Վեպ-ռեքվիեմ

Օհ, ինչքան տխուր է տեսնել աչքերը

կոտրված թևերով թռչունին, որ այլևս

իզուր իր արյունած թևերը քարերուն

կըզարնե նորեն բարձրանալու

կապույտին ու արևին:

                                          Համաստեղ

 

Քարտուղարուհու զանգի մեջ տարօրինակ ոչինչ չկար: Նրա խոսելու ձևը՝ մտերմիկ-հարձակողական, նույնպես սովորական էր: Բայց այն, ինչ տեղի ունեցավ հետո, միանգամայն զարմանալի ու անսպասելի էր:

– Տանը քեզ համար դինջ նստել, հանգստանում ես, իսկ գիտե՞ս, որ հյուր ունես Երևանից:

– Սիրելիդ իմ Արինա, – ոչ չար հեգնանքով ասացի ես, մտածելով, որ հեռուստահաղորդման ժամ է, բաժնում, հավանորեն, իրենից բացի ոչ ոք չկա, և նա ձանձրույթից է զանգել:– Կներեք, ես միանգամայն մոռացել էի զեկուցել ձեզ, որ, համաձայն գլխավոր խմբագրի հետ ունեցած բանավոր պայմանավորվածության՝ տանը շտապ հաղորդում եմ պատրաստում: Ամենայն հավանականությամբ, գլխավորը նույնպես մոռացել է տեղեկացնել ձեզ: Խոնարհաբար խնդրում եմ, ներողամիտ եղեք մեր հանդեպ և ընդունեք խորին հարգանացս հավաստիքը:

Արինան ամուսնու կողմից ինձ հեռու բարեկամ էր գալիս: Մոտ երեք տարի առաջ, ամռանը, իմ այդ հեռու բարեկամը եկավ խմբագրություն և սկսեց նրանից, որ կրտսեր տղայի համար Ղարաբաղից հարս են բերել, շատ լավ հարս է ու շատ էլ լավ աղջիկ է. և՛ մեքենագրել կարող է, և՛ համակարգչից է հասկանում, բայց, դե, ի վերջո, ասաց նա, հայկական կրթությամբ հնարավոր չէ այստեղ աշխատանքի տեղավորվել, եթե կարող ես՝ օգնիր, ինստիտուտն էլ էս տարի է ավարտել՝ ոսկի մեդալով: «Ոսկի մեդալով ինստիտուտ չեն ավարտում, – բարեհոգի ժպիտով ասացի ես:

– Գուցե համալսարա՞ն»: «Ի՞նչ իմանամ, գուցեև՝ համալսարան, – արդարացավ իմ հեռու բարեկամը: – Վարսավիր մարդ եմ, էդպիսի բաներից գլո՞ւխ եմ հանում»: Գլխավոր խմբագրին խնդրեցի, նա չառարկեց՝ «Դե որ ասում ես՝ ես կարո՞ղ է դեմ լինեմ»: «Վաղը թող գա, – գլխավորի առանձնասենյակից դուրս գալով, ասացի ես: – Ասացեք թող առավոտյան փաստաթղթերը վերցնի, գա»:

 

Ահա այսպես Արինան հայտնվեց Ադրբեջանի հեռուստատեսության ու ռադիոհաղորդումների պետական կոմիտեի հայկական ծրագրերի խմբագրությունում:

Հենց առաջին օրվանից Արինան՝ բարեկազմ, նուրբ ու սիրունիկ թուխ դեմքով, հրացայտ սև աչքերով, իմ նկատմամբ անսքող համակրանք էր տածում: Չնայած դա չէր խանգարում, իհարկե, որ նա՝ դյուրաբորբոք ու պոռթկուն, ղարաբաղյան իր հարուստ բառապաշարի ոսկե ֆոնդից համեմունքներ հրամցներ նաև ինձ. «Տիպտ կտրվի, երեկ որտե՞ղ էիր»: Կամ՝ «Լսիր, էդ ո՞ւմ հետ էիր չանչախ կտրել, մի ժամ է զանգում եմ՝ հեռախոսդ զբաղված»:

– Եվ ո՞վ է այդ հյուրը, – հարցրի ես, զգալով, որ Արինան մենակ չէ, այլապես հազիվ թե նա լռին կուլ տար իմ անչար խայթոցները:

– Այդ հյուրը… բա չասի՞ Երևանից,– իբր բարկացած՝ ասաց նա: – Երևանը Հայաստանի մայրաքաղաքն է:

– Ապրես, – ասացի ես,– ահագին լուսավորեցիր: Հեռախոսը տուր իրեն:

Մի փոքր դադար:

– Բարև, Լեո ջան: Իմ անունը Արմեն է: Արմեն Հարությունյան՝ սկսնակ բանաստեղծ: Մեր ազգային ամենամեծ բանաստեղծներից մեկի՝ Ավետիք Իսահակյանի թոռ Ավիկ Իսահակյանից ջերմ բարևներ եմ բերել ձեզ, – շուտասելուկի պես վրա տվեց ինձ անծանոթ Արմեն Հարությունյանը: – Խնդիրն այն է, որ ես այսօր անպայման պիտի տեսնեմ ձեզ, Լեո ջան, սա՝ ոնց որ փափագ, պիտի կատարվի, ես պետք է հանդիպեմ ձեզ, Լեո ջան, կարևոր խոսելիք ունեմ, հեռախոսով ասելու բան չէ: Ավիկն ասաց, որ միակ մարդը, որ կարող է օգնության ձեռք մեկնել ինձ՝ հայրենիքից հեռու այս օտար ափերում, Լեո ջան, չեմ թաքցնում, դու ես: Կարո՞ղ եմ հիմա գալ մոտդ: Աղջիկներն էստեղ մոտավորապես բացատրեցին տանդ տեղը, էս ի¯նչ հոյակապ աղջիկներ են, ի¯նչ շենք ու շնորհք, ի¯նչ ազնիվ հոգի… Իրանի հյուպատոսության կողքի շենքում եք, չէ՞, ապրում:

– Այո, – ակամա արձագանքեցի ես՝ համարյա ոչինչ չհասկանալով նրա կցտկտուր բացատրություններից, – երեսուներորդ շենքն է, երկրորդ մուտք, բնակարան՝ տասնվեց:

Քառորդ ժամ չանցած՝ Արմենն արդեն ինձ մոտ էր: Թիկնեղ ու ժպտերես՝ նա հաճելի տպավորություն թողեց:

– Առաջին անգա՞մ եք Բաքվում, – ես հարցը տվեցի մի բան ասած լինելու համար, միաժամանակ հրավիրելով նրան նստել, իսկ ինքս սկսեցի սուրճ պատրաստել:

– Հա, առաջին անգամն է:– Արմենը չնստեց, քայլում էր սենյակում, ուշադիր դիտելով չորս կողմը:– Մի շաբաթ չկա, որ եկել եմ: Բարեկամիս մոտ՝ Բայիլովում եմ մնում: Մե¯ծ քաղաքում ես ապրում, Լեո ջան, փայլուն, անհանգիստ, շլացուցիչ է էստեղ կյանքը, մեծ քաղաքում ապրելը երջանկություն է: Բա ծո¯վը, ծովն ինչ ասես արժե: Սիրեցի ես Բաքուն, ախպեր, ազնիվ խոսք, շատ սիրեցի, ու թե գործերս էլ լավ գնան, ուրեմն էս քաղաքը հարյուր տարի պիտի հիշեմ: Մայակովսկին ճիշտ է ասել, որ ինչ-որ բան կա, որ մարդուն ձգում, պահում է էստեղ: – Արմենը նստեց բազմոցի ծայրին, կրկին ելավ ու դարձյալ սկսեց քայլել: – Եվ սա հայոց քաղաք էր, Լեո ջան, հայոց քաղաք էր, ոնց որ ժամանակին Թիֆլիսն էր հայոց քաղաք: Դու գիտե՞ս եզդիների անեկդոտը, – կանգ առնելով հարցրեց նա ու պատմեց, – եզդին ասում է՝ հայ ժողովուրդ շատ լավ ժողովուրդ. Թիֆլիսը սարքին՝ տվին վրացոց, Բաքուն սարքին՝ տվին ադրբեջանցոց, Երևանն էլ սարքում են՝ տան մեզ, իրենք գնան Ամերիկա: Զիլ է, չէ՞, – ծիծաղեց Արմենը: – Երեկ էստեղի հայոց եկեղեցու հոգևոր հովիվ Արաբաչյանի հետ ծանոթացա: Նա եկեղեցական հին մատյաններ ցույց տվեց ինձ, մինչև 1914 թվականը, նույնիսկ հինգ-վեց թվականների Բաքվի կոտորածներից հետո, այսօրվա Ադրբեջանի տարածքում մեկ միլիոն հարյուր քսաներեք հազար հայություն էր ապրում, հենց մենակ Ղարաբաղում երկու հարյուր քսան գործող եկեղեցի կար: Տասնութ թվականի սեպտեմբերին, Ստալինի մեղքով, թուրքերը գրավեցին Բաքուն, մինչ այդ ճանապարհին կոտորածի ու ավարի մատնելով հարյուրավոր հայկական գյուղեր՝ Նուխիից սկսած մինչև Շամախի, որը մինչև անցյալ դարի հիսունիննի մայիսի երեսունի երկրաշարժը նույնպես հայության կենտրոն էր: Ստալինի մեղքով էր դա, Լեո, Ստալինի մեղքով: Տասնութ թվականի գարնանը Շահումյանի կարգադրությամբ նրա դեմ, որպես ցարական պահնորդական բաժնի լրտեսի, քրեական գործ է հարուցվում: Ստալինն, իհարկե, իրազեկ էր արդեն դրան և հարմար պահ էր փնտրում՝ վրեժխնդիր լինելու: Առիթը եկավ այդ նույն տասնութի ամռանը, երբ անգլիացիները՝ մի կողմից, թուրքերն ու գերմանացիներն էլ՝ մյուս կողմից, ամեն կերպ ձգտում էին զավթել Բաքուն: Ռուսաստանի ռազմական կոմիսար Տրոցկու հրամանով՝ Ստալինը Ցարիցինից, ուր գտնվում էր, շտապ կերպով թուրքերի դեմ պետք է ուղարկեր Պետրովի ինըհազարանոց դիվիզիան: Դու գիտեի՞ր էդ մասին: Նա ոչ միայն չի կատարում Տրոցկու հրամանը և դիվիզիայի փոխարեն փոքրիկ մի ջոկատ է ուղարկում՝ նույն Պետրովի հետ, այլև Բաքվի համար մեծագույն դժվարությամբ հայթայթված ամբողջ պարենն ու զինամթերքն ուղարկում է բոլորովին այլ ուղղությամբ՝ փաստորեն քաղաքը մատնելով աղետալի կործանման: Մի ողջ ժողովուրդ կողոպտվում, ոչնչացվում էր ամբողջ մարդկությանն ի տես, և ոչ ոք չէր ըմբոստանում ու չէր միջամտում: – Արմենը պատուհանից մի պահ լուռ նայում էր դուրս, հետո ասաց վհատ ձայնով, – եթե Բաքուն հայոց քաղաք չէր, ապա ինչո՞ւ այդ նույն տասնութ թվականի օգոստոսի քսաներկուսին, կոտորածից ընդհամենը քսան օր առաջ, թուրքական զորքերի գլխավոր հրամանատար Մուրսալը և գերմանական գլխավոր շտաբի պետ Պարակենը հատկապես Բաքվի հայոց ազգային խորհրդին վերջնագիր ներկայացրին` քաղաքն առանց կռվի հանձնելու մասին: Իսկ գուցե այդ վերջնագիրն այլ նպատակ էր հետապնդում՝ որպեսզի կանխատեսված եղեռնի ամբողջ մեղքը բարդվեր հենց հայերի՝ ոճրագործության զոհերի վրա: Արդյունքում՝ երեսուն հազար հայ սպանվեց:  Հիմիկվա Կիրովի անվան զբոսայգու տեղը հայկական մեծ գերեզմանոց էր, Արաբաչյանն ասաց, որ էդ երեսուն հազարն էնտեղ են թաղված: Նա պատմեց, որ առաջ հայկական եկեղեցի ու մատուռ կար էնտեղ, սուրբ Հարությունի մատուռ էր կոչվում