիծաղում է Զավենը։
Ես փայտի ծայրով խառնում եմ կրակը, կրակը բորբոքվում է, կայծերը երկինք են թռչում։ Մի պահ ոչինչ չեմ գտնում ասելու։
-Իսկ այդ ամենը դու որտեղի՞ց գիտես, -վերջապես հարցնում եմ ես։
-Իսկ ով չգիտի,- ուսերն անտարբեր թոթվում է Զավենը։- Առավոտվանից մինչև իրիկուն միասին են…
Ես Զավենին չեմ ասում, որ առավոտյան ինքս էլ տեսել եմ նրանց։ Աշխույժ զրուցի բռնված՝ նրանք գնում էին փոստի կողմը, հեռվից-հեռու բարևեցին, Ռուզանը նույնիսկ ժպտաց ինձ հրավառության նման շողարձակող իր գեղեցիկ աչքերով։ Ոչինչ չեմ ասում, որովհետև Զավենը, իր սովորության համաձայն, կսկսի հարցերի շարանը։
Աշնան արևը չի ելել դեռ հեռու սարերի ետևից։ Բայց հորիզոնը հրդեհվել է ասես։ Հետո ելավ արևը՝ ներկված մուգ կարմիր գույնի։ Հետո հնչեց դպրոցական զանգը։ Ուր որ է, կհնչի նաև երկրորդ զանգը։ Հարկավոր է շտապել։ Մեր տունը հեռու չէ դպրոցից, մի քանի րոպեում հասնում եմ։ Կանգնել եմ միջանցքում ու չեմ համարձակվում մտնել դասարան։ Այ քեզ հիմարություն. ինձ այնպես է թվում, թե բոլորը գիտեն, որ հանկարծակի սիրահարվել եմ Ռուզանին, և որ այս գիշեր մինչև լույս համարյա չեմ քնել, իսկ լուսադեմին, հազիվ աչք փակած, ես երազում տեսա նրան…
Գրողը տանի, ինչո՞ւ այդպես միանգամից վեհերոտ եմ դարձել։ Սիրտս արագ ու անկանոն խփում է, թվում է ևս մի քանի վայրկյան՝ և այն կանգ կառնի. ուրեմն հուզվում եմ։ Այ քեզ բան, ուղղակի ծիծաղելի է։ Բայց անհարմար է այսպես ցցվել դռան մոտ, մտնում եմ դասարան՝ աշխատելով ինչքան կարելի է անտարբեր ձևանալ։ Ինչպես միշտ բարձր, որպեսզի բոլորը լսեն, ասում եմ.
-Ողջույն բոլոր տասերորդցիներին,- և գնում եմ դեպի իմ նստարանը։ Հենց այն է, ուզում եմ նստել, ետևից կանչում են.
-Մհերիկ։
Անտարբեր տեսքով շրջվում եմ ձայնի կողմը։ Ագնեսան է՝ մեր դասկոմը։ Եվ որտեղից են գտել նրա ծնողներն այդ անունը՝ Ագնեսա։ Ոչ մի կերպ ընտելանալ չեմ կարողանում։ Եվ դեռ հպարտանում է հիմարը. »Իմ անունը հունական ծագում ունի, նշանակում է համեստ»։ Իսկ որ թողնես՝ ժամերով գլուխ կտանի չաչանակի պես։
-Ծանոթացեք,- ձեռքը հանդիսավոր կերպով Ռուզանի կողմը պարզելով ասում է Ագնեսան։-Դասերորդ «ա»-ից փոխադրւել է մեզ մոտ՝ դասերորդ«բ»: Հավերժ դեռատի գեղեցկագույն աստվածուհի Աֆրոդիտեն, որն իշխում է մարդկանց և աստվածների սրտերին։ Համոզված եղիր, Մհեր ջան, որ նա քո սրտին ևս կիշխի:Դա կասկածից վեր է,չէ՞,Ռուզան:
Ռուզանը՝ ճերմակ շրջազգեստով՝ ինչպես ճերմակ վարդ, ժպտում է ինձ փակ շուրթերով ու խոշոր, արտահայտիչ աչքերով։ Այդ աչքերը շփոթեցնում են ինձ, իսկ Ագնեսան ձեռք չի քաշում։
-Խնդրեմ, ծանոթացեք,-ձայնը կեղծելով ասում է նա,-եթե Մհերիկը դեմ չէ, իհարկե։-Այդ էր պակաս, որ Ագնեսան չխայթեր։
Ռուզանը՝ մազերը կարճ կտրած, գեղեցիկ, շարունակում է ժպտալ, ինչպես երևում է, նրան դուր է գալիս Ագնեսայի սարքած խաղը, նա սլացիկ, գեղակազմ իրանը փշրելով առաջ է գալիս.
-Իմ անունը Ռուզան է,-բալի գույնի շրթունքը կծելով՝ որպեսզի զսպի ծիծաղը, ասում է նա։-Ծանոթանանք։
Ես, իհարկե, գիտեմ, թե ինչ է հարկավոր անել նման դեպքում, բայց կանգնել եմ ոնց որ արձան և նույնիսկ ձեռքս շարժել անգամ չեմ կարողանում։ Տարօրինակ է, աչքիս առաջ գիշերվա երազն է. Ռուզանը ինձ մոտ էր եկել ճերմակ շորերով, երազում ես համբուրեցի նրա գրգասուն հնազանդ շուրթերը, և այդ շուրթերը վարդաբույր էին: Գրողը տանի, ինչո՞ւ շարունակ այդ մասին եմ մտածում, ինչո՞ւ կենտրոնանալ չեմ կարողանում։ Զգում եմ, որ բոլորը ինձ են նայում և դրանից ավելի եմ կորցնում ինձ, միայն կմկմում եմ.
-Անունս Մհեր է,- ակամա մտնելով խաղի մեջ , ասում եմ ես:
Պատկերացնում եմ, թե ինչպիսի ապուշ տեսք ունեմ այդ պահին։ Ագնեսան անմիջապես սկսում է ծիծաղել, նրա ետևից՝ մյուսները։ Ռուզանը նույնպես ծիծաղում է, բայց այնպես զուսպ ու համաչափ, ավելի ճիշտ, նա ժպտում է աչքերով ու շուրթերով, հետո շրջվում, գնում է աղջիկների կողմը։
Համարյա լրիվ ուժասպառ, ես վերջապես նստում եմ իմ նստարանին։ Լիլիթը, որին մինչ այդ չէի նկատել, արագ քայլերով մոտենում է ինձ.
-Տուր պայուսակս,-ասում է նա բարկացած։ Ես զարմանքով նայում եմ նրան։ Զայրույթից դողում են Լիլիթի շուրթերը։
-Իսկ ի՞նչ է պատահել,-հարցնում եմ ես։
-Տուր պայուսակս, չեմ ուզում քեզ հետ նստել։ Հասկանո՞ւմ ես, չեմ ուզում։
Գրողը տանի, թունավոր ճա՞նճ է կծել սրան, ինչ է։ Ամբողջ երկու տարի միասին ենք նստել, իսկ հիմա՝ խնդրեմ. տուր տիկնիկս, քեզ հետ խաղալ եմ ուզում։ Չէ, դժվար է այս աղջիկներին հասկանալը։
Լիլիթը պայուսակը վերցնում, գնում, նստում է Մարատի կողքին։ Եվ հիմա Մարատը ներկած աքլորի է նման. նստել է մեջտեղը՝ մի կողմից Ռուզանն է նստած, մյուս կողմից՝ Լիլիթը։
Զանգը հնչում է, և ես այս երկու տարվա մեջ առաջին անգամ, մենակ եմ մնում իմ նստարանին։ Ու նոր միայն հասկանում եմ, թե մենակ մնալը, թեկուզ դա լինի ընդամենը մի դասաժամ, ինչքան դժվար բան է։
Առաջին ժամը անգլերեն է. ուր որ է ընկեր Մարոն ներս կմտնի։ Նա միաժամանակ մեր դասղեկն է և, ինչպես ինքն է ասում, առանձնահատուկ սեր ունի մեր հանդեպ։ Ինչքանով է դա համապատասխանում իրականությանը՝ աստված գիտի, որովհետև մեկ էլ տեսար ասաց. »Ախ, երբ կավարտեք տասերորդը, որպեսզի ազատվեմ ձեզանից»։ Այդ խոսքերի հետ նա միշտ ժպտում է իր հրապուրական ժպիտով, դրա համար էլ չենք վիրավորվում։ Սպասման րոպեները, ինչպես գեղարվեստական գրքերում է նկարագրվում, ինձ համար անցնում են սարսափելի ծանր ու ձանձրալի։ Եվ, ահա, վերջապես, թեթև կաղալով ներս է մտնում ընկեր Մարոն։
-Բարև ձեզ, երեխեք,- ասում է նա՝ դասամատյանն անփութորեն նետելով սեղանին։ Նրա մշտապես ժպտացող աչքերը սահում են մեր վրայով։
-Այս ի՞նչ է պատահել,- հարցնում է ընկեր Մարոն քիչ խոժոռվելով։- Ազատ տեղ չկա, ի՞նչ է, ինչո՞ւ եք երեքով նստել,- նա հավանորեն գիտի, որ Ռուզանը փոխադրվել է մեր դասարանը, ոչինչ չի ասում։-Ռուզան, անցիր Մհերիկի մոտ նստիր։
Շշմել կարելի է…Ռուզանը հանգիստ վերցնում է պայուսակը և տեղափոխվում ինձ մոտ։ Նկատում եմ՝ Լիլիթը բարկացած ինչ որ բան է շշնջում Մարատին, Մարատը նրա ասածը հաղորդում է Միքայելին, սա էլ իր հերթին՝ Զավենին, և Զավենը, թեքվելով իմ կողմը, կամացուկ ասում է ականջիս.
. -Լիլիթը այլևս քեզ մոտ չի գալու։
-Ավելի լավ,-դիտմամբ բարձր, որ լսելի լինի Լիլիթին, ասում եմ ես և, իբր դա ինձ համար էական ոչ մի նշանակություն չունի, լուսամուտից անտարբեր նայում եմ դուրս։
Ես հո լավ գիտեմ Լիլիթին. մի ժամ չանցած, պայուսակն առած ետ է գալու։ Իսկ մինչ այդ ընկեր Մարոն, դիմելով Ռուզանին, ասում է.
-Սրանից հետո դա քո մշտական տեղն է։ Իսկ Լիլիթը թող նստի Մարատի կողքին։
Եվ վերջ։ Սկսվում է դասը։ Ռուզանից ոչ այն է օծանելիքի, ոչ այն է ծաղիկների այնպիսի անուշ բուրմունք է գալիս, որ ուղղակի շշմել կարելի է։ Եվ իմ հոգու խորքում այնպիսի մի բան է կատարվում, որ առաջներում երբեք չի եղել ու անհնարին է բառերով նկարագրել։ Ես ակամաբար կրկին մտաբերում եմ գիշերվա երազը, Ռուզանին՝ ձյունասպիտակ շորերով…
Աջից, մեր նստարանից քիչ այն կողմ, դուռ է բացվում դեպի հարևան սենյակը, որտեղ պահվում են լաբորատորական փորձասարքերը։ Դռան ապակու մեջ, ինչպես հայելում, անդրադարձվում է ամբողջ դասարանը… ավելի ճիշտ, ոչ թե ամբողջ դասարանը, այլ դասարանի մեծ մասը։ Ապակու մեջ պարզ երևում է Ռուզանը։
Նրա մազերը թափված են ուսերին։ Մազերը բաց գույնի են և, հավանաբար, այնպես փափուկ… Իսկ աչքերը սև են ու խոշոր։ Աստված վկա, ճիշտ էր ասում Զավենը, նա կինոդերասանուհու է նման։
Դռան ապակու մեջ երևում է նաև Մարատը։ Նա երբեմն առ երբեմն խեթ-խեթ նայում է մեր կողմը։ Իսկ Լիլիթը հայացքը բոլորովին չի կտրում ինձանից։ Նա, ըստ երևույթին, կարծում է, թե ես չեմ տեսնում իրեն։ Շատ լավ, ես դա հիմա գլխի կգցեմ նրան։ Ես անսպասելի շրջվում և ծաղրանքով աչքով եմ անում Լիլիթին։ Ուրիշ անգամ Լիլիթը այդ ծաղրանքը ոչ մի կերպ կուլ չէր տա, բայց հիմա, չգիտես ինչու, լռում է։ Կամ հեռու է նստած մեզնից, կամ էլ դաս է՝ դրա համար։ Սակայն նրա լռությունը, ինքս էլ չգիտեմ ինչու, տագնապահույզ է անում ինձ։Գուցե նրա համար, որ նա չհեռացրեց աչքերը, երբ մեր հայացքները հանդիպեցին։ Չգիտեմ։ Ես աչքերով նրան հարցնում եմ՝ »ի՞նչ է պատահել»։
Լիլիթը, միանգամայն անսպասելի, սկսում է լաց լինել։ Դասարանն իսկույն շրջվում է նրա կողմը և, ուղղակի զարմանալի է, բոլորը լուռ են։ Ոչ ոք չի համարձակվում առաջինը խոսել։
-Ի՞նչ է պատահել,- հարցնում է ընկեր Մարոն՝ շարքերի արանքով մոտենալով Լիլիթին։ Քեզ ի՞նչ եղավ, Լիլիթ։
Լիլիթը չի պատասխանում, նրա ուսերը ցնցվում են հեծկլտանքից։ Ընկեր Մարոն քնքշորեն շոյում է նրա մազերն ու սփոփում ոնց որ երեխայի։
-Դե, Լիլիթ, լաց լինել պետք չէ, հանգստացիր, դու հո փոքրիկ աղջիկ չես։ Շուտով կավարտես դպրոցը, կգնաս ինստիտուտ և ամեն ինչ լավ կլինի։
Աստված իմ, ախր, մինչև ե՞րբ պիտի այս մեծահասակ մարդիկ մեզ անխելահաս երեխաների տեղ դնեն։ Մի՞թե նրանք, իրոք, հավատում են այն բանին, որ բարեհաջող կերպով ինստիտուտ ընդունվելը կփրկի Լիլիթին կամ էլ մեկ ուրիշին կյանքի ձախորդություններից։ Ախր, իրենք անգամ չեն հավատում իրենց խոսքին։ Բայց, միևնույն է, ասում են։ Լավ է, որ Լիլիթն ինքն իրեն, առանց մխիթարիչ խոսքերի, հանկարծակի խաղաղվում է՝ ինչպես ամառային տաք անձրև։ Լիլիթն այլևս չի նայում իմ կողմը, նա նայում է լուսամուտից դուրս, բայց ես պարզ տեսնում եմ, թե ինչքան տխուր արտահայտություն ունի նրա դեմքը։ Ես խղճում եմ Լիլիթին։ Ոչ մի կերպ հասկանալ չեմ կարողանում, թե հատկապես ինչի համար, բայց երկու տարվա մեջ առաջին անգամ, խղճում եմ նրան։ Վճռում եմ զանգը տալուն պես մոտենալ Լիլիթին և հարցնել, թե ինչ է պատահել նրան, և նա ինչու հանկարծ լաց եղավ։ Սակայն զանգը հնչում է թե չէ՝ Լիլիթն արագ պայուսակը վերցնում է և գնում տուն։
Դասամիջոց է։ Բոլոր դասարաններից աշակերտները դուրս են հորդում միջանցք, և միջանցքը գվվում է ինչպես մեղվափեթակ։ Ես նստել եմ առանց շարժվելու և չգիտեմ ինչ անել։ Ոչ թե որ չեմ ուզում ելնել նստած տեղից, այլ որովհետև հնարավոր չէ դա. բանն այն է, որ ես նստած եմ պատի կողմը, ես կարող եմ դուրս գալ՝ Ռուզանի ելնելուց հետո միայն, իսկ Ռուզանը, չգիտեմ ինչու, չի ուզում ելնել տեղից։
-Կարողանալո՞ւ ես ոսկե մեդալով ավարտել,-հարցնում է Ռուզանը՝ պայուսակում ինչ-որ բան որոնելով։
-Ե՞ս։- Նրա անսպասելի հարցը հանկարծակիի է բերում, և ես մի վայրկյան կորցնում եմ ինձ։
-Այո։
-Որ ուզենա՝ նրա համար ինչ մեծ բան է դա,-իմ փոխարեն պատասխանում է Զավենը։
-Իսկ կուզենա՞ որ, -հարցնում է Ռուզանը կողքանց նայելով ինձ։ Նրա գեղեցիկ աչքերը ժպտում են խորամանկ փայլով։-Կարո՞ղ է հանկարծ խանգարեմ քեզ՝ հասնելու քո նպատակին,-ձայնը ցածրացնելով տաք շշնջում է Ռուզանը,-թե ընդհակառա՞կն։
-Ընդհակառակն,- ինքնաբերաբար ասում եմ ես՝ զգալով, թե շիկնանքն ինչպես է պատում դեմքս։ Եվ լավ է, որ Զավենը դուրս է եկել դասարանից։
-Իմ բախտը լավ բերել է, չէ՞,-նույն շշուկով ասում է Ռուզանը։
-Ինչո՞ւ,-չեմ հասկանում ես։
-Որովհետև դու բարի սիրտ ունես և չես զլանա օգնել ինձ՝ բարձր գնահատականներ ստանալու։ Իսկ գիտես՞ ինչու։
-Ինչո՞ւ։
-Նոր որոշում կա՝ ինստիտուտներում ընդունելության քննություններին հաշվի են առնում նաև հասունության ատեստատների գնահատականները։ Դու կօգնես, չէ՞, ինձ։
Ես, իհարկե հասկանում եմ, որ այդ ամենը պարզապես կատակ է, բայց գիտեմ նաև, որ ամեն մի կատակի մեջ էլ որոշ ճշմարտություն կա։ Չէ՞ որ ինքը՝ Ռուզանը ևս, դպրոցի ամենալավ սովորողներից մեկն է, նրա լուսանկարը փակցված է դպրոցական պատվո տախտակին։
Նրա խոսքերից այնպիսի մի քնքշություն է իջնում վրաս, որ քիչ է մնում երջանկությունից կտրվի շունչս։ Հարկավոր է ինչ որ բան ասել, կարևոր չէ, թե ինչ, կարևորը մի բան ասելն է, և ես ասում եմ.
-Իհարկե, կօգնեմ, դա ի՞նչ ասելու բան է,- ասում եմ ես, իսկ հետո հիմարաբար բերանից թռցնում եմ,- մայիսի մեկին իմ ծննդյան օրն է։
Ռուզանի շուրթերը՝ թարմ, ինչպես նորաբողբոջ վարդի թերթիկները, զարմանք են արտահայտում։
-Ճի՞շտ,- ասում է նա։ Պարզ տեսնում եմ. շողարձակող սև աչքերը ծիծաղում ենՀավես չունեմ գլուխ դնելու: , բայց նահանջելու տեղ չկա։
-Այո,- ասում եմ ես, իսկ ինքս ինձ մտածում եմ՝ քո փոխարեն ուրիշը լիներ, երևի, ասեր՝ հետո ինչ, թե ծննդյան օրդ է։ Եվ հասկացնել կտար, որ իր դիմաց կատարյալ ապուշի մեկն է։
-Ուրեմն քո բախտը նույնպես լավ բերել է,- ժպտում է Ռուզանը,- տոն օր ես ծնվել։ Հազարից մեկին է այդպիսի բախտ վիճակվում։
Նորից հնչում է զանգը, և բոլորը խնդուն աղմուկ-աղաղակով լցվում են դասարան։ Սկսվում է հերթական դասը։ Ես չգիտեմ, թե ինչպես են թռչում րոպեները, և երբ հնչում է վերջին զանգը, ի զարմանս իմ, Մարատը հանգիստ մոտենում է մեզ և, առանց իմ կողմը նայելու, Ռուզանին ասում է.
-Գնացինք, Ռուզան։
Սա խելագարվե՞լ է, ինչ է։ Ես նայում եմ Ռուզանին՝ հավատացած, որ նա նույնպես կզարմանա…Բայց ոչ։ Ռուզանը լուռ ելնում, վերցնում է պայուսակը և նրանք երկուսով միասին դուրս են գալիս դասարանից։ Ինձ այնպես է թվում, թե դասարանը դատարկվեց միանգամից և, եթե խոսեմ, ձայնս կարձագանքվի ինչպես լքված վանքում։
-Մեկ՝ զրո։- Ագնեսան է։ Հավես չունեմ գլուխ դնելու:
Որոշ ժամանակ անց ես ու Զավենը նույնպես դուրս ենք գալիս։
Արևը բարձրացել, հասել է Կաղնախաչ բարձր սարին։ Թեթև հովը մեղմիվ խաղում է ծառերի հետ, ծառերից դեղնած տերևները պոկվում , օրորվում են երկար՝ օդում փայլփլելով բազմերանգ գույներով, հետո ընկնում ցած։ Տարվա եղանակներից շատերին գարունն է դուր գալիս, ոչինչ չունեմ, լավ է գարնանը, բայց ինձ ամենից շատ դուր է գալիս աշունը։ Չգիտեմ, չեմ կարող բացատրել, բայց դա այդպես է։
Ես լարված ուշադրությամբ նայում եմ առաջ։ Այնտեղ, առջևում, կողք-կողքի քայլում են Ռուզանն ու Մարատը։ Ինչի՞ մասին են խոսում նրանք։ Տարօրինակ բան է, դեռևս երեկ, այս նույն ժամին, ես համարյա ուրիշ մարդ էի, միանգամայն ուրիշ էի, այո, ոչ այնպիսին, ինչպես հիմա։ Երեկ ինձ համար ամեն ինչ միևնույնն էր։ Երեկ Մարատը իմ մոտ ընկերներից մեկն էր և ոչ ոք արար աշխարհում չէր կարող բաժանել մեզ իրարից։ Բայց դա երեկ էր… իսկ այսօր ամեն ինչ միանգամից փոխվել, խճճճվել է իրար։ Ռուզանն՝ աղջկական իր հրապույրներով միանգամից մտել է սիրտս… Իսկ գուցե ես վաղուց եմ սիրում նրան։ Գուցե միշտ էլ սիրել եմ ու չեմ գիտակցել դա։ Զարմանալի է, երբեք մտքովս չէր անցնի…
-Ինչի՞ մասին ես մտածում,-ընդհատելով իմ մտորումները, հարցնում է Զավենը։
-Հենց այնպես,-ասում եմ,-զանազան բաների…
-Նրա մասին ես մտածում։-Զավենը անունը չի տալիս, բայց ես հո գիտեմ, թե ում մասին է խոսքը: Չեմ վիճում Զավենի հետ, որովհետև նա ձշմարիտ է։ Վիճելու ի՞նչ կա այստեղ։ Մենք լուռ քայլում ենք միասին, հետո մեր այգու մոտ, այնտեղ, ուր միշտ բաժանվում ենք ես ու Զավենը, նա ասում է։
-Կարիք չկա մտածելու։- Եվ առաջին դասարանցու պես պայուսակը գցելով ուսով, լուռ, գլխահակ գնում է դեպի իրենց տուն։
Ես երկար նայում եմ նրա հետևից ու ոչինչ չեմ գտնում ասելու։
Ես այդպես էլ չհասկացա՝ քնեցի՞ այդ գիշեր, թե ոչ։ Այդ գիշեր մինչև լույս ինձ հոգեհան արեց…պատկերացնո՞ւմ եք թե ով՝ Աֆրոդիտեն։ Ծովի փրփուրներից ծնված գեղեցկուհի Աֆրոդիտեն։ Նա ինչո՞ւ այդպես հանկարծակի երևաց ինձ երեզում։ Չէ՞ որ ես բոլորովին չեմ մտածել նրա մասին։ Ես պարզապես մի հին հանդեսում տեսել էի նրա մարմարե արձանը, և ուրիշ ոչինչ, և դա էլ վաղուց էր։ Այդ արձանը շատ վշտացրեց ինձ, որովհետև Աֆրոդիտեն՝ շիկահեր ու գեղեցիկ, կանգնած էր հատված ձեռքերով. պարզ է, երևի անտիկ աշխարհի մի ինչ-որ ստոր արարած կամեցել է թռցնել տաճարից, փշրել է ձեռքերը, որպեսզի հեշտ լինի խոթել պարկի մեջ… Չէ, համենայն դեպս, քնել եմ։ Որովհետև ամբողջ գիշեր այդ Աֆրոդիտեն սիրահետում էր ինձ։ Այո, այո, սիրահետում էր։ Նա մինչև ուսերը հասնող երկար մազեր ուներ, սև աչքեր ու նռան գույն ունեցող ալ շուրթեր։ Նա այնպես քնքշորեն էր ժպտում ինձ, այդ ժպիտն ուղղակի խելքահան էր անում,- ես դա լավ եմ հիշում։ »Աստված իմ, դու այդ ինչքա՜ն գեղեցիկ ես»,- ասում եմ ես նրան։ Իսկ նա տխուր ժպտում է։ »Ես ամբողջ տասնյոթ տարի սպասել եմ քեզ»,- ասում եմ ես։ Իսկ նա ոչ մի բառ, միայն ժպտում է իր թախծոտ ու խորհրդավոր ժպիտով։ Եվ դա վառում, այրում է ինձ…ու ես տեսնում եմ, թե նա ինչպես է ձգվում իմ կողմը, ուզում է գրկել ինձ, իսկ ձեռքերը չկան… Եվ ես՝ ոչ այն է նրան խղճալուց, ոչ այն է՝ ինձ, սկսում եմ լաց լինել։ Իսկ հետո, երբ արթնանում եմ քնից, ձեռքս ակամաբար տանում եմ դեմքիս վրայով և, ով զարմանք, այտերս թաց են արցունքներից… Ահա թե ինչպիսի հիմար երազ եմ տեսել։ Սա ի՞նչ բան է, երկու գիշեր շարունակ տարօրինակ երազներ եմ տեսնում։ Չէ, այնուամենայնիվ, քնել եմ այս գիշեր։
Այս մեծ, անծայրածավալ աշխարհում գեղեցիկ գյուղեր շատ կան երևի, բայց մեր Հնձախութն էլ գեղեցիկ է։ Այն գեղեցիկ է անգամ գիշերը, երբ ծուլորեն ելնում է լուսինը և շուրջը ամեն ինչ շողշողում է գիշերային անեզր լռության մեջ։ Ես նայում եմ երկնքին, ամպի կտոր չկա, նորալուսինը անարգելք լողում է դեպի մեր բարձր սարերը, մեկ ասես աղոտանում, մեկ երևում է շատ պայծառ։ Ոնց որ կախարդական հեքիաթում։ Բայց այդ ամենը բնավ չի գրավում ինձ, որովհետև ես մտածում եմ Ռուզանի մասին։
-Մհերիկ, շուտ արա, մայրիկն ուր որ է կգա ֆերմայից, իսկ մենք դեռ ոչինչ չենք արել։
Ինչ-որ ճիշտ է՝ ճիշտ է, մայրիկն իսկապես հիմա կգա աշխատանքից, իսկ մենք ոչինչ չենք հասցրել անել։ Տնամերձ այգիներից ծուխ է ելնում։ Թանձր ծուխը ծալծլվելով ելնում, բարձրանում է վեր, խառնվում երկնքի մուգ կապույտին։ Երևի անծանոթ նայողին հեռվից կարող է թվալ, թե մեր անտառներն են վառվում։ Այնինչ պարզապես աշուն է, բոլորը զբաղված են իրենց տնամերձ հողամասերով, մաքրում են այն, գոմաղբ շաղ տալիս, փխրեցնում. պատրաստվում են գարնանը։ Հեղինեն երեկվա իր գործին է. նա լոբու ծիլերը ցցերից հանում, բերում, կիտում է ինձ մոտ։ Եգիպտացորենի չորացած կողեր ու տերևներ էլ է հավաքում-բերում, ես դրանք լցնում եմ խարույկի վրա, և կապտակարմրավուն ծուխը երկինք է սլանում։ Կրակի լույսի տակ ցոլցոլում են Հեղինեի աչքերը։ Թողնես, մտքերի մեջ խորասուզված, ժամերով կնայի կրակին։ Ես էլ եմ սիրում նայել։
-Մհերիկ։
Շրջվում եմ։ Դարձյալ Զավենն է։ Եվ նորից, ինչպես երեկ, կանգնել է մեր ցանկապատի այն կողմում։
-Արի այստեղ,-ձայնում եմ ես բարձր, իսկ հետո նայում եմ Հեղինեին և, կամացուկ, որպեսզի Զավենը չլսի, ասում եմ.-Տուն գնա։
-Մհերիկ, իսկ քանի՞ օրում պիտի ավարտենք այգու փխրեցումը,-ասում է նա այնպիսի անմեղ տոնով, ասես չի էլ լսում իմ ասածը։
-Տուն գնա քեզ ասեցին,- ես ձայնս քիչ բարձրացնում եմ։
-Չեմ գնում,-ասում է Հեղինեն մարտական տեսքով, սակայն, տեսնելով իմ անզիջող հայացքը, գրկի կույտը զայրացկոտ նետում է գետնին ու գնում։
Զավենը անցնում է ցանկապատը, գալիս նստում է ինձ մոտ։ Որոշ ժամանակ մենք լուռ նայում ենք սարերի կողմը, որոնց ուղղածիգ լանջերը հստակ երևում են երկնքի կապտավուն հեռանկարի վրա։ Աստղերը խոշոր են, պայծառ, թվում է, թե դրանք ոչ թե երկնքում են, այլ սարերի բարձր կատարներին կպած։ Հեռվից այդ աստղերը վառվող կանթեղների են նման։
-Դու այդ որտե՞ղ էիր։ Տնի՞ց ես գալիս,-ասում եմ ես։
-Չէ, Մարատի մոտ էի։
-Ի՞նչ էիր անում այնտեղ։
-Գնացել էի հանրահաշվի տետրս վերցնելու։ Դասարանում էր վերցրել, հետո մոռացել, տուն էր տարել։
-Վերցրի՞ր։
-Այո…Ռուզանն էլ այնտեղ էր։-Իբր ի միջի այլոց, ասում է Զավենը՝ սևեռուն նայելով իմ աչքերին։-Պարապում էին միասին։
Ախ, աստված իմ, ինչ նողկալի սովորություն ունի այս Զավենը՝ ինչ-որ խելքին փչեց՝ դուրս կտա առանց մտածելու։ Մի՞թե չի հասկանում նա, որ իր յուրաքանչյուր խոսքը ծանր քարի պես իջնում է իմ սրտին։ Երբ մարդուն հարվածում են, նա բռնում է ցավող տեղը, հառաչում է ցավից, և հառաչանքը մի տեսակ թեթևացնում է տանջանքը։ Իսկ երբ հարվածը սրտի՞ն է իջնում և սուր ծակոցից շունչդ անգամ հատվում է՝ ի՞նչ անել նման դեպքում։ Սիրտդ ձեռքով չես բռնի, իսկ հառաչանքը լոկ ծիծաղ կարող է առաջացնել։
-Եվ հետո ի՞նչ…-ասում եմ ես, և ձայնս այնպես խռպոտ է հնչում, որ իմ իսկ սիրտն անգամ խառնում է։ — Թող ինչքան ուզում են, պարապեն… Եվ կարծեմ, նրանք ինչ որ հեռու ազգականներ են, չէ՞…
-Խանդում ես…-չգիտես ինչու հառաչում է Զավենը։ Նա նայում է ուղիղ իմ դեմքին, չի հարցնում, այլ մի տեսակ ասես հիմնավորում է իր միտքը։-Գիտե՞ս երբ են սկսում խանդել։
-Չգիտեմ, ոչինչ չգիտեմ,-գրգռված ասում եմ, հետո զգում եմ, որ իմ մեջ ինչ-որ բան սկսում է թուլանալ, և ես, ինքս անգամ դա չուզենալով, խոստովանում եմ…-Զավեն, ինձ հետ ինչ –որ անհասկանալի բան է կատարվում, որ երբեք չի եղել առաջներում։ Չգիտեմ նույնիսկ, թե դա ինչ է։
-Մհերիկ, կանչե՞լ ես ինձ։ Ինչ-որ մեկը կանչեց, կարծեցի դու ես։ Բարև, Զավեն։-Ինչպիսի երջանկություն, որ հատկապես այս պահին հայտնվեց Հեղինեն. ես արդեն քիչ էր մնում հիմնովին ջրիկանայի…Կեցցես, քույրիկս։ Բայց, գրողը տանի, Հեղինեն, ասես ոչ մի բան էլ չի եղել, կանգնել է կողքիս ու հարցական նայում է երեսիս։
-Ո՞վ է քեզ կանչել։ Ոչ ոք չի կանչել, գնա,-ասում եմ ես՝ արդեն որոշ չափով հանգստացած։
-Ցտեսություն,-ֆշշացնում է Հեղինեն։ Նրա և Զավենի հայացքները մի ակնթարթ հանդիպում են՝ մի տեսակ վախվորած ու գողունի փաղաքշելով իրար։ Ես արդեն ձևացնում եմ, թե իբր ոչինչ չեմ նկատում։ Ասենք, դա այդպես էլ կա, հիմա իմ մտքերն ուրիշ տեղ են…
Դպրոցի պահակ շիլ Երեմը՝ գլուխը կողքի թեքած, երկար նայում է ինձ, որովհետև այսպես վաղ ես երբեք դպրոց եկած չկամ։
-Հավերը դեռ թառից չեն իջել, էսքան շուտ ո՞ւր ես եկել,-ասում է շիլ Երեմը։
-Հենց այնպես…-քրթմնջում եմ ես՝ չիմանալով ինչ պատասխանել։ Ինձ, չգիտեմ ինչու, մի պահ թվում է, թե շիլ Երեմը երբեք չի հասկանա իմ ասածները, եթե նույնիսկ ես հանգամանորեն բացատրեմ նրան բանի էությունը, քանզի մեր տարիքների տարբերությունը կազմում է շուրջ վաթսուն տարի։
Երկրորդ զանգից հետո դասարանը լցվում է աղմուկ-աղաղակով։ Բայց դեռ ոչ բոլորն են եկել։ Ես լուսամուտից նայում եմ դուրս։ Գյուղի բոլոր թաղամասերից նեղլիկ ճանապարհներ են գալիս դեպի դպրոց։ Աշակերտները՝ տղաներ ու աղջիկներ՝ համարյա բոլոր դասարաններից, այդ ճանապարհների տուտը բռնած շտապում են դպրոց, որովհետև երրորդ զանգին քիչ է մնացել…Ահա և Ռուզանը։ Զգում եմ, թե ինչպես է սիրտս սկսում արագ-արագ խփել… Ռուզանն ինձ, պարզ է, չի նկատում, բայց ես ակամաբար ժպտում եմ նրան։ Երկար չի տևում այդ ժպիտը, այն իսկույն խամրում է իմ հոգում, որովհետև, ասես գետնի տակից, Ռուզանի կողքին հայտնվում է Մարատը։ Նրանք զրուցելով մտնում են դպրոցի բակը։ Այդ տեսարանից աչքերս նույնիսկ մթնում են։ Ես շրջվում, արագ դուրս եմ վազում դասարանից։ Դրսում կարծես թե հեշտ է շնչելը։ Եվ այդ պահին հանկարծ նկատում եմ Լիլիթին… Սպասիր, ուղղակի գալիս է դեմ առ դեմ, սակայն ուզում է ձևացնել, թե իբր չի էլ նկատում ինձ, անբարհավաճ տեսք ունի, բայց չէ, դա ինձ մոտ չի անցնի, սիրելիս։ Ձեռքերս խոթում եմ գրպաններս և, մեջքով շրջվելով նրա կողմը, անտարբեր ինչ-որ եղանակ եմ սուլում։ Այդպես էլ գիտեի։ Ազդեց։ Ոտնաձայները կանգ առան ինձնից երկու քայլ այն կողմ։
-Բարև,-իմ ետևից հնչում է Լիլիթի ձայնը։ Դե հիմա գնա, հիմարիկս։ Որտեղ քոնն ասես՝ մի մոռացիր նաև իմը։ Կանգնել եմ նույն դիրքում, հայացքս հեռո՜ւ-հեռու Մռավա սարին, որի գագաթները աղոտ շողշողում են հավերժական ձյուներից։
-Ես ասեցի՝ բարև,-կատաղաբար նետում է Լիլիթը։
Ես շինծու հանգստությամբ շրջվում եմ նրա կողմը և…գրողը տանի, նա, պարզվում է, կտրել է մազերը, և նրա սանրվածքը հիմա ճիշտ այնպիսին է, ինչպես Ռուզանինը։
-Դու այդ ի՞նչ ես արել մազերդ,-չարախնդորեն ժպտում եմ ես, թեպետ, ընդհանուր առմամբ, ինձ դուր է գալիս նրա նոր սանրվածքը։
-Իսկ քո ի՞նչ գործն է, թե ինչ եմ արել,-կոտրատվում է Լիլիթը։-Գուցե պիտի հարցնեի քեզնից։ Ներեցեք, խնդրեմ…
-Լավ, գլուխ մի տար,-ասում եմ։- Եվ առհասարակ, չեմ հասկանում, ի՞նչ ես կպել ինձ։ Դու ինչ է, իմ քո՞ւյրն ես, որ թույլտվություն հարցնեիր ինձնից, թե ես քո նշանա՞ծն եմ։
Ինձ հետ հաճախ է այդպես լինում. առանց մտածելու խոսում եմ ու նոր միայն գլխի ընկնում, որ համը հանեցի։
Լիլիթը հանկարծ գունատվում է, նրա աչերը լցվում են արցունքով։ Ամբարհավաճության արտահայտությունն իսկույն չքանում է նրա դեմքից։ Թեթևակի օրորվելով, նա մոտենում է ինձ և կամացուկ, բացառիկ սպառնալիքով ասում.
-Դե մի կրկնիր, ի՞նչ ասացիր…Նորից կրկնիր…
-Կարող եմ և կրկնել,-ասում եմ ես՝ անտարբեր թոթվելով ուսերս։ Կրկնել, սակայն, չի հաջողվում. Լիլիթն անսպասելի ապտակում է ինձ, և նա այնպիսի ուժով է հասցնում ինձ այդ ապտակը, որ աչքերս պեծին են տալիս։ Ակնոցս ընկնում է գետնին, բայց, փառք աստծո, ապակիներն անվնաս են։ Այդ ամենը այնպես արագ է կատարվում, որ ես չեմ հասցնում անգամ զարմանալ։ Առանց մի խոսքի ես թեքվում, վերցնում եմ ակոցս և լուռ նայում եմ Լիլիթին։ Ցնցված սեփական իսկ արարքից, նա այնպիսի հայացքով է նայում ինձ, ասես պատրաստ է նետվելու իմ գիրկն ու աղերսներով ներում խնդրել։ Ոնց որ կուտ գցես՝ հավերի պես այս ու այն կողմից վազելով հավաքվում են աշակերտները։ Լավ է մարդ գետինը մտնի, քան օրը ցերեկով խայտառակվի այսպես։ Բայց ուշ է արդեն։ Որտեղից-որտեղ, անսպասելի հայտնվում է ընկեր Մարոն։
-Գնանք,- բռնելով ձեռքս, կարգադրում է նա։ Ես լուռ հետևում եմ նրան։ Համոզված եմ՝ նա ինձ դիրեկտորի մոտ է տանում, և մտքում ծանրութեթև եմ անում այն ամենը, ինչ պիտի ասեմ այնտեղ, որպեսզի անհարմար կացության մեջ չդնեմ ոչ ինձ, և ոչ էլ առավել ևս՝ Լիլիթին։ Եթե պիտի մեղադրեն, ապա թող ինձ մեղադրեն, որովհետև ես էի մեղավոր։ Լիլիթը, ոչ մի մեղք չունի, ես արժանի էի, դրա համար էլ նա ապտակեց ինձ, վերջ։
-Ընկեր Մարո,-ասում եմ ես նողկալի դողդոջ ձայնով։ Ես ուզում եմ նրան ասել, որ, իրոք, մեղավորը ես էի, և որ Լիլիթի հետ, չեմ առարկում, չափից դուրս կոպիտ վարվեցի, բայց դա կապված էր որոշ հանգամանքների հետ… Լիլիթն ինձ ապտակեց, և ամբողջ դպրոցը տեսավ դա, մի՞թե այդքանը քիչ էր, որ հիմա էլ դիրեկտորի մոտ եք ուզում տանել…Բայց ընկեր Մարոն չի թողնում ասելիքս վերջացնեմ. հավանաբար, հասկացել է, թե ինչ է կատարվում ինձ հետ։ Նա միշտ էլ այդպիսին է՝ դյուրըմբռնող ու սրտացավ։
-Գնա դասարան, -ասում է նա,- և մի մոռացիր, տղամարդը, ինչ տարիքում էլ ուզում է որ լինի, պետք է տղամարդ մնա։
Ընկեր Մարոն երբեմն սիրում է մանվածապատ արտահայտություններ անել, բայց ես, ամենայն հավանականությամբ, հասկացա նրան, այլապես ինչո՞ւ այսպես հիմարաբար կարմրեցի…
Պատկերացնում եմ, թե ինչպիսի տեսք ունեի, երբ ոտքերս քարշ տալով մտա դասարան և լուռ ու գլխահակ գնացի, նստեցի իմ տեղը։ Չէ, լավն են մեր դասարանցիները, չսկսեցին հարցուփորձը՝ իբր ոչինչ էլ չէր եղել։ Ռուզանը նույնպես չի հարցնում։ Նա միայն կողքանց թռուցիկ հայացքներ է ձգում ինձ վրա և վեհերոտ ժպտում է։ Իսկ ինչ-որ մի պահ նա հանկարծ ձեռքը դնում է իմ ձեռքին և թեթևակի սեղմում է այն։
-Դու այնքան էլ մի մտածիր,- ասում է նա կամացուկ, համարյա միայն շուրթերով, որոնք վառ կարմիր են, թեթևակի ուռած՝ ինչպես մանկան շուրթեր։- Կանցնի, ում հետ էլ ասես, կարող է պատահել…-Եվ քիչ խոնարհվելով իմ կողմը, կրկին ժպտում է։ Նրա մատների ջերմությունն ասես թափանցում է իմ ամբողջ էության մեջ, և ես զգում եմ, թե ինչպես հետզհետե մեղմանում, վերադառնում եմ նորմալ վիճակի։ Աստված իմ, ես հաստատ գիտեմ. այս աղջիկը շատ շուտով խելքահան կանի ինձ։ Թող, միայն թե ձեռքը չվերցնի իմ ձեռքի վրայից, այդպես թող այրի ինձ իր ջերմությամբ։ Հանուն դրա արժե նույնիսկ զրկվել խելքից։ Միթե՞ այդպես չէ…
Վերջին զանգից հետո Մարատը նորից տիրոջ պես կանգնում է մեր նստարանի մոտ և Ռուզանին ասում է.
-Գնացինք։
Ռուզանը հնազանդ ելնում և գնում է դռների կողմը։ Տա՞տն է, ինչ է, սովորեցրել նրան այդ ազգակցական հնազանդությանը։ Այնպես կուզենայի հենց դռների մոտ կանգնեցնել այդ Մարատին և տարահարված թափով խփել նրա դեմքին։ Բայց ոչ, չարժե երկրորդ անգամ կռվի մեջ ընկնել։ Մի օրվա համար չափից դուրս շատ կլինի դա։
Լիլիթը նույնպես ելնում, հավաքում է դասագրքերն ու տետրերը, տեղավորում պայուսակում։ Չի շտապում։ Գաղտուկ նայում եմ նրան։ Եթե առաջինը ես դուրս գամ դասարանից, ստիպված նրա մոտով պիտի անցնեմ։ Հավանաբար ուզում է խոսել հետս, դրա համար է ոտքը կախ գցում։ Ի՞նչ պիտի խոսի։ Պարզ է, ուզում է հաշտվել։ Ոչ միայն Լիլիթի՝ ոչ մեկի հետ խոսելու տրամադրություն չունեմ։ Ես նույնպես դասավորում եմ դասագրքերս ու նույնպես չեմ շտապում։ Լլիլիթը տխուր հետևում է ինձ, հետո գլխիկոր, դանդաղ գնում է դեպի դռները։
Հեռվում վառվում է անտառը… Այդպես թվում է առաջինը հայացքից։ Իրականում անտառը չի վառվում։ Դա արևն է հասել Կաղնախաչի սարերին, անցնում է սարերի այն կողմը, և նրա կարմիր շողերը ոսկեզօծել են անտառը։
Հայացքս հեռավոր անտառներին, ծանոթ արահետով, ցածր, ինքս ինձ սուլելով, տուն եմ գնում։ Իսկ հետո հանկարծ սթափվում եմ՝ ախր, առավոտյան հենց այդ եղանակը սուլելու համար ապտակ կերա։ Քմծիծաղում եմ ու շարունակում ճանապարհս…
Գժտությունը հիմար բան է։ Ես դա գիտեմ, բայց երբեմն լինում է նաև այնպես, որ ստիպված գժտվում եմ ես որևէ մեկի հետ։ Երևի այդպես էլ պետք է լինի, երևի առանց դրան հնարավոր էլ չէ։ Ահա ինչքան ժամանակ է ես ու Լիլիթը խռով ենք։ Մի անգամ ուզում էի հաշտվել, բայց ոչինչ դուրս չեկավ. Նա զայրացկոտ նայեց ինձ և շրջեց դեմքը։ Հո չեմ պարտադրելու՝ թող չուզենա։ Մարատի հետ նույնպես չեմ խոսում: Ռուզանի համար մի թեթև միջադեպ եղավ մեր միջև ու այդ օրվանից չենք խոսում. նրա հետ ես իմ անձնական հաշիվներն ունեմ…
Իսկ ահա Ռուզանի հետ… Իմ գլուխն անգամ չի մտնում այն միտքը, որ երբևէ կարող եմ խռովել նրանից։ Նոր տարվա նախօրյակին նա հանկարծ ասում է ինձ.
-Ես քեզնից ոչ մի քնքուշ խոսք չեմ լսում երբեք…
Ես քիչ մնաց շնչահեղծ լինեի։ Կարծես թե բառերով կարելի է ասել այն, ինչ զգում ես։ Ախր, ես պատրաստ եմ առավոտից մինչև երեկո նրան փաղաքշական խոսքեր ասել, բայց դե, դա այնքան էլ հեշտ չէ։ Թեկուզ հենց հիմա։ Ի՞նչ պատասխանեմ նրան։ Սկզբում լսում եմ, ոնց որ համր, հետո ինչ-որ փնթփնթում եմ.
-Այսինքն, ի՞նչ խոսքեր ի նկատի ունես։
Ազնիվ խոսք, իմ սիրտն անգամ խառնում է իմ ասածից։ Զարմանում եմ, թե Ռուզանն ինչպես է կարողանում նույն նստարանին նստել մի այնպիսի բութ ոչխարի հետ, ինչպիսին ես եմ։ Իսկ նա… միայն ժպտում է լուսաշող , իսկ հետո ասում.
-Դու ուրախ ես, չէ՞, մեր մտերմությամբ…
-Ուրախ եմ… Դե, իհարկե, ուրախ եմ։
Ռուզանը մատը տանում է շուրթերին։
-Սուսս…
Ես բնազդաբար նայում եմ շուրջս, թեպետ ինքս էլ գիտեմ, որ դասասենյակում ոչ ոք չկա ինձ ու Ռուզանից բացի: Դասերը վաղուց ավարտվել են, բայց ես տուն չեմ գնում, որովհետև, ըստ դասացուցակի, այսօր հերթապահ եմ։ Ռուզանը սկզբում գնացել էր Մարատի հետ, սակայն մի տասը րոպե անց, նորից ետ եկավ։ Եվ ահա մենք մենակ ենք՝ կիսամութ ու ընդարձակ դասասենյակում։
-Իսկ դու՞,-հարցնում եմ ես ու զգում, թե ինչպես է ձայնս դողում։ Ռուզանը թոթվում է ուսերը։
-Դու հո տեսնում ես… Ես ինքս էլ զարմանում եմ ինձ վրա…Շարունակ ուզում եմ քեզ մոտ լինել, թեկուզ ոչ մի բանի մասին չխոսենք էլ, միևնույն է, ինձ համար հետաքրքիր ու հաճելի է քեզ հետ…
-Շնորհակալություն,- ասում եմ,-շնորհակալություն, Ռուզան։
-Ինչի՞ համար՝ շնորհակալություն,-Ռուզանը գլխի թեթև շարժումով ետ է գցում մազերը, խորհրդավոր ժպտում։-Զարմանալի ես դու Մհերիկ…Ես հո չեմ ստիպում ինձ։ Ինձ պարզապես դուր է գալիս միշտ լինել քեզ մոտ, յուրաքանչյուր րոպե… Թե ինչից է դա, չգիտեմ, ինքս ևս հասկանալ չեմ կարողանում, բայց զգում եմ, որ այսուհետ միշտ այդպես կլինի… Միայն թե այդ մասին ոչ ոքի մի ասա։ Լա՞վ։ Դա պատկանում է միայն երկուսիս, լա՞վ։
Այդ խոսքերից տաք քնքշության այնպիսի հոսանք է հաղորդվում իմ էությանը, որ ես, անկարող զսպելու ինձ, ինքս էլ չգիտեմ, թե ինչպես ստացվեց դա, ասում եմ.
-Եթե դու իմանայիր, թե ինչպես եմ ես քեզ սիրում…
Անսպասելիությունից Ռուզանը նույնպես ետ է ընկրկում։
Դե, իհարկե, վերցնես ու այդպիսի բան ասես դպրոցահասակ աղջկան… Երևի այդ պահին լրիվ ապուշ տեսք ունեի։ Ստեղծված անհարմար դրությունն ինչ-որ կերպ կոծկելու համար, ես արագ վերցնում եմ սրբիչը և սկսում մոլեգնորեն մաքրել գրատախտակը՝ միևնույն ժամանակ, ինքս էլ դա չկամենալով, աչքի տակով գաղտուկ նայելով Ռուզանին։ Ես վախենում եմ, որ Ռուզանը կարող է թողնել ու հեռանալ։ Եվ ճիշտ էլ կանի,-այդպիսի բան ով է աղջկան ասում միանգամից…Չէ, դեռ այժմ չի գնում, բայց շրջվել է դեպի լուսամուտը։ Եթե թողնի ու գնա, ես ինձ երկրորդ հարկից կնետեմ ցած։
-Լավ, ներիր, — ասում եմ,-միայն մի գնա, խնդրում եմ…
Եվ այստեղ հանկարծ պատահում է այն, ինչ որ չէի սպասել երբեք։ Ռուզանը դանդաղ շրջվում է լուսամուտից (նրա դեմքը վառվում է ինչպես տենդի մեջ) և դանդաղ մոտենում է ինձ։ Կանգնելով բոլորովին մոտիկ (ես նույնիսկ զգում եմ նրա շնչառությունը), նա ասում է կամացուկ.
-Համբուրիր ինձ, Մհերիկ։
-Ի՞նչ… ի՞նչ ասացիր,-ես ցուցամատով ուղղում եմ ակնոցս։ Շփոթվում եմ թե չէ՝ ակամա այդպես եմ վարվում։
-Համբուրիր ինձ…
-Ռուզան, սիրելիս, թանկագինս…- Ես երկու ձեռքով գրկում եմ նրա ուսերը (այս ինչ նրբագեղ ու փխրուն են նրա ուսերը, նույնիս երկյուղալի է դիպչելը) և համբուրում եմ տաք այտը։ Ռուզանը գլուխը թեթևակի թեքում է ետ, և ես համբուրում եմ նրա ալ կարմիր, հնազանդ շուրթերը։ Իսկ հետո, ինչպես հանցագործության մեջ բռնված, նայում ենք տարբեր կողմեր։ Ես արդեն չգիտեմ, թե ինչքան ժամանակ ենք այդպես լուռ մնում, նույնիսկ չենք նայում իրար, ասես խռով ենք իրարից։ Երկուսս էլ մի տեսակ ամոթ ենք զգում, բայց դրա հետ միաժամանակ՝ հաճելի է։ Ես երբեք չեմ մտածել, որ մարդու մեջ կարող են գոյակցել այդ երկու զգացմունքները՝ ամոթխածությունն ու բերկրանքը։ Պարզապես զարմանալի է։
-Դու ոչ ոքի չես ասի, չէ՞… Դեհ, այդ մասին, էլի…-վերջապես խոսում է Ռուզանը։ Երևի սրտում զգում է նույն երկվությունը, դրա համար էլ վախենում է արտաբերել, »համբուրվել» բառը։
-Ես չեմ էլ մտածում, որևէ մեկին ասել քո մասին։ Այդ մասին չեն խոսում, պա՞րզ է։
-Այո,-գլխով է անում Ռուզանը, իսկ հետո ասում է,-դե, ես գնամ, Մհերիկ։ Թե չէ տատս կանհանգստանա։
Նա այնպիսի տոնով է խոսում, կարծես թույլտվություն է խնդրում ինձնից։ Այդ խոսքերից ոչ այն է նրա հանդեպ ունեցած խղճահարությունից, ոչ այն է՝ գորովանքից, սիրտս կծկվում է կրծքիս տակ։
-Դե, իհարկե,-ասում եմ,-գնա։
Նա շրջվում, քայլում է դեպի միջանցք, հետո հանկարծ կանգնում է դռների մոտ և, կիսաշրջվելով իմ կողմը, ասում է.
-Վաղը նոր տարի է։ Վաղը պարապմունք չունեք, իրար չենք տեսնելու։
-Այո,-ասում եմ,- երևի չենք տեսնելու։
-Շնորհավոր քո նոր տարին։
-Քոնը ևս…
Ռուզանը գնում է, իսկ ես մնացել եմ կանգնած՝ շվար ու մի տեսակ խլացած, և չգիտեմ ինչ անել։ Ես ուզում եմ միաժամանակ ծիծաղել, և լաց լինել, և աստված գիտի թե էլ ինչ… Այդպիսի բան կյանքում առաջին անգամ է պատահում ինձ, և ես չգիտեմ, թե ինչ է դա, ինչպես է կոչվում։ Օրորվելով, ոնց որ հարբած, գնում և նստում եմ մեր նստարանին։ Նայում եմ մյուս նստարաններին և իմ աչքերին չեմ հավատում. Մերը կարծես թե ավելի հարազատ ու գեղեցիկ է, քան մյուս նստարանները։ Ուղղակի զարմանալի է։
Օրերը չեն անցնում, նրանք պարզապես թռչում են։ Ընկեր Մարոն ամեն օր համարյա թե նույն բանն է կրկնում.
-Մինչև ավարտական քննությունները հաշված օրեր են մնացել։ Պատրաստվեցեք, որ ինձ ամոթով չթողնեք։
Իսկ մինչև քննություններ ահագին ժամանակ կա դեռ՝ ուղիղ ամսուկես։
Լիլիթի հետ այդպես էլ չհաջողվեց հաշտվել։ Իսկ Մարատի հետ՝ նույնիսկ չեմ էլ ուզում։ Ավելի ճիշտ՝ չեմ էլ մտածում այդ մասին՝ ինչի՞ս է պետք։ Ինձ հետ է Ռուզանը, և դա բավական է։ Մարմաջ ունի Ռուզանը՝ սիրում է մեկ-մեկ խայթել ինձ ու ծիծաղից թուլանալ։ Իսկ ես… աստված չանի իր շահերին կպչող մի բան ասեմ։ Իսկույն ձեռքը տնկում է օդում. և այն էլ մշտական ֆիզիկայի դասին, որովհետև ֆիզիկայի ուսուցիչ ընկեր Շեկյանը թաքուն սիրահարված է նրան և անհապաղ կատարում է նրա ամեն մի քմահաճույքը։
-Ի՞նչ է պատահել, Ռուզաննա,-հալվում է ընկեր Շեկյանը։ Նա նոր է ավարտել ինստիտուտը, առաջին տարին է դասավանդում դպրոցում և, ըստ երևույթին, չգիտի դեռ բարձր դասարանների աղջիկների հետ իրեն պահելու ձևը։
Ռուզանը դանդաղ ելնում է տեղից, չմոռանալով կամացուկ զգուշացնել՝ »ուղիղ երեք րոպե հետո դուրս կթռչես դասարանից»։ Նա այդ բառերը այնպիսի խոր հոգոցով է արտաբերում, ասես ցավում է, որ ստիպված է դիմելու այդպիսի կտրուկ միջոցների։ Ես չեմ հասկանում, թե ինչպես պիտի »դուրս թռչեմ» դասարանից և քմծիծաղով ասում եմ. »մի րոպեն անցավ»։
-Ընկեր Շեկյան, Մհերիկն իմ տետրը թանաքով կեղտոտել է:
Ընկեր Շեկյանը չի էլ պահանջում, որպեսզի ցույց տան իրեն կեղտոտած տետրը, նա հավատում է Ռուզանի խոսքերին։
— Վեր կաց տեղիցդ,-խստությամբ ասում է ընկեր Շեկյանը։
Ես, իհարկե, ելնում եմ նստած տեղից։
-Դուս արի դասարանից։
Դասարանից դուրս գալիս ես շրջվում, նայում եմ ետ. Ռուզանը կծել է ստորին շուրթը, որպեսզի չփռթկացնի, իսկ հետո սիրալիր աչքով է անում. իբր, ցնոր տեսություն…
Իսկ դպրոցից առաջվա պես Մարատի հետ է տուն գնում։Ինչ խոսք, դա ինձ խիստ կատաղեցնում է:
-Միևնույն է, դրա դունչը պիտի մի լավ արդուկեմ:
-Ո՞ւմ,-հարցնում է Զավենը։
-Այդ հնդուհավի,-ասում եմ ես։
-Ի՞նչ հնդուհավ։ Մարատի՞։
Եվ լռում է։ Այլևս ոչ մի խոսք։
Ես ու Զավենը նստած ենք մեր տանը։ Քննության ենք պատրաստվում։ Հարևան սենյակում մայրիկն ինչ-որ բան է թակալում կարի մեքենայով։ Մեր զրույցը նա չի լսում։ Իսկ Զավենը շարունակում է լռել, ասես ջուր է առել բերանը։ Միայն երբեմն առ երբեմն ժրաշարժ աչքերով ծիկրակում է խոհանոցի կողմը. այնտեղ, փակ դռան ետևում, Հեղինեն ինչ-որ բանաստեղծություն է սերտում։ Բառերը դժվար է ըմբռնել, լսվում է միայն՝ »ես, սե, սե, սե», և ուրիշ ոչինչ։ Բայց Զավենի համար այդ »սե, սե-ն» երևի հնչում է ինչպես աստվածային մեղեդի։
Իմ համբերությունն արդեն հատվելու վրա է.
-Դե, ի՞նչ ես լռել,-քիչ է մնում գոռամ ես։
-Ո՞վ։ Ե՞ս։-Զավենն այնպես է նայում ինձ, ասես քնի քաղցր պահին արթնացել եմ։- Իսկ ի՞նչ է պատահել։
-Դու առհասարակ լսե՞լ ես, թե ինչի մասին եմ խոսել։
-Լսել եմ։ Ուզում ես արդուկել դունչը։- Եվ հանկարծ աչքերը չռում է վրաս։-Սպասիր, ո՞ւմ դունչը։
Դե փորձիր չծիծաղել։ Եվ ես ծիծաղում եմ, թեպետ ծիծաղելու սիրտ չունեմ։
-Մարատի՞,-ոչ մի կերպ չի կարողանում հանգստանալ Զավենը։
-Իսկ Մարատն անձեռնմխելի՞ է, ինչ է։
Զավենը միառժամանակ մտասույզ նայում է ինձ, ասես համաշխարհային մակարդակի լուրջ պրոբլեմ է վճռում։ Հետո ցածրաձայն ասում է.
-Փակիր դուռը։
-Ինչո՞ւ։
-Փակիր քեզ ասում եմ։ Խոսել է պետք։
Այս անգամ արդեն ես եմ չռում աչքերս. մուտքն, ինչպես ասում են, շատ է բազմախոստում։ Տեղից ելնում, գնում դուռը փակում եմ։
-Մամա, մեքենայի չխչխկոցները խանգարում են մեզ, ավելի լավ է, դուռը փակեմ, հա՞…
-Փակիր, փակիր, եթե խանգարում է։
Դուռը կողպում, վերադառնում եմ գրասեղանի մոտ։
-Դե, պատմիր, ի՞նչ էիր ուզում ասել։
Զավենը սեղանի վրայից մի կողմ է հրում անկանոն կերպով թափված դասագրքերը, տետրերն ու հարցատոմսերը, հետո հազում է և, բազմանշանակորեն ցածրացնելով ձայնը, ասում է.
-Դու իսկականի՞ց ես սիրում Ռուզանին։
-Ինչպե՞ս թե՝ իսկականից…Անիսկական սե՞ր է լինում։ Եթե սիրում են, ուրեմն, իսկականից են սիրում։ Դու մտածո՞ւմ ես, թե ինչ ես ասում։ Սա՞ էր քո ասելիքը։
-Չէ, սպասիր… Դու նրան հարցրե՞լ ես Մարատի մասին։ Գոնե մի անգամ հարցրե՞լ ես։
-Ոչ… Եթե ինքը չի ասում, ինչո՞ւ հարցնեմ։
-Ինքը չի ասում։ Ինքը գուցե երբեք էլ չի ասելու։- Զավենը հանդիմանանքով նայում է ինձ, շարունակում,-իսկ ինչո՞ւ ամեն օր Մարատի հետ է տուն գնում։
-Ինչ-որ… հեռու բարեկամներ են…
-Հետո ինչ՝հեռու բարեկամներ են… Դրա համար են միասին շրջում անտառներում։
Զավենը այնպիսի հայացքով է նայում , ասես ուրիշ մոլորակից եմ իջել, և ինքն առաջին անգամ է տեսնում ինձ։
-Իսկ գիտե՞ս, որ նրանք միասին գնացել են Ստեփանակերտ։ Տեսնող է եղել թատրոնում։ Դրա՞ն ինչ կասես։- Զավենը ելնում, առաջ ու ետ է քայլում սենյակում։-Նրանք սիրում են իրար և լավ կանես՝ հանգիստ թողնես նրանց։ Սա իմ խորհուրդն է։ Ինչո՞ւ ես այդպես նայում ինձ։
Չէ, մեզնից մեկը հաստատ թռցրել է խելքը՝ կամ ես կամ Զավենը։ Ես տիրապետում եմ ինձ և, ինչքան կարելի է սառնասրտորեն, ասում եմ.
-Դա պարզապես քեզ թվում է, Զավեն։ Իսկ քեզ նույնիսկ նայում եմ սովորական ձևով, նույնիսկ շատ սովորական ձևով… Ուրեմն, ես պարտավոր եմ հանգիստ թողնել նրանց… Այսինքն, ես քեզ լա՞վ եմ հասկացել, պարտավոր եմ չսիրել Ռուզանին։ Իսկ մի՞թե դա հնարավոր է, Զավեն, դա անհնարին է…-Ես չկարողացա շարունակել, իմ ձայնը դողաց։
Զավենն այնպես տանջալից կերպով հառաչում, կնճռոտում է ճակատը, ասես իմաստության ատամն է ցավում։ Վերջապես, իմ վրայով նայելով պատի կողմը, նա ասում է.
-Դու հասկանո՞ւմ ես… Ես քեզ ասել եմ, ախր… Նրանք սիրում են իրար… Եվ եթե կուզես իմանալ… նրանք արդեն նշանված են…
Չեմ հիշում, թե ինչպես վեր թռա, իմ տակից թռավ աթոռը և շրխկոցով ընկավ հատակին։
-Ստում ես…-ասացի ես։-Ստում ես դու…
Պարզվում է, որ այդ խոսքերը ես շշուկով չեմ ասել, այլ բարձրաձայն, համարյա բղավոցով։ Մայրիկը հայտնվում է դռների մեջ.
-Դու ինչ է, գժվե՞լ ես, Մհերիկ։
Այո, գժվել եմ, միթե՞ այլ կերպ էլ է լինում գժվելը։
Իսկ Զավենը՝ այդ հրաշք տղան, երևակայում եք, հանդարտ ժպտում է և այդպես հանդարտ ձայնով էլ մայրիկին ասւմ է.
-Մի անհանգստացեք, իմ պատճառով էր, հարցատոմսերը շփոթել էի, դրա համար էլ բարկացավ։
Մայրիկը կշտամբանքով օրորում է գլուխը.
-Եվ ո՞ւմ է եկել էդ անզուսպ բնավորությամբ։
Զավենը բռնում է թևս և ինձ հրում դեպի դուռը.
-Գնանք մի քիչ թարմ օդ շնչենք, այս դասագրքերից ու տոմսերից սիրտս խառնում է արդեն։
Ահա թե երբ նախանձեցի ես Զավենի ինքնատիրապետմանը։ Նման մարդը չի կարող պատահել, որ երջանիկ չլինի ամբողջ կյանքում։ Ես էլ ասեմ ինչու նա այդպես դուր է գալիս մեր Հեղինեին։
Մենք դուրս ենք գալիս բակ և այստեղ ես հանկարծ զգում եմ, որ ինձ հարկավոր է մենակ մնալ, մեն-մենակ, որովհետև անկարող եմ որևէ խոսք ասել, նույնիսկ թվում է՝ եթե Զավենը թեկուզ մի խոսք անգամ ասի, ապա ես չեմ դիմանա, կամ կկոպտեմ նրան, կամ լաց կլինեմ՝ երկար ու դառնորեն։
-Գնա, Զավեն,-ասում եմ,-գնա տուն։
Զավենը քաջալերիչ ժպիտով բարձրացնում է ձեռքը՝ իբր, քիթդ մի կախիր, ամեն ինչ լավ կլինի, և գնում է։ Որոշ ժամանակ ես աննպատակ շրջում եմ մեր տնամերձ այգում։ Հետո ակամայից կանգնում եմ բակի վրա խոնարհված ծիրանու մոտ։ Ծիրանին, ոնց որ դեռատի հարս, զուգվել, զարդարվել է կարմիր ու մանուշակագույն ծաղիկներով, և այդ ծաղիկները աղջկական ժպիտների են նման… Բայց ոչ, սուտ է, այդպիսի բաներով հիմա չես խաբի ինձ։ Դատարկ փչոցներ են այդ ծաղիկները, ժպիտները, բոլոր տեսակի քնքուշ խոսքերը, համբյուրները… Առաջին իսկ թեթև քամուց այդ ծաղիկները կթափվեն գրողի ծոցը, և ծառը կմնա կանգնած տկլոր ու ծիծաղելի… Չէ, հավատ չընծայելու հարցերում վարպետ եմ ես արդեն, դժվար է ինձ խաբելը… Խոնարհ ողջույն քեզ, գեցեցկուհի Ռուզան, դու իմ բթամիտ գլխից լավ հանեցիր սենտիմենտալ մրուրը։
Թեպետ արդեն հնչել է զանգը, սակայն ընկեր Մարոն չկա դեռ։ Դասարանը գգվում է. բոլորը բարձր խոսում, ծիծաղում են, իսկական գժանոց։ Առանց որևէ մեկին նայելու, ուղիղ գնում եմ դեպի իմ նստարանը։ Ռուզանն արդեն նստած է իր տեղը, նա արագ թերթում է դասագիրքը՝ ինչ-որ բան է որոնում այնտեղ։ Տեսնելով ինձ, նա սկզբում ժպտում է, բայց հետո ժպիտը հանգչում է նրա դեմքին։ Ես լուռ գլխով եմ անում նրան և նստում իմ տեղը։
-Ինչ-որ բա՞ն է պատահել,-շշուկով ասում է Ռուզանը և ձեռքը դնում է իմ արմունկին։-Երեսիդ գույն չկա։
-Քո գործը չէ,-ասում եմ ես։ Ինքս էլ զգում եմ, որ կոպտաբար եմ վարվում, սակայն այլ կերպ չեմ կարողանում։ Նա նույնիսկ չի նեղանում։ Հրեշտակի անմեղապարտ դեմք, ջինջ, անապական հայացք… Եվ ձայնն էլ այնպես սրտահույզ է… ինչ որ առիթով, հիշում եմ, ասաց, որ ցանկություն ունի գյուղատնտեսական ինստիտուտ ընդունվել, ագրոնոմ է ուզում դառնալ։ Բա ո՜նց, մարդը պաշտում է բնությունը, ինչպե՞ս կարող է առանց հայրենական դաշտերի…Ի՞նչ դաշտեր՝ նրա տեղը թատերականն է, գլուխ տալով կվերցնեն ու դեռ մի բան էլ ավելի, հանաք բա՞ն է այդպես վարպետորեն ձևացնելը… Հո ամեն մարդ չի կարողանա…
-Մհերիկ։
-Ի՞նչ ես ուզում։
-Քեզ ի՞նչ է պատահել։
-Ասացի, որ քո գործը չի։
-Դե լավ, խնդրում եմ…-Ռուզանի աչքերում նույնիսկ արցունքներ են երևում, այդ արցունքներն այնպես գեղեցիկ շողշողում են, բեմում, հավանաբար, ուժեղ ազդեցություն կգործեին…
Ես մեքենաբար ժպտում եմ։ Նայելով ինձ, Ռուզանն էլ է ժպտում։ Ճիշտ է, անվստահ, բայց, այնուամենայնիվ, ժպտում է։ Ես աչքերով ցույց եմ տալիս Մարատին։
-Համբյուրվե՞լ ես նրա հետ:
-Մհերիկ,-նա ձեռքը դնում է իմ ձեռքին, երկարուկ մատներով ուժեղ սեղմելով իմ մատները:-Մի հարցրու,-գլխահակ, մարող շշուկով ասում է նա,-ոչինչ մի հարցրու:
Արյունն ասես սառչում է իմ երակներովմ, սակայն ես, այնուամենայնիվ, ուժ եմ գտնում իմ մեջ հարցնելու.
-Նշանվա՞ծ ես նրա հետ։
Ռուզանի դեմքը հետզհետե գունատվում է, ասես արյունը արտահոսում է նրա երակներից։ Մի քանի ակնթարթ նա ինձ նայում է այնպիսի սարսափով, կարծես ես ձեռքս բարձրացրել, և ուր որ է պիտի հարվածեմ նրան։
-Դա ո՞վ է քեզ ասել։
-Կարևոր չէ, թե ով։ Ասա, ճի՞շտ է դա, թե ոչ։
Ռուզանը մի պահ հապաղում, հետո պատասխանում է հազիվ լսելի.
-Ճիշտ է, Մհերիկ… Ես քեզ հետո ամեն ինչ կբացատրեմ։
Իմ ներսում ասես ինչ որ բան է կտրվում։ Ըստ երևույթին, ես դեռևս հույս ունեի, թե գյուղական սովորական բամբասանք կլինի դա, բայց… կանգնած է մարդը անթացուպերով, եթե վերցնես ու դեն նետես այդ անթացուպերը, գուցե նա չընկնի, մնա կանգնած, բայց նա կզգա իրեն անօգնական, անպաշտպան, նա կթափահարի ձեռքերը, որպեսզի կառչի որևէ բանից, իսկ կառչելու ոչինչ չկա։ Կար հույսը, և հանկարծ չկա այն, թեկուզ մեռիր, չկա…
-Ամեն ինչ կբացատրե՞ս… Պետք չէ… Դու ավելի լավ է նրան բացատրիր, թե ինչու էիր ինձ հետ համբուրվում։-Խոսում եմ, բայց ձայնս ասես իմը չէ, ասես ինչ-որ մեկ ուրիշն է այդ բառերը արտասանում իմ թիկունքում։
Ես փութկոտությամբ գրքերս վերցնում, դուրս եմ գալիս դասարանից։ Դռների մոտ դեմ-դիմաց հանդիպում եմ ընկեր Մարոյին։ Նա զարմանքով նայում է ինձ.
-Մհերիկ, ո՞ւր ես գնում։ Զանգը տվել են արդեն, չե՞ս լսել ինչ է։
Զա՞նգը… իսկ ես չեմ էլ լսել։ Ի՞նչ կապ ունի այստեղ զանգը։
-Գլուխս սաստիկ ցավում է…
Եվ վազելով ելնում եմ փողոց։
Տուն մտնել չեմ ուզում. գիտեմ, այնտեղ երկար մնալ չեմ կարող։ Ես մտնում եմ այգի և այգու ամենախորքում, եղնջուտի մեջ թաքցնում եմ դասագրքերս։ Ինձ ոչ ոք չի տեսնում, հազիվ թե տեսնող էլ լինի. Հեղինեն դպրոցում է, իսկ մայրիկը ֆերմա է գնացել և ուշ երեկոյան է միայն տուն գալու։ Ավելի լավ է գնամ դեպի սարերը, մի քիչ թափառեմ այնտեղ։
Գյուղից ճանապարհը ելնում է թե չէ՝ սկսվում են անտառները։ Այնտեղից, գյուղագլխից, աննկարագրելի գեղեցիկ տեսարան է բացվում… Ոնց որ ափիդ մեջ՝ երևում է ամբողջ գյուղը՝ իր բոլոր թաղամասերով, իսկ թաղամասերը շրջապատված են այգիներով, ընդարձակ դաշտերով, որոնց մեջ այս ու այնտեղ պահակություն են անում մենավոր ընկուզենիներն ու տանձենիները։ Սիրում եմ թափառել գյուղի մերձակայքում, փորձել եմ, ամեն անգամ, երբ որևէ վիշտ եմ ունենում, դուրս եմ գալիս գյուղից, թափառում եմ մենակ և ամեն ինչ մեղմանում, անցնում է։
Լուռ քայլում եմ ինձ համար, հազար անգամ անցել եմ այս արահետներով, աչքերս փակ էլ որ գնամ՝ էլի չեմ սխալվի։ Արահետներն ինձ տանում են դաշտերով, անտառներով, Ղրըմա աղբյուրի մոտ նստում, երկար ունկնդրում եմ ջրի երգին, հետո նորից քայլում եմ և այդ ամբողջ ճանապարհին ինձ շարունակ ուղեկցում են դեղձանիկների քաղցր ձայներն ու կկվի թախծանուշ կանչը… Ոչ ոք չի հանդիպում ինձ, և դա լավ է, թե չէ կսկսեն ամեն տեսակի հիմար հարցերը՝ ինչպե՞ս թե, բա ո՞նց, ինչո՞ւ չպրոցում չես…
Այդպես թափառում եմ մինչև ուշ երեկո, արևը մայր է մտնում ու նոր միայն գլխի եմ ընկնում, որ տանը կարող են անհանգստանալ և շտապում եմ տուն։ Եվ որպեսզի կրճատեմ ճանապարհս, ուղիղ գծով՝ անտառով իջնում եմ Բախչուտի ձորի աղբյուրի վրա։ Իրիկնային թանձրացող աղջամուղջի մեջ ինչ-որ մեկը, կուժը դրած գետնի տակ, ջուր է լցնում աղբյուրից։ Նույնիսկ լսվում է, թե ջուրն ինչպես է կլկլում նովում դրված պղնձե կուժի մեջ։ Ջրի հաճելի ձայնից անգամ կարելի է ծարավել…
-Բարև ձեզ,-հասնելով աղբյուրին, ասում եմ ես և ուզում եմ անցնել՝ առանց նայելու, թե ով է աղբյուրից ջուր լցնում, բայց ձայնը, որ իմ ետևից հնչում է ինչպես կրակոց, մեխում է ինձ տեղում։
-Բարև,-արձագանքում է ձայնը։Ռուզանն է։ Զգում եմ, թե ինչպես են ծնկներս դողում անակնկալ հանդիպումից, բայց չեմ ուզում ետ նայել։ Մի պահ մնում եմ այդպես, հետո, ի վերջո, շրջվում, նայում եմ Ռուզանի կողմը։ Ռուզանը զննում է ինձ մի տեսակ և ուրախ, և միաժամանակ վախեցած, ասես այդ ոչ թե ես եմ, այլ աչքին է երևում։
-Մհերիկ,-նա ակամա երկու քայլ առաջ է գալիս։
Միևնույն է, չեմ խոսի… Այ քեզ քաղաքավարության վնասներ… Ախր, ո՞ւմ էր պետք, ինչո՞ւ բարևեցի… Ես շարունակում եմ ճանապարհս։
-Մհերիկ…-Ռուզանը կանչում է իմ ետևից…-Դե, սպասիր… Գոնե մի րոպեով, խնդրում եմ քեզ…-նա կուժը թողնում, վազելով գալիս է իմ ետևից։ — Մհերիկ…
Կանգ եմ առնում՝ միաժամանակ ձգտելով չնայել նրա կողմը։
-Ի՞նչ ես ուզում։ Չե՞ս վախենում նա տեսնի հանկարծ։
-Պետք չէ… Պետք չէ այդ մասին…- Խոշոր, լայն բացված աչքեր, որոնց մեջ քարացել են արցունքները։ Նրանք այդպիսին էին նաև առավոտյան։-Ես քեզ հիմա ամեն ինչ կբացատրեմ…
-Ի՞նչ եմ անում քո բացատրությունը… Ինչի՞ս է պետք,- ասում եմ ես և կրկին շրջվում, որպեսզի գնամ, բայց Ռուզանը արագ բռնում է ձեռքս։
-Մի գնա, Մհերիկ, խնդրում եմ քեզ, սկզբում լսիր ինձ, հետո՝ ինչպես կուզենաս, ես չեմ պահի քեզ և, եթե ուզում ես, նույնիսկ կարող եմ վաղվանից այլևս չնստել քեզ մոտ…
-Քո գործն է, ուզում ես նստիր, ուզում ես մի նստիր։ Դա ինձ բոլորովին չի վերաբերում… Լավ, ասա, միայն կարճ՝ ի՞նչ ես ուզում ասել։
-Հիմա կասեմ, սպասիր,-ասում է Ռուզանը հևալով։- Այս րոպեին, միայն մի գնա… Դու գիտես, որ Մարատի հետ ազգականներ ենք, հեռու ազգականներ… Եվ գիտես նաև, որ ես ահա շուրջ տասը տարի, նույնիսկ ոչ թե տասը, այլ համարյա փոքրուց տատիս մոտ եմ ապրում, որովհետև հայրս վաղուց մեզնից բաժանվել, ամուսնացել է ուրիշի հետ, ես նույնիսկ նրա դեմքն անգամ չեմ հիշում, մայրս ինձ թողել է, նույնպես ամուսնացել, քաղաքում է ապրում… Նրանք նոր երեխաներ ունեն, նոր հոգսեր…-Ռուզանի արցունքներն աչքերից ընկնում, սահում են այտերով, ես նույնիսկ խղճում եմ նրան, սակայն չեմ համարձակվում ընդհատել։- Եվ ահա տատս շարունակ կրկնում է, որ մայրս չլսեց իրեն, ամուսնացավ հորս հետ առանց իր՝ տատիս համաձայնության ու դրա համար էլ նա դժբախտացավ։ Ահա թե ինչու նա որոշել է անձամբ զբաղվել իմ ամուսնության հարցով… Եվ շարունակ նույն բանն է ասում, թե իբր, հենց որ դպրոցն ավարտեմ, ինձ ամուսնացնելու է Մարատի հետ…Թեպետ ինքը Մարատին այնքան էլ չի հավանում…- Ռուզանը խոսում է արագ, շնչահեղձվելով, կուլ տալով բառերի վերջավորությունները, և հապշտապ, ասես վախենալով, որ կարող եմ հանկարծ թողնել-գնալ՝ այդպես էլ մինչև վերջ չլսելով իրեն։ Եվ ինձ համար այնպես ծանր է նրան տեսնել այդպես շփոթված, խռովահույզ։ Մնացել եմ շվար կանգնած, իմ հոգում ամեն ինչ տակնուվրա է լինում, ես ձգտում եմ չլսել նրան, բայց նրա ձայնն ինքնին թափանցում է իմ էության մեջ, և ես անուժ եմ ընդդիմանալու դրան։ Եվ նա շարունակում է խոսել, հետզհետե խաղաղվելով, հավանաբար այն բանից, որ հանգիստ լսում եմ իրեն…-Մարատի ծնողները նույնպես ինձ համարում են իրենց հարսնացուն, ես ևս սկզբում կարծես թե սիրում էի նրան, բայց… Իմ հոգում այնպիսի սարսափելի շփոթ է տիրում հիմա։-Մատների ծայրերով Ռուզանը սրբում է արցունքները, զարմացած օրորելով գլուխը՝ ասես ինքն էլ չհասկանալով, թե ինչ է կատարվում իր հետ։- Բայց ահա այն օրվանից, ինչ մենք սկսեցինք միասին նստել… Ինձ համար դժվար է դա բացատրել, Մհերիկ… Բայց ես հանկարծ հասկացա, որ Մարատի հանդեպ… Որ դա սեր չի եղել… Ինչպես կուզես կոչիր ինձ, համարիր խելազուրկ, անլուրջ ու թեթևամիտ, քո գործն է, բայց ես հենց առաջին օրվանից հասկացա, որ Մարատն այլև գոյություն չունի ինձ համար, և եթե իրոք կա մեկը, որին սիրում եմ, ապա դու ես, միայն դու…-Ռուզանը հառաչում է՝ ասես վերջապես ազատվելով ծանր բեռից, և հանգիստ ավելացնում է.-Ահա բոլորը, հիմա կարող ես գնալ։ Եվ ներիր, եթե ինքս էլ դա չհասկանալով, ցավ եմ պատճառել քեզ, ես դա երբեք չէի ուզենա։ Մհերիկ, խնդրում եմ դրան հավատաս։ Իսկ հիմա գնա… Դե, գնա, ի՞նչ ես կանգնել…
Ո՞ւր գնամ։ Ես գնալու ոչ մի տեղ չունեմ։
-Եթե պետք լինի, ինքս կգնամ։ Առանց քո ասելու… Դե, լավ, ի՞նչ ես լաց լինում…
Ես բռնում եմ նրա թևը, նրան թեթևակի ձգում եմ իմ կողմը և մատներով զգույշ սրբում եմ արցունքները։ Իսկ արցունքները հոսում ու հոսում են։
-Սա, ի՞նչ է, մինչև առավոտ պիտի սրբեմ արտասուքներդ,-ասում եմ ես ժպտալով։- Վերջ տուր, խնդրում եմ։
-Ոչ մի դեպքում,-գլուխն օրորելով ասում է Ռուզանը։-Մինչև առավոտ այդպես կանգնելու ես,-և նա հանկարծ դեմքը սեղմում է կրծքիս, ես վերնաշապիկիս միջով զգում եմ Ռուզանի տաք շնչառությունը։ Ես քնքշորեն շոյում եմ նրա ուսերը, ուզում եմ սփոփել։
-Գիտես, ես… ես ինքս էլ չգիտեմ, թե ինչու, բայց ես այնպես լավ եմ զգում ինձ հիմա-շշնջում է Ռուզանը,- իսկ արտասուքներն իրենք իրենց են գալիս… ինքս էլ չգիտեմ ինչու…
Երբ նա քիչ խաղաղվում է, ես ասում եմ.
-Իսկ ինչո՞ւ առաջ չես պատմել այդ բոլորը։
-Եթե դա այդպես հեշտ լիներ… Ինձ շարունակ տանջում էր այն երկվությունը, թե իբր միանգամից խաբում եմ երկու հոգու՝ խոսք եմ տվել մեկին, իսկ սիրում եմ մյուսին… Դա սոսկալի է… Ես նույնիսկ ցանկանում էի գնալ քաղաք, մորս մոտ։
-Իսկ ինչո՞ւ չգնացիր։
Ռուզանը բռունցքներով թեթևակի խփում է կրծքիս, ես ծիծաղում եմ՝ գրկիս մեջ ավելի ու ավելի սեղմելով նրան։ Ես շուրթերով արագ գտնում եմ նրա այրվող բերանը, համբուրում եմ արցունքներից թաց, հնազանդ շուրթերը։ Դա երկար է տևում, հետո Ռուզանն իմ գրկից ազատվում, վազում է աղբյուրի կողմը։
-Ես շատ ուշացա, Մհերիկ,-ասում է նա աղբյուրի մոտից, կուժն առնելով ուսին։-Դե, ես գնամ…
-Գնա,-արձագանքում եմ ես՝ մեքենաբար հանելով ակնոցս։ Իսկ որոշ ժամանակ անց ավելացնում եմ.-Ուշ է արդեն։
Իրոք ուշ է արդեն, շրջակա բլարակներն ու ծառերը հետզհետե ընկղմվում են մթության մեջ։
Հաջորդ օրը, դասերից հետո, Մարատն իր սովորության համաձայն մոտենում է Ռուզանին և տիրաբար ասում.
-Գնացինք։
Ռուզանը, առանց տեղից ելնելու, անհողդող նայում է նրան։
-Ես քեզ հետ ոչ մի տեղ չեմ գնում,- հանգիստ ասում է նա։- Ես դեռ երեկ եմ ասել այդ մասին։ Մոռացե՞լ ես։
Մարատը հանկարծ կարմրում է մինչև ականջների ծայրերը։ Հավանաբար, երեկ նրանց միջև լուրջ խոսակցություն է եղել։ Իսկ հետաքրքիր է, ե՞րբ է կայացել այդ խոսակցությունը՝ մինչև մեր հանդիպո՞ւմը՝ աղբյուրի մոտ, թե՞ դրանից հետո։Ասենք, ինչ տարբերություն։
-Ինչպես թե՝ չես գնում… Դու մտածո՞ւմ ես, թե ինչ ես ասում։-Մարատը նայում է շուրջը՝ աշխատելով ինչքան հնարավոր է հանգիստ մնալ։
-Մտածում եմ, դրա համար էլ ասում եմ։ Ես Մհերիկի հետ եմ տուն գնալու։ Չէ՞ որ այդ մասին նույնպես ասել եմ։
Մարատի դեմքը մի պահ այլայլվում է, կեղծ հանգստությամբ մի հայացք ձգելով ինձ վրա, նա ասում է.
-Ահա թե ինչ…-և հաստատուն քայլերով դուրս է գալիս դասարանից՝ ետևից շրխկոցով փակելով դուռը։
-Վերջացավ,-թեթևացած շունչ է քաշում Ռուզանը։-Հիմա արդեն հանգիստ եմ։
-Ես էլ,-արձագանքում եմ ես։
Իսկ երեկոյան, երբ գյուղի շրջակա հանդ ու ձորերի վրա իջնում է մութը, և գյուղական նեղլիկ փողոցներում հետզհետե մարում են բոլոր ձայները, մեր ցանկապատի մոտից ինչ-որ մեկը կանչում է շվոցով։ Պարզ է, ինձ են կանչում։ Բայց ո՞վ է։ Դուրս գալով տնից ու քիչ կանգ առնելով բակում, որպեսզի աչքերս ընտելանան մթությանը, ես գնում եմ դարպասի կողմը։ Այնտեղ, դարպասից քիչ այն կողմ, մթության մեջ կանգնել է Մարատը։ Զգում եմ, թե արյունն ինչպես է սկսում ծանր խփել իմ քունքերում։ Շինծու զսպվածությամբ ասում եմ.
-Այդ դո՞ւ ես։ Ողջույն։
-Բան ունեմ ասելու,-ասում է նա օտարոտի խեղդված ձայնով։ Երևում է, ինձնից պակաս չի հուզվում։ Ավելի լավ։
-Ասա։
-Ոչ այստեղ։
-Որտեղ ուզում ես։
Նա լռին շրջվում, քայլում է ձորի կողմը, որտեղից երբեմն առ երբեմն լսվում է գիշերահավի խլաձայն, աղիողորմ կանչը։ Մարատը նույնիս չի էլ նայում իմ կողմը՝ գալիս եմ իր ետևից, թե՞ ոչ, գիտի, որ վախեցողներից չեմ։
Ահա վերջապես և ձորը։ Սարերի ետևից հանդարտ , հանդիսավոր ելել է լուսինը և նրա շողերի ներքո արծաթազօծվել են ձորով հոսող գետակի ջրերը։ Ձորի վարսաթափ ուռենիների տակ, կամրջից ոչ հեռու, Մարատը անսպասելի շրջվում, մեջքով հենվում է ուռենիներից մեկին և սկսում անբարտավանությամբ զննել ինձ։ Նրա լպիրշ հայացքն ինձ հանում է հավասարակշռությունից։
-Ինչ ասելու ես, ասա, ես ժամանակ չունեմ,-ասում եմ ես։
-Ժամանակ չունեմ,-քմծիծաղում է Մարատը։-Ի՞նչ է, սպասո՞ղ կա։
-Այո։
-Եվ ո՞վ է սպասում, հետաքրքիր է։
Կամրջի տակից դուրս գալով՝ երկու տղա դանդաղ առաջանում են մեր կողմը։ Խավարի մեջ դժվար է ճանաչելը՝ ովքեր են։ Սարսուռի նման մի բան է անցնում իմ մարմնով։
-Ուրեմն մենակ չես,-ասում եմ ես։-Ճիշտն ասած քո մասին ես ուրիշ կարծիք ունեի։ Ըստ երևույթին, լավ չեմ ճանաչել քեզ։
-Իսկ հիմա՞։
-Հիմա արդեն ճանաչում եմ՝ սովորական սրիկա ես, ուրիշ ոչինչ։
-Հիմա քեզ ցույց կտան, թե ով է սրիկան։
Այդ երկուսը հասնում են մեզ ու նոր միայն ճանաչում եմ նրանց՝ մեկը Ռուբենն է՝ մեր դասարանից, մյուսը տրակտորիստ Հրանտը, որի մասին ասում են, թե իբր բանակում բռնցքամարտի չեմպիոն է եղել։ Նա երկու փթանոց ծանրաքարը նետում է վեր, հետո կուրծքը առաջ է տալիս, ծանրաքարը խփում է կրծքին ոնց որ գնդակ ու ընկնում է գետնին։ Իսկ ինքը կանգնում, ծիծաղում է։ Անցյալ տարի, երբ նա եկավ բանակից՝ նավաստու սևավուն զգեստով ու ծովայինի գեղեցիկ գլխարկով, մենք իններորդում էինք սովորում։ Հրանտը եկավ դպրոց։ Երկար դասամիջոցին էր, միջանցքը պայթում էր անհամար ձայներից։ Ներս մտավ Հրանտը՝ հաղթանդամ, բարձրահասակ, բոլորը շրջվեցին նրա կողմը. նա մի տեսակ կորցրեց իրեն, հետո մոտեցավ, սկավառակավոր ծանրաձողը դրված էր միջանցքում, լուսամուտի տակ, վերցրեց ու բարձրացրեց այն։ Ծանր էր ծանրաձողը: Հրանտը ծանրության տակ ետ-ետ գնաց, խփվեց պատին, իսկ ծանրաձողի ծայրը բռնեց լուսամուտին և լուսամուտի ապակիները զրնգոցով փշրվեցին, թափվեցին հատակին։
-Սա շտանգ չի,-Հրանտը ծանրաձողը շպրտեց գետնին՝ ոտքով պահելով այն, որ առաջ չգլորվի։- Ափսոս չի բանակի շտանգը…
Իսկույն հայտնվեց դիրեկտորը, գազազած հայացքով առաջ եկավ, բայց տեսնելով Հրանտին՝ ուժեղ ու կռվարար, վախեցած, շինծու ժպիտով ասաց.
-Ապակիները ջարդվել են, հա… Ոչինչ, դատարկ բան է։ Ինչպե՞ս ես, Հրանտ…-Եվ այդ օրվանից Հրանտի հեղինակությունը բարձրացավ մեր աչքում։ Մենք հասկացանք մի պարզ ճշմարտություն՝ ամեն մարդ չէ, որ կարող է չափվել նրա հետ։
Հրանտն ու Ռուբենը կանգնում են ինձնից համարյա մի քայլ այն կողմ։ Հրանտը ծխախոտ է վառում։
-Հը՞,-ասում է նա՝ ծուխը անփութորեն փչելով վեր։
-Լսիր, չորսաչքանի,-ոգի առած՝ սկսում է Մարադը,- դու գիտես, չէ՞, թե Ռուզանը ով է ինձ համար։
-Ոչ, չգիտեմ-ասում եմ ես, կուլ տալով վիրավորանքը։- Բայց գիտեմ, թե դու ով ես նրա համար։ Պաշտոնաթող փեսացու։ Այսինքն՝ ոչնչություն։ Դա՞ էիր ուզում իմանալ։
Հրանտի անսպասելի հարվածը անակնկալի է բերում ինձ։ Այդպիսի դանդալոշից նման թույլ հարված՝ չէի սպասում։ Ես միայն թեթևակի երերում ու ցատկում եմ մի կողմ՝ հաջորդ հարվածից խուսափելու համար։ Բայց, Հրանտը, երևում է, չի էլ մտածում երկրորդ անգամ խփել ինձ։ Եվ զարմանալի է, որ նրա նկատմամբ ոչ մի քեն չունեմ: Նա, բոլորն են ասում, բարի է, միայն մի քիչ միամիտ ու դյուրահավատ , մի մատ երեխան անգամ նրան կարող է խաբել։ Այո, քեն ես բոլորովին չունեմ նրա նկատմամբ, Մարատը կանչել է, նա էլ եկել է, և դեռ ով գիտի, թե ինչեր է ասել նրան իմ մասին։ Իմ բարկությունը Մարատի դեմ է, միայն նրա դեմ, և ես հանկարծ հուսաբեկ չարախնդությամբ զգում եմ, թե ինչպես է իմ մեջ արագընթաց կերպով աճում վայրի կատաղությունը։
Հարվածից ակնոցս մի կողմ է թռել, և լավ է, որ խոտերի մեջ ընկավ, Ռուբենը փնտրում-գտնում է և լուռ մեկնում ինձ. ակամաբար մատներով շոշափում եմ ապակիները. դիմացկուն ապակիներ են, չեն ջարդվել։ Դժվարությամբ զսպելով ինձ, որ չհարձակվեմ Մարատի վրա, ես ասում եմ.
-Ասացի ու հիմա էլ կրկնում եմ, ոչնչություն ես դու, Մարատ, ոչնչություն ես և ուրիշ ոչինչ…Դու նրանց այստեղ ես բերել, որպեսզի նրանց ձեռքով հաշվեհարդար տեսնես ինձ հետ։ Երեքի դեմ ես, իհարկե, ոչինչ անել չեմ կարող, չնայած կռվելու եմ մինչև վերջին շունչս։ Բայց հիշիր…-ես խորը շունչ քաշեցի,-հիշիր, վերջում ես ու դու ենք կռվում, մենակ ես և դու, և այն էլ այնտեղ, նրանց աչքի առաջ։ Հասկացա՞ր, սողուն։ Այլապես հենց հիմա կթողնեմ ձեզ այստեղ ու կգնամ, և ոչ ոք չի էլ կարող պահել ինձ։ Իսկ վաղը քո հաշիվը ես կմաքրեմ դպրոցում, ամբողջ դասարանի առաջ։ Դեհ, համաձա՞յն ես։ Համաձա՞յն ես, թե՞ ոչ։
Անկեղծորեն ասած չէի ասի, թե Մարատը վախկոտի մեկն է, ինձ նույնիսկ թվաց, թե իմ խոսքերից հետո նա կնետվի ինձ վրա, բայց ոչ… Նա շփոթված նայում է իր համախոհներին ու չգիտի ինչ անել…Գուցե արդարամտությո՞ւնն է գլուխ բարձրացրել նրա մեջ… Կամ հասկացե՞լ է, որ անմտություն է այս ամենը, որովհետև Ռուզանն արդեն ասել է նրան իր վճռական խոսքը…
Չգիտեմ ինչպես կվերջանար այդ հիմար լռությունը, եթե չլիներ Հրանտը։ Նա ձեռքերը գրպաններում, դանդաղ շրջվում է Մարատի կողմը և ասում է իր շառաչուն ձայնով.
-Մի լսիր… Էս ի՞նչ է ստացվում, ուրեմն ինչ-որ աղջկա պատճառով ենք կռիվ եկել… Արա, Մարատ, բա դու ասում էիր, թե իբր օր ու արև չի տալիս քեզ դպրոցում, հայհոյում է… Սա ի՞նչ է ստացվում, խաբե՞լ ես ուրեմն ինձ…
-Իմ հարսնացուին հետապնդում է,-հուսահատությամբ պաշտպանվում է Մարատը։-Դրա համար էլ նա թողել է ինձ…
-Էհ, բա ես ի՞նչ կապ ունեմ դրա հետ… Թող հարսնացուն գար բողոքելու, դու ի՞նչ ես տվել մեջը։-Հրանտը հանկարծակի սկսում է քռքռալ, հետո նույնպես հանկարծակի լրջանում է,-Թյու, իսկ ես կարծում էի…Իսկ նա պարզվում է… Գնանք էստեղից, Մհերիկ։ Դու ներիր ինձ, հիմարի պես հավատացի, վեր կացա եկա…-և, դառնալով Մարատին, ավելացնում է,-թեկուզ քեզ հետ հեռավոր բարեկամներ էլ ենք, բայց մարդ չես դու։ Արա, բա տղամարդը աղջկա համար ձեռք բարձրացնել կտա ընկերոջ վրա… Համոթ քեզ, և լավ է արել էդ աղջիկը, որ թողել է քեզ…
Մենք շարժվում ենք կամրջի կողմը։ Ես ու Հրանտը առջևից, Ռուբենը՝ մեր ետևից։ Մի քանի քայլ անցնելուց հետո ես շրջվում, ետ եմ նայում: Մարատը կանգնած է դեռ այնտեղ, հեռվում, մեջքով հենված ուռենուն: Անկախ ինձնից՝ սիրտս սեղմվում է կրծքիս տակ։ Ինձ թվում է լալիս է նա: Եվ ես մտածում եմ,որ երևի ամոթից է լալիս, կամ էլ գուցե այն բանից, որ ընդմիշտ կորցրել է Ռուզանին, որին, ամենայն հավանականությամբ, սիրում է ամբողջ սրտով։
Ծագում է արևը։ Նրա առաջին շողերն ընկնում են Սառնատան քերծի վրա, հետո անթիվ, անհամար բլրակների, անտառների ու դաշտերի վրայով անշտապ սահելով գալիս հասնում են գյուղ և ջինջ լույսով ու խնդությամբ ողողում այն ծայրից-ծայր։ Ես այնպես լավ եմ զգում ինձ այսօր։ Եվ սա նոր չէ, մի քանի ամիս է արդեն։ Յուրաքանչյուր օր ոնց որ տոն… Ինչ էլ որ լինի, թեկուզ ամենավատ բանն աշխարհում,-միևնույն է, ոչ մի ուժ չի կարող իմ մեջ մարել զգացմունքի այդ տոնակատարությունը։ Չէ՞ որ յուրաքանչյուր օր ինձ համար բերկրալի է նրանով, որ անպայման գիտեմ՝ կրկին պետք է հանդիպեմ Ռուզանին։ Թող խիստ զարգացած մարդիկ ծիծաղեն ինձ վրա, թող ասեն՝ ինչ սրտներն ուզում է, բայց այդ տոնակատարությանն ընտելանալը անհնարին է, այն մշտական իմ մեջ է, և մշտական նոր է, նման չէ նրան,որ եղել է երեկ ու կլինի վաղը։ Ես դա հաստատ գիտեմ։
Այսօր կիրակի է, բայց կթվորների համար ինչ կիրակի, մայրիկը դարձյալ առավոտ կանուխ ֆերմա է գնացել, իսկ Հեղինեն չկա. այգում է երևի։ Ես արագ ելնում եմ անկողնուց, լվացվում, մի թեթև նախաճաշում եմ և ուղիղ Բախչուտի ձորը՝ Ռուզանի մոտ… Ռուզանը գալիս է կուժն ուսին, և արևը շողշողում է կժի թաց մակերևույթին։
Ես զգույշ, որպեսզի չվախեցնեմ նրան, դուրս եմ գալիս ծառերի ետևից։
-Բարի լույս, Ռուզան։
Ռուզանը արագ շրջվում է իմ կողմը և, տեսնելով ինձ, սկսում է ծիծաղել։
-Օհ, այդ դո՞ւ ես… Իսկ գիտե՞ս, թե ինչ էի մտածում այս պահին, Մհերիկ… Մտածում էի՝ եթե առավոտյան շուտ տեսնեմ քեզ, օրը երջանիկ կլին։
Միշտ էլ այդպես է՝ տեսավ ինձ թե չէ՝ հայացքը բացվում, պայծառանում է…
Ես նրա ուսից իջեցնում եմ կուժը, դնում ծառի ստվերում, հետո շոյում եմ փափուկ մազերը: Ռուզանը նայում է ինձ իր սև, խոշոր աչքերով, որոնք ասես մագնիսի պես ձգում են։ Ռուզանի ուսերը նուրբ են, մեջքը բարակ՝ ինչպես եղեգ, որ կարող է բեկվել ամենաթեթև հովից։ Նա նույնիսկ չի էլ փորձում ձևացնել, թե իբր ամաչում է, իբր չի ուզում, որ իրեն համբուրեմ, որ ինքն այնպես խիստն է։ Եվ ինձ ամենաշատը հենց այդ բացսրտությունն է դուր գալիս։ Եվ, իրոք ,ինչու ձևացնել. եթե սիրում ես, ուրեմն, սիրում ես առանց մտածելու, հախուռն կերպով, անմնացորդ… Ահա թե ինչպիսին է իմ Ռուզանը…
-Ես երևի խելագարվեմ,-շշնջում է նա մի թեթև շփոթված,-գիտակցություննս կարծես թե մթագնել է… Հասկանո՞ւմ ես, ես մի ժամ անգամ չեմ կարողանում ապրել առանց քեզ։
-Եվ շատ լավ է, որ չես կարողանում,-ծիծաղում եմ ես։- Սարմափելի կլիներ, եթե կարողանայինք ապրել առանց իրարու։
-Ուրեմն դու և՞ս չես կարողանում առանց ինձ։
-Ախ, դու հիմարիկս, դե, իհարկե, չեմ կարողանում… Բայց ասա… Մարատի հետ նույնպե՞ս լավ էր քեզ համար… ասենք, ահա, ինչպես ինձ հետ։
Ռուզանը մարմնով կիպ սեղմվում է ինձ։
-Ախր, ինչո՞ւ փչացնել կիրակնօրյա այսպիսի հրաշալի առավոտը։ Պետք չէ այդ մասին, Մհերիկ, խնդրում եմ քեզ։ Դու հո գիտես, որ ես նրան վաղուց ջնջել եմ իմ հիշողությունից։
-Իսկ սրտի՞ց,-ժպտում եմ ես։
-Իմ սրտում նա երբեք չի էլ եղել։ Դու այն զբաղեցրել ես լրիվ՝ ուրիշների համար ծվարելու մի անկյուն անգամ չթողնելով այնտեղ… Դե համբուրիր ինձ նորից, ես պետք է գնամ։
Ես Ռուզանին ամբողջ ուժով սեղմում եմ իմ գրկում և, խենթանալով նրա տաք մարմնի հպումից, դարձյալ ու նորից համբուրում եմ նրա կիսաբաց շուրթերը, աչքերը, պարանոցը…
-Հի՜-ի-ի Ռուզան։- Տատն է կանչում։
-Տեսնո՞ւմ ես…-ականջը ձայնի՝ ասում է Ռուզանը հոգոցով և ուղղում է սանրվածքը։-Դե, ես գնամ, Մհերիկ։
Ես կուժը դնում եմ ծորակի դակ, այն արագ լցվում է:
-Գնա,- մի անգամ ևս սեղմելով նրան կրծքիս, ասում եմ ես:
Մնալով մենակ, ես նստում եմ ծառերի ստվերում՝ քաղցրանուշ ու դուրեկան հոգնություն զգալով ամբողջ մարմնում։ Աստված իմ, մի՞թե հնարավոր է չսիրել այն օրը, որի առավոտն այսքան սքանչելի է։ Մի՞թե հնարավոր է չխոստովանել, որ, այո, երջանիկ օր է այսօր…
Ավարտական վերջին քննությունն է այսօր: Իսկ վաղը…
-Վաղվանից մենք ոչ թե դպրոցակկաններ ենք, այլ հասունության ատեստատներով լիիրավ քաղաքացիներ,-ասում է Զավենը:-Ինչ ուզում ես՝արա, ոչ դասատու,ոչ դաս ու դասագիրք,ոչ զանգ ու ոչ էլ ծնողական ժողով…
Մայիսն ասես առաջին անգամ է լսում այդ մասին, արագ խաչակնքում է՝ իբր, փառք աստծո, ազատվեցինք վերջապես… Բոլորը ծիծաղում են, իսկ Գրետան տխրությամբ ասում է.
-Էհ, հիմարներ, քծիծաղում եք հիմա, իսկ կգա ժամանակ, լաց կլինեք իրար հիշելիս…
Դու ճիշտ էիր, Գրետա, հազար անգամ ճիշտ էիր, սիրելիս, բայց այն հեռավոր տարիներին դու որտեղի՞ց գիտեիր այդ դաժան ճշմարտությունը։ Ավա՜ղ, եկել է այն ժամանակը, որի մասին ասում էիր՝ կանգնած արևի բորբ շողերով լուսավորված մեր դասարանում։ Սիրտս բեկբեկուն խփում, կարոտից թրթռում, թպրտում է ձեզ բոլորիդ հիշելիս։ Քո ծիծաղի ջինջ ղողանջները մինչև հիմա էլ իմ ականջներում են, Սաթիկ։ Քեզ նույնպես հիշում եմ, Ագնեսա, և քեզ, սիրելի Գավո, և քեզ,Մայիս։ Ո՞ւր նետեց ձեզ կյանքը և որտե՞ղ եք հիմա։ Դու որտե՞ղ ես Համլետ, և դու Ժորա, և դուք Աբել, Մաքսիմ, Էդիկ… Իսկ քեզ, Լյուդիկ, այդպես էլ չմոռացա երբեք։ Մի՞թե հնարավոր է երբևէ մոռանալ Շուրիկին, Ջուլիետային, Ռոզային, Եվգենիային, Ալբերտին, մյուսներին… Ինչքան մարդիկ հանդիպեցի հետագայում, բայց ձեզ նմանը չկային, սիրելիներս… Ի՜նչ արագ թռավ-անցավ կյանքը և ի՜նչ շուտ ձյուն տեղաց մեր սև մազերին։
…Այն ժամանակ Գրետայի խոսքերից հետո անհոգ ծիծաղեցինք բոլորս, իսկ Մաքսիմը, փոքրիկ Մաքսիմը՝ հարևան Ղազանչի գյուղից, ուրախ-ուրախ ասաց.
-Չէ մի… ո՞վ պիտի լաց լինի։ Ոչ ոք ինձ պետք չէ՝ բացի Ագնեսայից, իհարկե։ Ատեստատս ստացա թե չէ՝ իսկույն ամուսնանում ենք։ Ճի՞շտ չեմ ասում, Ագնեսա։
Ի պատասխան, Ագնեսան փռթկացնում է՝ միաժամանակ շիկնելով մինչև ականջները։
-Շատ պետք ես ինձ…
Միջանցքում նորից պայթում է ծիծաղը։ Ընկեր Մարոն բացում է քննասենյակի դուռը և ասում ։
-Էլ ո՞վ չի հանձնել։
Քննություն չհանձնածները յոթ հոգի են, և նրանց մեջ ես ու Ռուզանը։ Ես հաստատուն քայլերով մտնում եմ ներս, սեղանի վրայից հարցաթերթիկ եմ քաշում և նստում առաջին նստարանին։ Ռուզանը նույնպես ներս է մտնում, մոտենում է սեղանին, սակայն մի պահ տատանվում է՝ ասես վախենալով հարցաթերթիկ վերցնել։
-Ռուզաննա, տոմս վեցրու,-ընկեր Շեկյանը լայն ժպտում է Ռուզանին՝ իբր մի վախենա, կօգնեմ, սակայն Ռուզանը ժպիտով չի պատասխանում նրան, նա թռուցիկ մի հայացք է ձգում ինձ վրա և, անտարբեր վերցնելով հարցաթերթիկներից մեկը, նստում է հարևան նստարանին։ Ես արագ աչքի եմ անցկացնում հարցերը։ Հեշտ հարցեր են, կարող եմ հենց միանգամից պատասխանել, առանց նախապատրաստվելու։
Ընկեր Մարոն ասիստենտ է, նա ժպտադեմ մոտենում է ինձ և հարցնում շշուկով.
-Ինչպե՞ս ես։
-Ոչինչ։
-Տես հա, խնդրում եմ… Ձեռքիցս չես պրծնի, եթե մեդալ չստանաս։
Ընկեր Մարոն հեռանում է, ես հարցական նայում եմ Ռուզանի կողմը։ Նա ասես (իսկ գուցե այդպես էլ կա) իր վրա զգում է իմ հայացքը, շեղակի նայում է ինձ։
-Ո՞նց են գործերը։
Լռին գլխով են անում՝ իբր ամեն ինչ կարգին է։ Կեցցես, Ռուզան։ Ես այնպես եմ ուզում որևէ հաճելի բան ասել նրան։
-Ռուզան…
-Ի՞նչ է։
-Ես սիրում եմ քեզ։
Ռուզանը վախեցած կծում է շրթունքը. նրա աչքերում և սարսափ կա, և չթաքցրած ուրախություն։
-Ցնորվե՞լ ես, ինչ է,- կամացուկ, ժպտաշուրթ ասում է նա։
-Այո։ Չգիտեի՞ր։
Ռուզանը գլխով է անում՝ գիտեր ուրեմն։ Եվ ես ինձ այնպես թեթև ու երջանիկ եմ զգում, ասես արդեն ստացել եմ վերջին »հինգը»։
-Առաքելյան Մհեր։
Ես ծուլորեն ելնում, գնում եմ գրատախտակի մոտ։ Սկսում եմ պատասխանել իմ հարցերին։ Ոչ ոք չի ընդհատում։ Պատմում եմ ու միաժամանակ աչքի տակով երբեմնակի նայում Ռուզանին։ Նա ժպտում է, գոհ է, մինչև իսկ աչքերը շողում են։ Երբ վերջացնում եմ, դպրոցի դիրեկտոր ընկեր Արամայիսը՝ սովորաբար գովասանքում բավականին ժլատ, ասում է.
-Ապրես, ամոթով չթողեցիր մեզ։
-Իսկապես որ, կեցցես,-ասում է մարզժողկրթբաժնի ներկայացուցիչը՝ թանձրամարմին ու բարձրահասակ մի մարդ։
Ընկեր Մարոն, լուսամուտի մոտ կանգնած, երջանիկ տեսքով նայում է մեկ դպրոցի դիրեկտորին, մեկ մարզժողկրթբաժնից եկած մարդուն, մեկ ընկեր Շեկյանին։ Ընկեր Շեկյանը ևս գոհ է։
Ես և Ռուզանը որոշել ենք աս տարի մնալ կոլտնտեսությունում, արտադրական փորձ ձեռք բերել, իսկ հաջորդ տարին ընդունվել ինստիտուտ։ Ոչ միայն մենք, շատերն են այդպես որոշել։ Սակայն ամեն ինչ այլ կերպ դասավորվեց…
Մի անգամ, դա աշնան սկիզբն էր, ես տուն եկա հանդից և տեսա, որ մայրս լալիս է։ Սկզբում ես նույնիսկ վախեցա՝ կարծելով, թե Հեղինեին ինչ-որ բան է պատահել։
-Մամա, ի՞նչ է պատահել…
Հարևան սենյակից դուրս է գալիս քեռի Հարությունը և լուռ մոտենում է լուսամուտին, սկսում է ծխել։
Ոչինչ չեմ հասկանում և դրանից տագնապն իմ հոգում կրկնապատկվում է։
-Բացատրեք, վերջապես, ի՞նչ է պատահել այստեղ։
Մայրիկը շրջվում, կարի մեքենայի արկղից մի թուղթ է հանում և արտասվելով ու գլուխն օրորելով մեկնում է ինձ։ »…Շրջանային զինկոմիսարիատը… իսկական զինվորական ծառայության ընդհանուր կանոնադրության համաձայն կարգադրում է…» Ամեն ինչ պարզ է։ Առաջին պահ ես նույնիսկ ուրախանում եմ, որ ամեն ինչ այսպես բարեհաջող ավարտ ունեցավ, և որ ոչ մի դժբախտություն չի պատահել։
-Թուհ, ես էլ ասեմ ինչ է պատահել։
Ոչ ոք չի արձագանքում ինձ։ Քեռի Հարությունը դեռևս ինքնամփոփ կերպով ծխում է լուսամուտի մոտ կանգնած։ Ինչ-որ տեղից գլխահակ ներս է մտնում Հեղինեն։ Մայրիկը շարունակում է հեծկլտալ՝ ժամանակ առ ժամանակ աչքերը սրբելով գլխաշորի ծայրով։ Անհարմար վիճակ է։ Ուզում եմ ասել, որ այդ բոլորը դատարկ բաներ են, և որ արտակարգ ոչինչ չկա այստեղ, երբ մարդ հասնում է զորակոչային տարիքի, ուրեմն պետք է գնա բանակ, և նման բաներ, սակայն…լռում եմ, զգում եմ՝ եթե փորձեմ խոսել, ձայնս ինձ չի ենթարկվի։Տատս նույնպես արտասուք է թափում՝շուրթերն իրար սեղմած ու գլուխն օրորելով:
Բայց հարկավոր է ինչ-որ բան անել։ Ես մոտենում, նստում եմ մայրիկի կողքին։
-Մամա,-ձայնիս մեջ շինծու ամրակամություն դնելով ասում եմ ես։- Ախր ի՞նչ կա դրա մեջ։ Բանակ է, կգնամ էլ, կգամ էլ, երեք տարին ինչ է որ… Այնպես կանցնի, դու էլ չես իմանա… Հետո էլ՝ մենա՞կ ես եմ բանակ գնում ինչ է…
-Է՜հ, քոռանա տատտ…Ախր, հինգ հոգու ուղարկել եմ, ոչ ոք չի վերադարձել,- ասում է նա ցածր և դարձյալ օրորում է գլուխը։- Գոնե մեկնումեկը վերադառնար։ Հինգը՝ դա նրա չորս եղբայրներն են ու հայրս։ Նրանք բոլորն էլ զոհվել են Հայրենական մեծ պատերազմում։ Մինչև հիմա էլ տատս սրբությամբ պահպանում է նրանց եռանկյունի նամակները, գրված ռազմաճակատից։
-Նրանք էլ էին ասում շուտով կգան, բայց չեկան… Դուրս է գալիս, որ խաբեցին ու չեկան…
Նման դեպքերում մխիթարանքի բառերն անուժ են՝ որևէ ներգործություն թողնելու համար։ Բառերն ինչ կարող են անել, երբ խոսքը վերաբերում է հինգ ջահել-ջիվան տղաների, որոնք գնացին կռվելու հայրենի սրբազան հողը ներխուժած անարգ թշնամու դեմ ու այլևս տուն չվերադարձան…
-Ի՞նչ կարիք կա լացուկոծի,-ասում է քեռի Հարությունը քիչ կոպտավուն տոնով։-Կարծես տասը տարով է գնում։
Մայրիկը հույսով նայում է եղբորը, նա ուզում է հավատալ այն բանին, ինչ ասում է քեռի Հարությունը, բայց, ավաղ, դժվար է հավատալը. այս աշխարհում նա ցավեր շատ է տեսել։
-Պետք չէ զուր տեղն անհանգստանալ,-շարունակում է քեռի Հարությունը։-Փառք աստծո, կռիվ-բան չկա, խաղաղ ժամանակներ են…
Բայց ոչ, այնքան էլ հեշտ չէ տատիս ու մայրիկին համոզելը: Վիշտը մարդուն սովորեցնում է թերահավատությամբ նայել ամեն ինչի, որովհետև ամեն բան էլ, այդ թվում և խաղաղությունը, կարող է ժամանակավոր լինել։ Մայրիկը ծանր հառաչում է՝ ձեզ համար հեշտ է ասելը…
-Գրադարանին գիրք ունեմ հանձնելու, տանեմ հանձնեմ,- ասում եմ ես։
Գիրքը պատրվակ է, ուզում եմ դուրս գալ տնից։ Հեղինեն որոշ կասկածանքով նայում է ինձ։ Նա հավանաբար հասկանում է իմ վիճակը։ Առհասարակ հասկացող աղջիկ է նա, կես խոսքից մարդուն կարող է հասկանալ։ Դրա համար էլ ես շատ եմ սիրում նրան։
-Տար, տար հանձնիր,-ընկճված ձայնով ասում է մայրիկը։
Գրքերը վերցնում, դուրս եմ գալիս տնից։ Բակում Հեղինեն հասնում է իմ ետևից։
-Գրադարանն այսօր փակ է,-ասում է նա աչքերը գետնին։- Տուր գրքերը։
Ես երախտագիտությամբ նայում եմ նրան…Սեպտեմբերին մեր կողմերում տաք եղանակներ են լինում միշտ։ Պատահում է, միայն դեկտեմբերի վերջերին է սկսում եղյամ դնել դաշտերի եզրերին։ Բայց այսօր, չգիտեմ ինչու, ցուրտ է։ Նույնիսկ, թվում է, կարող է ձյուն գալ այս գիշեր։
Բակից ելնում, քայլում եմ ակումբի կողմը։ Գուցե երևա Ռուզանը… Բայց նա չկա՝ ոչ աղբյուրի ճանապարհին, ոչ էլ իրենց բակում, ոչ մի տեղ չի երևում։ Իրիկնային աղջամուղջը գնալով խտանում է։ Ձորերը լցվում են անթափանց մթությամբ և միայն բարձր լեռներն են պարզ երևում՝մերված իրիկնային երկնքի կապտավուն հեռանկարին։ Վճռում եմ ուղիղ գնալ Ռուզանի մոտ՝ տուն։ Առաջ այդպիսի քայլի չէի դիմի երբեք, բայց հիմա գնում եմ։ Սիրտս արագ, անհանգիստ խփում է։ Դեռևս հեռվից ես նկատում եմ Ռուզանին՝ մի խտիտ փայտ գրկին բարձրանում է տուն։ Տեսնելով ինձ, նա փայտն արագ դնում է պատշգամբում, վառարանի մոտ և սանդուխքներն ի վար վազելով իջնում, գալիս է դեպի ինձ։
-Մհերիկ, ի՞նչ է պատահել այսպես ուշ։
-Ինչն է ուշ…Նո՞ր չիջավ երեկոն,-բռնազբոսիկ ծիծաղում եմ ես։ Բայց Ռուզանին չես խաբի։ Նա նայում է ինձ կասկածամտությամբ ու կարծես թե մի քիչ սարսափով։
-Ինչ-որ բա՞ն է պատահել։
-Աստված իմ, նույնիսկ հյուր գնալն էլ վտանգավոր է դառել։
-Հյո՞ւր,-զարմանքից Ռուզանի աչքերը լայնանում են։
-Հյուրն աստծունն է,-պատշգամբից լսվում է Անուշ տատի ձայնը։- Արի, մեր տանը հյուրերն այնքան էլ շատ չեն լինում, որպեսզի հարցնենք, թե ինչու ես եկել։ Բարձրացիր, որդիս, մի ամաչիր…
-Տեսնու՞մ ես,- ասում եմ ես Ռուզանին,-իմաստուն խոսքեր են, սովորիր։
Իմ կատակա-խրատային տոնը, ինչպես երևում է, հանգստացուցիչ ազդեցություն է ունենում Ռուզանի վրա։ Նա ժպտում է։
Բարձրանում ենք պատշգամբ։ Անուշ մայրիկն երկու ձեռքով անսպասելի գլուխս բռնում, համբուրում է ճակատս։ Ես քիչ շփոթվում եմ նման սիրալիր ընդունելությունից, բայց Ռուզանը գոհ է, նա ծիծաղում է։ Պարզ է, նա ամեն ինչ պատմել է արդեն պառավին, այլապես ինչու պիտի նա այդպիսի մտերմությամբ ընդունի ինձ։ Երևի Մարատի մասին նույնպես պատմել է…-Ռուզան ջան, իջիր ներքևի տուն, խնձոր բեր,-ասում է Անուշ մյրիկը։-Թեյնիկն էլ դիր կրակին, թող տաքանա։
Ռուզանն իջնում է ներքևի հարկ։ Տեսնելով պառավի հարցական հայացքը, ես ասում եմ.
-Բանակ եմ գնում, Անուշ մայրիկ։
-Բանա՞կ։
-Ըհը… Միայն թե այդ մասին դեռ առայժմ նրան ոչինչ մի ասեք, ես ինքս կասեմ։
Պառավը ձեռքը ծանր իջեցնում է ծնկանը, հառաչում։
-Վույ, քոռանամ ես։ Բա էդ ո՞նց կլինի։
Ես թոթվում եմ ուսերս՝ իբր, ինչ կա, որ, հայրենիքի պաշտպանությունը մեր երկրի յուրաքանչյուր քաղաքացու սրբազան պարտականությունն է։
-Իմ երկու տղեն էլ մնացին կռվում,-հառաչում, գլուխն օրորում է Անուշ մայրիկը։-Մեծ տղաս նոր էր ուսումը պրծել, դասատու էր գյուղում, փոքրը սովորում էր…Հանգցրին օջախս, որդիս, աստված հավիտյանս հավիտենից հանգցնի նրանց օջախները…
Ռուզանը վերադառնում է կարմրաթուշ խնձորներով լի մի մեծ աման ձեռքին։
-Թեյնիկը դրեցի՞ր,-հարցնում է մայրիկը, փութկոտ սրբելով արցունքները։
-Հա, մեծ մամա,-պատասխանում է Ռուզանը՝ զարմանքով նայելով տատին։ Նա նկատում է, իհարկե, որ պառավը հենց նոր արտասվել է։ Սակայն ոչինչ չի հարցնում։
Պատշգամբում նստած մենք երկար զրուցում ենք տարբեր բաներից, հոնի մուրաբայով թեյ ենք խմում, իսկ հետո, երբ ելնում և ուզում եմ հրաժեշտ տալ, Անուշ մայրիկը կրկին համբուրում է ինձ և արտասվաթոր աչքերով նայելով ինձ, ասում է.
-Բարով գնաս, բալաս, մի մոռացիր մեզ,- և, դառնալով Ռուզանին, ավելացնում է, — ճամփու դիր, եկ։
Փողոցում մութ է, լռություն։ Սպիտակավուն մառախուղը սահում է գետնի վրայով։ Այստեղ-այնտեղ, ինչպես վարագույրների ետևից, աղոտ փայլում են տների լուսամուտները։ Ես մտածում եմ, թե ինչպես ասեմ Ռուզանին բանակի մասին, որպեսզի նրա համար անակնկալ չլինի։ Բայց Ռուզանը կանխում է ինձ.
-Տատս ինչո՞ւ էր արտասվում։ Ինչ-որ բա՞ն է պատահել։ Ես արդեն գիտեմ՝ մեր տղաներից շատերը ծանուցագիր են ստացել զինկոմիսարիատից։ Քե՞զ էլ են կանչել։
-Այո,-ասում եմ ես, քիչ թեթևություն զգալով այն բանից, որ նա որոշ բան գիտի արդեն։-Բանակ եմ գնում։
Ռուզանը հանկարծ կանգ է առնում։
-Դո՞ւ։ Բանա՞կ,-ասում է նա այնպիսի տոնով, ասես հաստատ գիտի՝ բանակ կարող է գնալ ամեն ոք, միայն ոչ ես։- Դու մտածո՞ւմ ես, թե ինչ ես ասում։
-Բանակ հո մենակ ե՞ս չեմ գնում, Ռուզան,-ես թոթվում եմ ուսերս։-Բոլորն են գնում։
-Իսկ ե՞ս։ Առանց քեզ ես ինչպե՞ս պիտի անեմ։ Դու մտածե՞լ ես իմ մասին։
Երեխայական-պարզամիտ այս խոսքերից սիրտս սեղմվում է։ Ես գրկում եմ Ռուզանի ուսերը և զգում եմ, թե ինչպես են նրանք դողում իմ գրկի մեջ։
-Դու կարծում ես ինձ համար հե՞շտ կլինի առանց քեզ։ Չէ՞ որ ես հիմա միայն քեզնով եմ ապրում, Ռուզան…
-Ի՞նչ կարելի է անել,-հարցնում է Ռուզանը միանգամայն շշմած։ Հավանաբար, մինչև այդ պահը նա դեռևս հույս ուներ, թե ես ծանուցագիր չեմ ստացել։ Ես փարատեցի այդ հույսը,և դարձյալ Ռուզանի համար ամեն ինչ անակնկալ էր, որը և շփոթեցրեց նրան այդքան։ Ես խղճում եմ Ռուզանին։ Ես ինձ ևս խղճում եմ… Բայց չգիտեմ, չեմ կարողանում հասկանալ, թե ինչ կարելի է անել, և միայն Ռուզանին ավելի ու ավելի եմ սեղմում իմ կրծքին, շոյում եմ մազերը, ուսերը, մխիթարական ինչ-որ բաներ եմ մրմնջում…
Այսպես իրար գրկած, քարացած, շվար՝ մոտալուտ բաժանման համար, մենք կանգնել ենք դատարկ ու մութ փողոցում, ու չենք ուզում բաժանվել։
Մառախուղն հետզհետե հալվում է, բայց երկինքը մութ է դեռ՝ պատված գորշավուն ամպերով։ Հեռվում, լեռների վրա խուլ որոտում է երկինքը, մերթ ընդ մերթ պայթում են կայծակները՝ մտրակաձև կտրտելով խավարը։ Այնտեղ, լեռներում, հորդ անձրև է տեղում երևի։
-Քեզ համար ցուրտ կլինի… Թեթև ես հագնված, իսկ դրսում խոնավություն է… Դու չե՞ս մրսում։
Այս բառերը ես դժվարությամբ եմ արտաբերում, որովհետև գիտեմ՝ ցուրտն ու խոնավությունը կապ չունեն այստեղ։
-Մի գնա, Մհերիկ,-շշնջում է Ռուզանը մի տեսակ ջերմեռանդորեն։- Մի գնա, լսո՞ւմ ես։
-Դու գժվե՞լ ես, ինչ է,-բռնազբոսիկ ծիծաղով ասում եմ ես։
-Ոչ, չեմ գժվել։ Դու ոսկե մեդալով ես ավարտել դպրոցը, դու իրավունք ունես… Տեր աստված, ախր, ինչո՞ւ, ինչո՞ւ մենք իսկույն չգնացինք ինստիտուտ։ Ինչո՞ւ մնացինք այստեղ… Եվ այդ բոլորը իմ պատճառով, քեզ թվում էր, թե լավ չեմ պարապել… Ասում էիր այս տարի լավ կպարապենք ու նոր կգնանք ընդունվելու… Ոչ, հարկավոր էր գնալ, գուցե և ընդունվեինք, կսովորեինք միասին, նույն խմբում, և չէինք մտածի բաժանման մասին…
-Ուշ է արդեն,-ասում եմ ես, թեպետ հասկանում եմ՝ ինչ-որ բանում իրավացի է նա։- Ավելի լավ է մտածենք այն մասին, թե ինչ անենք, որպեսզի արագ անցնի այդ երեք տարին։
-Ախր, ես կմեռնեմ առանց քեզ,-համարյա ճչում է Ռուզանը։- Մտածելն անգամ ահավոր է՝ ամբողջ երեք տարի։ Ես չեմ դիմանա…
-Իսկ ի՞նչ կանես,-ակամա ժպտում եմ ես։
-Չգիտեմ, Մհերիկ, սիրելիս, հարազատս։ Վշտից կմեռնեմ։ Ախր, երեք տարին… Հաշվիր, տես քանի օր է անում։
-Դու ինձ շուտ-շուտ նամակ գրիր, և տարիները արագ կանցնեն, չես էլ նկատի, թե ոնց անցան։ Գրելո՞ւ ես ինձ։
Նա դեմքը սեղմում է իմ կրծքին։
-Մհերիկ, դու երբ պիտի վերջ տաս քո հիմարավուն հարցերին։ Էլ ո՞ւմ պիտի գրեմ, եթե ոչ քեզ։
Անձրևը, երևում է, մոտենում է գյուղին։ Մթան մեջ լսվում է նրա հետզհետե մոտեցող վշշոցը։
-Այսպես կկանգնեի ու կսպասեի քեզ երեք տարի,- արտասանում է Ռուզանը, և նրա աչքերն իսկույն լցվում է վճիտ արցունքով։
-Հազիվ թե դա հաջողվի քեզ,-ժպտում եմ ես։ Լսո՞ւմ ես ձայնը՝ տես ինչ անձրև է մոտենում գյուղին։
-Հետո ինչ։
Ցանկապատներից այն կողմ, խավարի մեջ, մի լուսամուտ է բացվում։ Անուշ մայրիկն է երևի։ Նա է։ Չանցած մի րոպե լսում եմ նրա ցածր ձայնը.
-Ռուզան, տուն եկ, անձրև է սկսվում։
Անձրևի խոշոր կաթիլներն ընկնում են այս ու այնտեղ։
-Դեհ, գնա,-ասում եմ ես։- Կթրջվես հանկարծ։
-Դու էլ գնա,-ասում է Ռուզանը և այստեղ, նրա մեջ ըստ երևույթին, շատ զարմանալի մի միտք է ծագում. ես դա նրա հայացքից եմ զգում։-Ինչ կլինի, եթե կանգնես անձրևի տակ ու մրսես-հիվանդանաս,-ասում է նա,-ոչ ծանր, իհարկե… գուցե այնժամ չտանեին քեզ որոշ ժամանակ։ Դե, ինչ ես ծիծաղում, Մհերիկ։
-Ի՞նչ պիտի լինի, միևնույն է, ես չեմ հիվանդանա։ Ես քարի պես պինդ եմ… Դե լավ, գնա, թե չէ տատիկդ կկարծի թե քեզ փախցրել եմ։
-Դու էլ փախցրու…-վերջապես ժպտում է Ռուզանը։
-Ես սև այծենակաճ չունեմ, որպեսզի թաքցնեմ քեզ նրա մեջ։ Լավ, գնա, վաղը կհանդիպենք։
Ռուզանը դանդաղ շրջվում և գնում է իրենց տան կողմը։ Ես նրա ետևից նայում եմ այնքան ժամանակ, մինչև նա բարձրանում է սանդուխքներով։
Երբ մեր փոքրիկ գյուղից մի մարդ անգամ հեռանում է, դա իսկույն զգացվում է։ Թվում է դատարկվում է նրա տեղը և մարդիկ զգում են այդ դատարկությունը՝ ինչպես թատրոնում, ուր ներկայացման ժամանակ հանկարծ մեկը ելնում, թողնում է դահլիճը։ Իսկ հիմա միանգամից տասներկու հոգի հեռանում են գյուղից։ Հիմնականում մեր դասարանցիներն են։ Տղաներից մեզ հետ չեն մեկնում լոկ Մարատը, Ռուբենը, Մաքսիմը և Զավենը։ Նրանք մեզնից մի տարով փոքր են և եկող տարի են միայն գնալու զինվորական ծառայության։
Մենք խայտաբղետ կազմով քայլում ենք փոշոտ ճանապարհով։ Բաբկենի ապրանքատար հին ավտոն սպասում է մեզ գյուղատակին. դրանով ենք գնալու մինչև շրջկենտրոն։ Ռուզանը լուռ գալիս է իմ կողքից և մատների ծայրով գողունի սրբում է արցունքները։ Լիլիթն էլ է եկել ճանապարհելու…Նա գլուխը կախ քայլում է որոշ հեռավորության վրա, բայց ես տեսնում եմ, թե ինչպես է ժամանակ առ ժամանակ թռուցիկ հայացքներ գցում իմ կողմը։ Ես ու Լիլիթը ոնց որ արդեն վաղուց հաշտվել ենք, սակայն օտարության սառնությունը մեր մեջ, այնուամենայնիվ դեռ մնում է։
-Լիլիթ, դու ինչո՞ւ շարունաակ լռում ես,-դառնալով նրա կողմը, հարցնում եմ ես։
-Ի՞նչ ասեմ,-հազիվ լսելի արտասանում է նա շիկնելով։ Ռուբենը թեթև քաշում է թևս։ Տեսնում եմ՝ նա ինչ-որ բան է ուզում ասել ինձ։ Գյուղից մինչև այստեղ հարմար պահ էր փնտրում, որ ասեր։ »Ի՞նչ է»,-հայացքով հարցնում եմ ես։
-Մհերիկ, ներիր այն բանի համար,-ցածրաձայն ասում է Ռուբենը՝ գրկելով թևս ու ուսով սեղմվելով ինձ։
-Ի՞նչ բան,-չեմ հասկանում ես։
-Այն էլի… որ Մարատի հետ եկանք ձորը…
Ես նոր միայն գլխի եմ ընկնում, թե ինչի մասին է խոսքը։
-Ես դա վաղուց մոռացել եմ արդեն
-Ապրես,- ասում է Ռուբենը:
-Յուրաքանչյուր օրը՝ մի նամակ,- արմունկս ցնցում է Ռուզանը։-Լսո՞ւմ ես ինձ։ Որպեսզի ամեն օր նամակ լինի։
-Անպայման,-ժպտում եմ ես։- Այսինքն ամիսը երեսուն նամակ։
Ռուզանը չի վիրավորվում, բայց ձևացնում է, թե վիրավորված է։ Եվ այն էլ խիստ։ Զայրացկոտ նայում է ինձ, բայց հետո չի դիմանում, սկսում է ժպտալ արցունքների միջից։
Ինչ-որ մեկը մեր հետևից կամացուկ ասում է.
-Եկող տարի ես էլ եմ գնում բանակ։ Նայիր՝ որպեսզի օրական մի նամակ ստանամ քեզանից։ Հասկացա՞ր։
Ես ձայնի վրա շրջվում եմ ետ։ Զավենն է։ Նա և Հեղինեն քայլում են կողք-կողքի։ Մտնում եմ Զավենի թևը, որոշ ժամանակ քայքլում ենք լուռ, հետո նրան մի կողմ եմ քաշում։
-Զավեն,- ասում եմ ես,- քեզ հետ մոտ ընկերներ ենք եղել… և դու գիտես, որ… մի խոսքով, մեր հայրը զոհվել է կռվում… Հեղինեին, տես, չնեղացնես… Լավ հիշիր խոսքս, մի բան պատահի, կգամ, երկուսիդ վերջն էլ կտամ…
-Մհերիկ, դու գիտես ինձ…ես կյանքս անգամ չեմ խնայի նրա համար…-Զավենը շփոթված նայում է չորս կողմը։
-Լավ, պայմանավորվեցինք,-սառը նետում եմ ես։
Հասնում ենք գյուղատակի բարձր, մինչև երկինք հասնող չինարիներին։ Այդ չինարենիները գիշեր ու ցերեկ օրորվում, խշշում են մեծ ճանապարհի վրա։ Քամի չկա այսօր, ջինջ արև է, բայց միևնույնն է, մեղմիկ օրորվում, խշշում են նրանք, ասես հրաժեշտի խոսքեր են շշնջում մեզ։
Կոմբայնավար Գարեգինը, առանց որի ոչ մի ուրախություն չի լինում գյուղում, ուսապարկից հանում է զուռնան, սկսում նվագել։ Անուրախ, թախծոտ նվագ է դա, կատարածու Սիմոնը մոլեգնորեն խփում է դհոլը՝ ամեն հարվածից ցնցելով գլուխը ինչպես կաթվածահար։
Լեռներն ու ձորերը արձագանքում են երաժշտությանը։ Մենք հրաժեշտ ենք տալիս մեր հարազատներին և հերթով բարձրանում ապրանքատարի թափքը։ Կանայք արտասվում են, իսկ տղամարդիկ, ապրանքատարի մոտ հավաքված լուռ ծխում են լրագրից սարքած հաստ գլանակները և երբեմնակի խորհուրդներ են տալիս, թե ինչպես պահենք մեզ այնտեղ, բանակում։ Դա ինքնին հասկանալի է, նրանցից շատերն անցել են պատերազմի դաժան ճանապարհներով, հասնելով մինչև Բեռլին։
Համարյա ամբողջ գյուղն է եկել ճանապարհելու, նրանք, երևի հիշում են իրենց որդիներին, եղբայրներին, հայրերին, որոնք վաղուց, շատ տարիներ առաջ, ահա այսպես մեկնել են բանակ ու այլևս չեն վերադարձել։ Պատերազմ էր այն ժամանակ, այստեղ, այս չինարենիների տակ կանգնած, գյուղը ճանապարհեց նրանց արցունքն աչքին և այդպես արցունքն աչքին մինչև հիմա էլ պահում է նրանցից շատերի ճամփան, որ, ով գիտի, ո՞րտեղ ընկան, ո՞ր երկնքի տակ… Էհ, ինչքան բան են տեսել այս չինարենիները և ինչ կպատմեին, նրանք եթե կարողանային պատմել…
Բաբկենը գործի է գցում մոտորը, ապրանքատարը տեղից շարժվում է։ Սկզբում գնում է դանդաղ, ասես չուզենալով։ Տղաները հանում են գլխարկները, թափահարում են։ Ռուզանը մի քանի քայլ առաջ է գալիս, ասես ցանկանալով հասնել մեքենային, հետո կանգնում է բոլորից քիչ հեռու և, հանելով կարմիր գլխաշորը, թափահարում է երկար։
Ապրանքատարը արագություն է վերցնում, շրջկենտրոն տանող ճանապարհի վրա փոշու ամպ է բարձրանում։ Այդ փոշին, ինչպես ծուխ, բարձրանում է վեր և նրա ետևում ոչինչ չի երևում այլևս։ Երբ անցնում էինք վերջին ոլորանը, գյուղը նորից երևաց. այնտեղ, չինարենիների տակ դեռ կանգնած են մերոնք։ Ես հեռվից նկատում եմ Ռուզանին. Նա դարձյալ կանգնած է ընդհանուր խմբից անջատ և գլխավերևում շարունակ թափահարում է գլխաշորը։
Սա ուրիշ աշխարհ է՝ մեզ համար բոլորովին անսովոր։ Բայց մարդ, բարեբախտաբար, ընտելանում է ամեն ինչի։ Այլապես ցնդել կարելի է։ Աշնանային մեր տաքուկ եղանակներին ու բազմերանգ գույներին փոխարինել է ձյունաճերմակ տափաստանը, որ ոչ սկիզբ ունի, ոչ վերջ։ Եվ այդ համատարած ձյան թագավորության մեջ մեր ցածրիկ զորանոցներն են միայն ծխում։
Հեռու է մնացել մեր գյուղը, հազարավոր կիլոմետր տարածություն է բաժանում մեզ։
-Երբ գյուղում արևը մայր է մտնում, այստեղ նոր միայն բացվում է օրը,-ասում է Մայիսը։ Մեր դասարանի տղաներից Մայիսն է մնացել ինձ հետ, մյուսները ուրիշ վայրերում են ծառայում։
Տեղ հասնելուն պես նամակ եմ գրում Ռուզանին։ Գրում եմ, որ ծանր է ինձ համար առանց իրեն։ Հետադարձ հասցես նույնպես ուղարկում եմ, այնուհետև ամբողջ մի ամիս սպասում եմ, սակայն՝ ոչ մի պատասխան։ Ես գրում եմ երկրորդ նամակը, հետո երրորդը, չորրորդը։ Դարձյալ ոչ մի պատասխան։ Հերթական, թվով արդեն չգիտեմ որերորդ նամակում, որպեսզի քիչ վախեցնեմ նրան, գրում եմ. »Եթե դու անհապաղ չպատասխանես ինձ, ես այնպիսի բան կանեմ այստեղ, որ ինձ հաուպվախտ կնստեցնեն կամ նույնիսկ կտան ռազմական տրիբունալ և այլևս չես տեսնի ինձ»։ Եվ դարձյալ Ռուզանից ոչ մի պատասխան։ Չէի ուզում այդ մասին գրել Հեղինեին կամ Զավենին։ Մտածում էի՝ ավելորդ խոսակցություններ կսկսվեն, ավելի լավ է, թող ոչինչ չիմանան, թող նրանց թվա, թե մենք կանոնավոր գրում ենք իրար։
Մայիսը հանգստացնում է ինձ.
-Կպատասխանի, ոչինչ էլ չի լինի։
Սակայն առաջվա պես նամակ չկա Ռուզանից։ Մի՞թե իմ մեկնելուն էր սպասում։ Մի՞թե այդպես շուտ մոռացավ ինձ։ Իսկ ո՞ւր մնացին նրա խոստումները, նրա խոսքերը՝ իր անաղարտ սիրո մասին։
Հավանաբար, ես տխուր դեմք ունեմ, դրա համար էլ տղաները մխիթարում են ինձ իրենց խորհուրդներով։
-Հիմարություն է այդ աղջիկներին հավատալը,-ասում է Տոլյա Տրետյակովը՝ սիբիրցի անչափ սրտագին մի տղա,-նրանց համար մեկ է՝ այսօր քեզ հետ են, վաղը չկաս, մեծ բան չէ, մեկ ուրիշին կգտնեն…
-Շնորհակալություն, մխիթարեցիր,-բռնի ժպտում եմ ես։
Տղաները ծիծաղում են, բայց դրանից ես թեթևություն չեմ զգում։ Ինձ համար չափից դուրս անտանելի է այդ անորոշությունը։ Եվ ահա մի անգամ գիշերը, երբ բոլորը պառկել էին քնելու, ես մի նամակ ևս գրեցի Ռուզանին։
Ում մտքով կանցներ այն ժամանակ, որ դա իմ վերջին նամակն է Ռուզանին։
Կոպիտ ու դաժան ստացվեց նամակը։ Մի խոսքով, գրեցի ինչ-որ խելքիս փչեց, նույնիսկ հիմա, երբ շատ տարիներ են անցել, ամաչում եմ այդ մասին հիշելիս։ Բայց այն ժամանակ շատ էի զայրացած և, բացի այդ, թաքուն հույս ունեի, որ գոնե այս նամակը նա անպատասխան չի թողնի։ Միայն հետո հասկացա, որ հենց այդ նամակին է, որ նա երբեք չպիտի պատասխանի։
Այդպես էլ եղավ…
Իսկ օրերն անցնում են միատեսակ՝ տխուր ու տաղտկալի։ Տղաները շարունակ նույնն են կրկնում. »Ուշադրություն մի դարձրու, Մգեր, նա արժանի չէ դրան։ Մի՞թե քեզ համար պարզ չէ, թե ով է նա՝ առօրյա մի անպետքություն, որ սովոր է տղաների հետ սիլի-բիլի անելու։ Մոռացիր և վերջ»։
Համաձայն եմ, բայց ինչպե՞ս մոռանամ, երբ ամեն վայրկյան նա կանգնած է աչքիս առաջ, երբ մինչև հիմա էլ շուրթերիս վրա զգում եմ նրա շուրթերի համը, ամեն րոպե լսում նրա ձայնը, նրա ծիծաղը, նրա շրջազգեստի շրշյունը։ Տեսնում եմ նրան՝ արցունքն աչքին կանգնած չինարենիների տակ, մարդկանց խմբից անջատ, և ապրանքատարի ետևից թափահարում է գլխաշորը… Կամ ահա քայլում է նա լուսաբացի ջինջ արևի միջով և կժի ողորկ մակերևույթին կուրացուցիչ փայլատակում են արևի շողերը։ Դե, փորձիր մոռանալ այն, ինչ փշի պես ամուր խրվել է հոգուդ մեջ։ Ցերեկները դեռ ոչինչ, բայց գիշերները, երբ բոլորը քնում են, և դու մնում ես մեն-մենակ ինքդ քեզ հետ… Դա սարսափելի է։
-Էլի Ռուզանի մասին ես մտածում,-շշնջում է Մայիսը՝ տրորելով քնկոտ աչքերը։ Մեր մահճակալներն իրար մոտ են։
-Իսկ էլ ո՞ւմ մասին պիտի մտածեմ, հարցին հարցով պատասխանում եմ ես։
-Դրանից որև բա՞ն է փոխվում։
-Փոխվում է, թե չէ, բայց չմտածել չեմ կարող։ Դու քնիր, քեզ ի՞նչ է եղել։
-Թողնո՞ւմ ես, որ քնեմ՝ շարունակ տնքում, հառաչում ես։
Իսկ օրերը վազում են իրար ետևից, օրերը դառնում են շաբաթներ, շաբաթները ամիսներ ու տարիներ… Քեռի Հարությունը ճիշտ էր, երբ ասում էր. »Երեք տարին էնպես կթռչի, որ ինքդ էլ չես իմանա, թե երբ անցավ»։ Իրոք, երեք տարին երեք ամսվա պես անցավ։
Եվ ահա նորից եկել, կանգնել եմ ծանոթ չինարենիների տակ։ Ամառ է։ Արև։ Ծառերը օրորվում, խշշում են առաջվա պես։ Այստեղ հրաժեշտ տվեցի մերոնց, Ռուզանին… Իսկ ահա քիչ այն կողմ կանգնած էր Բաբկենի հին ապրանքատարը։ Այս երեք տարիների ընթացքում չինարենիները ամենևին չեն փոխվել։ Բայց երևի շատ բան են տեսել։ Ափսոս, որ պատմել չգիտեն… Լավ, թողնենք այդ էժանագին քնքշությունները, երեք տարով մեծացել ենք արդեն։ Բայց մի՞թե միայն երեք տարով։
Համարյա ամբողջ գյուղը՝ մեծ թե փոքր, հավաքվել են մեր բակը։
-Աստված լսել է աղաչանքս,-ասում է տատս,-հինգը գնացին անհետ կորան… Բայց ահա վեցերորդը՝ թոռս, տուն է եկել, որպեսզի օջախիս ծուխը չմարի։ Փառքդ շատ լինի, աստված…Վախենում էինք, թե Աղվանստան կտանեն…
-Էն թաքցրած արաղից-բանց բեր,-ծիծաղում է քեռի Հարությունը։-Որ ասում էի էսօր-էգուց գալու է, չէիր հավատում։
Սրտաբաց, անկեղծ է մեր գյուղի ժողովուրդը։ Գալիս, աչքալուսանք են տալիս մորս ու տատիս, որ ողջ-առողջ տուն եմ վերադարձել բանակից, գրկում, համբուրում են ինձ։ Հեղինեն նրանց արանքներով խենթի պես այս ու այն կողմ է վազում՝ սեղանին դնելով մեկ թթի օղի, մեկ մոշի բուրավետ սև գինի, մեկ կերակուրների մեծ ափսեն։ Այս երեք տարվա մեջ Հեղինեն այնպես է փոխվել, գեղեցկացել է, որ առաջին հայացքից դժվար է ճանաչելը։ Զավենը օգնում է նրան. նա էլ է փոխվել, պարթև երիտասարդ է արդեն, հայացքը դարձել է հաստատուն։ Եվ ոնց էլ սազում են իրար։
-Հեղինեն ու Զավենը բժշկական ինստիտուտ են ընդունվել, ապագա բժիշկներ են,- հպարտությամբ հաղորդում է մայրիկը։ Նա, իհարկե գիտի, որ ինձ հայտնի է այդ մասին, բայց ուզում է մի անգամ ևս հիշեցնել։ Հեղինեն կարմրատակում է։
Ամենավերջում մեր բակ է մտնում քեռի Առաքելը։ Նրա միակ որդին զոհվել է Ռայխստագի գրավման ժամանակ, հաղթանակից ընդամենը մի օր առաջ, բայց ծերուկն հավատում է նրա վերադարձին։ Հավատում ու սպասում է, թեպետ գյուղի կենտրոնում, Հայրենական մեծ պատերազմում նահատակված հնձախուրթցիների պատվին կանգնեցրած հուշակոթողին կա և նրա որդու անունը։
Ամեն անգամ, հենց որ մեկնումեկը վերադառնում է զինվորական ծառայությունից, նա գալիս, համարյա միևնույն բանն է հարցնում միշտ. »Որդուս չե՞ս տեսել, բալաս, բարձրահասակ, սիրուն աչքերով տղա է, անունը՝ Արամ»։
Բոլորն ակնածանքով մի կողմ են քաշվում՝ թողնելով, որ քեռի Առաքելը մոտենա ինձ։ Ինքս ելնում, ընդառաջ եմ գնում նրան։ Լրիվ ծերացել է քեռի Առաքելը, աչքերը խամրած են, քայլերը դողդոջ։ Նա, հենվելով հոնի ձեռնափայտին, ուղիղ նայում է իմ աչքերին։ Ծանր է նրա հայացքը, ես ակամաբար փախցնում եմ աչքերս։
-Գուցե այնտեղ հանդիպած լինես որդուս, բալաս՝ սիրուն աչքերով, անունը Արամ…- առանց ավարտելու խոսքը, նա ձեռքը անհույս թափ է տալիս, թողնում, հեռանում…
Ես լռում եմ, որովհետև… ես ի՞նչ պատասխան կարող եմ տալ նրան։
Արևը վաղուց է ծագել։ Ես ելնում, բացում եմ լուսամուտները։ Առավոտվա թարմ հովը՝ դեղձանիկների երգի, շների բեկբեկուն հաչոցների, հավերի չընդհատվող կչկչոցի ու հեռու լեռնալանջերին խոտ հարող տղամարդկանց կանչերի հետ թևածում է ներս։
Արևի շողերը սարի վրա են դեռ, դեռ չեն հասցրել իջնել մինչև ձորերը։
Մարդու սիրտ ակամա ուռչում, ճախրում է երջանկությունից։ Որտեղ կա այսպիսի բարձր, լուրթ ու գեղեցիկ երկինք։
Իսկ գուցե այն գեղեցիկ է, որովհետև մանկուց ենք ընտելացել նրան, մանկուց են մեր աչքերը տեսել այն ու սիրել։ Մեր մանկության կապտաջինջ երկինքն է դա, դրա համար էլ անսահման թանկ է մեր հոգուն… Իսկ աշխարհի որ մի ծայրում կա առհասարակ այսպիսի գեղեցկություն՝ երևի ոչ մի տեղ։ Հետզհետե ձորերը նույնպես ողողվում են արևի պայծառ շողերով։ Պատշգամբից երևում է ձորի ծանոթ ուռենին, որի տակ այն ժամանակ քիչ մնաց կռվեինք ես ու Մարատը։
Ես հագնվում, թեթև նախաճաշում եմ և քայլում դեպի Բախչուտի ձորը։ Ամեն մի քար, ամեն մի ծառ ու թուփ ինձ հիշեցնում է Ռուզանի մասին։ Մտքերի մեջ խորասույզ՝ ես երկար քայլում եմ, հասնում Բախչուտի աղբյուրին, որից այն կողմ՝ չորս կողմից ծառերով շրջափակված մարգագետնում, շատ անգամ ենք ժամադրվել ես ու Ռուզանը։ Ահա այստեղ, օտար աչքից թաքուն, ես համբուրել եմ Ռուզանի հրակարմիր շուրթերը… Իսկ ահա աղբյուրը, այն աղբյուրը, որի մոտ, կարճատև գժտությունից հետո, կրկին հաշտվեցինք ես ու Ռուզանը։ Այդ օրը նա ինձ պատմեց Մարատի մասին…Պետք չէ, պետք չէ այդ մասին։ Դա անցած-մոռացված պատմություն է արդեն։
-Մհերիկ։
Բարձրացնում եմ աչքերս։ Մի քանի քայլ այն կողմ գեղահասակ մի աղջիկ է կանգնել՝ դատարկ կուժն ուսին։ Նոր է գնում ջրի։
-Լիլի՞թ… Քիչ մնաց չճանաչեի քեզ, Լիլիթ։
Լիլիթը կաս-կարմիր է կտրում շփոթմունքից։ Նա կուժը դնում է գետնին և մնում կանգնած։
-Բարև, Լիլիթ։-Ես մոտենում, ամուր սեղմում եմ նրա ձեռքը։
-Բարով ես եկել, Մհերիկ։ Դու էլ ես փոխվել։ Մեծացել ես…
Մենք երկուսս էլ մի տեսակ ինչ-որ շփոթություն ենք զգում և չգիտենք, թե ինչ ասենք միմյանց։ »Գուցե դու հենց իմ բախտն էիր, իսկ ես վերցրի ու քեզ վանեցի ինձանից»,- չգիտեմ ինչու այդ միտքն հանկարծ առկայծում է իմ գլխում։ Ես ակամա ցած եմ գցում աչքերս՝ չհամարձակվելով նայել Լիլիթին։
-Հը, ինչպե՞ս են գործերդ,-վերջապես հարցնում եմ ես։
-Ոչինչ… Թղթերս ինստիտուտ էի հանձնել, բայց վերջին քննությունում կտրվեցի… Դե հո պարտադիր չէ, որ բոլորը ընդունվեն, գյուղում էլ են մարդիկ պետք… Քո գործե՞րն ինչպես են։ Ոչ ոքի չե՞ս տեսել մերոնցից։
-Համարյա ոչ ոքի։
-Գրետան ու Ռոզան ամուսնացել են, Ագնեսան նույնպես, շատերը փոխադրվել են քաղաք։ Իսկ Մարատը, երևի գիտես, ռազմական ուսումնարան է աւարդել, ընդմիշտ բանակում է մնալու։
Ես վախենում եմ, որ Լիլիթը կարող է հանկարծ խոսել Ռուզանի մասին։ Դրա համար էլ ձգտում եմ փոխել խոսակցությունը։
-Չե՞ս ուզում քաղաք փոխադրվել,-ասում եմ ես։
-Ինձ թվում է քաղաքում ոչ ոք իմ կարիքը չի զգում։
-Իսկ այստե՞ղ։
-Այստեղ, պարզ է, աշխատող ձեռք է պետք։ Որովհետև բոլորը մի գլուխ քաղաք են փախչում։ Հեշտ կյանքը ձգում է մարդկանց։
-Իսկ քե՞զ։
-Ինձ բոլորովին չի ձգում։ Ինձ համար այստեղ էլ վատ չէ։
Ջուրը մեր ոտքերի մոտ, մամռոտ քարերի մեջ խոխոջալով վազում է դեպի ձորը։
-Հիշո՞ւմ ես, Մհերիկ,- ժպտում է Լիլիթը։
-Ի՞նչը,- հարցնում եմ ես։- Հիշելու այնքան բան կա։
-Թե ինչպես էի լալիս։
-Հիշում եմ…
-Հիմար էի այն ժամանակ։
-Դա այնքան վաղուց էր, Լիլիթ… Այն օրվանից ինչքան ջրեր են հոսել… Երեխաներ էինք երևի այն ժամանակ, միամիտ ու ինքնավստահ երեխաներ։ Հիմա մեծացել ենք արդեն։
-Այո, մեծացել ենք,-ասում է նա, կուժը դնելով գուռի տակ։ Կուժն արագ լցվում է։ Լիլիթը այն թեթև դնում է ուսին։
-Գնո՞ւմ ես արդեն։
-Այո։ Տես արևն արդեն ուր է հասել՝ դաշտ պիտի գնամ։
Ես, չգիտեմ ինչու, չեմ ուզում, որ նա գնա։ Ինձ համար հաճելի է կրկին տեսնել նրան։ Իմ գլխում դարձյալ առկայծում է նույն միտքը. »Գուցե դու հենց իմ բախտն էիր…»
-Մենք դեռ կհանդիպենք, Մհերիկ։ Դու այստեղ ես, չէ՞, դեռ,- ասում է Լիլիթը տխուր ձայնով.
-Մի երկու օրից հետո կգնամ Երևան, ուզում եմ գյուղինստիտուտ ընդունվել։
-Հաջողություն եմ ցանկանում, Մհերիկ։ Ես համոզված եմ, որ կընդունվես։
Լիլիթը շրջանցում է ինձ և քայլում գյուղ տանող արահետով։
Աղբյուրից սառը, մրսեցնող ջուր եմ խմում և նույնպես քայլում գյուղի կողմը։ Եվ շուտով հայտնվում եմ Անուշ մայրիկի բակում։ Չէի ասի, թե պատահաբար ընկա այստեղ, բայց եկա՝ հակառակ կամքիս, ոտքերս մի տեսակ իրենք իրենց բերեցին ինձ այստեղ։ Ուզում էի աննկատ հեռանալ, բայց երես առ երես անակնկալիորեն հանդիպեցի Անուշ մայրիկին։ Նա, հավանաբար, նոր էր դուրս եկել հարևանի տնից։
-Էս ո՞վ է, որ ճանաչեցի ոչ,- ձեռքը հովանի անելով աչքերին, ասում է նա՝ երկար նայելով ինձ։
-Ես եմ, Անուշ մայրիկ, Մհերիկը։- Ես մոտենում եմ նրան։
-Վա՜յ, քոռանամ ես՝ ոնց որ քոռացել եմ։ Պառավել եմ, աչքս բան չի տեսնում, որդիս։ Ե՞րբ ես եկել։ Արի, արի գնանք տուն։
Բարձրանում ենք տուն։ Նստում եմ պատշգամբում, հնամաշ թախտին։ Այստեղից երևում է ամբողջ գյուղը՝ ցրված ձորահովիտներում ու բլրակների վրա։
-Ինչպե՞ս ես ապրում, Անուշ մայրիկ։
-Ահա, էսպես, որդիս, չորս պատի արանքում ղուղու եմ կանչում,- խոր հառաչում է պառավը։ Նա միրգ է բերում, դնում սեղանին։
-Կեր, մատաղ, կեր,- ասում է նա և մտքերի մեջ երկար տարուբերում է գլուխը։
Ոչինչ չեմ վերցնում։ Բաց դռնից երևում է տան ներսը։ Դիմացի պատից կախված է Ռուզանի մեծադիր նկարը։ Ռուզանը նայում է ինձ ժպտացող հայացքով։ Այդ նկարը մինչև բանակ գնալս նույնպես տեսել եմ։ Ցավից սիրտս այնպես էճմլվում, որ քիչ է մնում ճչամ։
-Իսկ Ռուզա՞նն ինչպես է,-վերջապես հարցնում եմ ես։
-Ռուզա՞նը…-Անուշ մայրիկը որոշ ժամանակ լուռ նայում է ինձ, հետո ասում է.-Քո նամակից հետո խեղճը շատ լաց եղավ…. Մի քանի օր համարյա ոչ մի բան չկերավ, հենց մի գլուխ լաց էր լինում։ Հա… շատ էր վիրավորվել… Թե ինչի էիր էդպես վիրավորել՝ բան չհասկացա… Էհ, ամեն մարդ չի որ կարող է նրա պես բարի սիրտ ունենալ…Դեհ, մի խոսքով… Մի առ ժամանակ էդպես մնաց, իսկ հետո ասում է. »Մեծ մամա, էսքանից հետո ես էստեղ չեմ մնա»։ Գնաց մոր մոտ, ու ինձ թողեց էս չորս պատի արանքում։
-Ո՞ր նամակից հետո,-հարցնում եմ ես։- Նրան նամակներ ես շատ եմ գրել։
-Չգիտեմ, որդիս, նա միայն մի նամակ է ցույց տվել ինձ, ուրիշ նամակ չի եղել, մենակ էդ է եղել…
Անուշ մայրիկը դողդոջ քայլերով գնում, բացում է դեռևս Նիկոլայի ժամանակներից մնացած երկաթակոփ սնդուկը և ինչ-որ փաթեթ է հանում այնտեղից։ Ես նրան հետևում եմ արդեն ոչ թե հուզմունքով, այլ սարսափով, ինչ-որ վատ բանի կանխազգացումով։ Պառավը չորացած մատներով ետ է տանում փաթեթը և, մի նամակ հանելով, մեկնում է ինձ։ Այո, դա իրոք իմ գրած նամակն է։ Այն նույն նամակը…
-Քեզնից նամակ չէր ստանում… Ձուն կորցրած հավի նման էս ու էն կողմ էր վազում… Եվ շարունակ սպասում էր, ոնց էր սպասում, խեղճ երեխաս… Օրերով տնից դուրս չէր գալիս՝ վախենալով, թե փոստատար Շահնազարը կգա, կհարցնի իրեն ու ինքը տանը չի լինի… Ոնց էր լաց լինում, ոնց էր տանջվում…
Փաթեթում մի նամակ էր ընդամենը և մետաքսե մի կարմիր գլխաշոր, որ ծննդյան օրվա առթիվ գնել էի Ռուզանի համար։ Իսկ ո՞ւր են մյուս նամակները։ Մի՞թե նա չի ստացել իմ նամակները։ Իսկ ինչո՞ւ վերջին նամակը ստացել է։ Դուրս է գալիս, որ ինչ-որ մեկը թաքցրել է իմ նամակները։ Իսկ ո՞վ կարող է դա անել…
Ու հանկարծ սարսափելի մի միտք է առկայծում իմ մեջ՝ «Մարատն է արել…»: Ես ցնցված դուրս եմ նետվում փողոց և վազելով գնում եմ Մարատենց տան կողմը։
Մարատի հայրը՝Քեռի Շահնազարը, բակում թամբում է ձին։
-Բարև ձեզ,-չոր-չոր ասում եմ ես։-Գործ ունեմ ձեզ հետ։
Քեռի Շահնազարը ձևացնում է, թե նոր միայն տեսավ ինձ։
-Վա՜հ, էս ո՞ւմ եմ տեսնում, բարև, շատ բարև։-Բայց ես պարզ տեսնում եմ՝ աչքերը փախցնում է ուրիշ կողմ։-Լսել եմ, որ եկել ես։
Չեմ պատասխանում։ Ասելու շատ բան կա, իսկ ես լռում եմ։ Կարկամի զգացմունքը չի թողնում խոսեմ, շնչեմ։
-Գնանք տուն,-անսպասելի խռպոտված ձայնով արտաբերում է քեռի Շահնազարը։- Տանը ոչ ոք չկա, էնտեղ կխոսենք։
Մենք մտնում ենք տուն։
-Ինչո՞ւ եք թաքցրել իմ նամակները,-հարցնում եմ ես ցածր ձայնով՝ մի կերպ զսպելով կատաղուոթյունս։- Ես ձեզ ի՞նչ վատ բան էի արել…
-Ես գիտեի, որդիս, գիտեի, որ վաղ թե ուշ պիտի գա էս օրը,- ասում է ծերունին գլուխը շարժումով։- Եթե ես միայն ժամանակին իմանայի… Ես որտեղի՞ց իմանայի, որ մեր տղան ամեն անգամ, երբ փոստը Կիչանից ստանում, բերում էի տուն՝ առավոտը բաժանելու համար, պայուսակից թաքուն նամակներ է հանում… Իսկ երբ իմացա, ուշ էր արդեն…Չեմ իմացել, որդիս, մեղավոր եմ քո առաջ…
Ակամաբար նստում եմ պատահած աթոռին։ Քեռի Շահնազարը նստում է իմ դիմաց՝ հոգնած ձեռքերը դնելով ծնկներին։ Նա իմ կողմը չի նայում։ Լուռ նայում է գետնին։ Իսկ հետո ցածր, հազիվ լսելի ձայնով պատմում է այն մասին, որ Ռուզանի քաղաք գնալուց հետո մի առ ժամանակ անց Մարատը ևս գնում է՝ իբր ընդունելության քննություններ հանձնելու։ Քննություններից սակայն կտրվում է, բայց գյուղ չի վերադառնում, դիմում է հանրապետության զինկոմիսարիատ՝ խնդրելով ընդունել իրեն ռազմական ուսումնարան։ Իսկ որոշ ժամանակ անց ամուսնանում են Ռուզանի հետ…
…Հավերժական ոչինչ չկա։ Եվ գուցե դա է լավը։ Գուցե հենց դրանից է, որ կյանքը այսպես քաղցր ու գեղեցիկ է թվում։ Վաղուց անցած այն օրերը ես հիմա հիշում եմ ինչպես տխուր, բայց գեղեցիկ երազ։ Այդ օրերն այնքա՜ն են հեռու մնացել…
Որտե՞ղ է հիմա Ռուզանը, և երջանիկ է նա արդյոք Մարատի հետ՝ չգիտեմ։ Տեսնես հիշո՞ւմ է ինձ։ Երևի երբեմն հիշում է։ Ինչպես ես եմ իրեն հիշում։ Չէ՞ որ այն ժամանակվանից շատ տարիներ են անցել։ Բայց ժամանակ առ ժամանակ ես տեսնում եմ նույն երազը, Աֆրոդիտեն՝ շիկահեր ու գեղեցիկ, ձգվում է իմ կողմը, ուզում է գրկել ինձ, իսկ ձեռքերը չկան… Ես դրանից և ցավ եմ զգում, և սարսափ, սիրտս ճմլվում է խղճահարությունից՝ ոչ այն է նրա հանդեպ, ոչ այն է իմ… Իսկ հետո, երբ արթնանում եմ, չգիտեմ ինչու, ինձ այնպես է թվում, թե մի կարճ ակնթարթ վերադարձել եմ իմ անցյալը։ Եվ այնպես եմ ուզում՝ հեռավոր մի տեղ լինել, հեռու-հեռավոր մի տեղ, խոր անտառի մեջ, մեն-միայնակ…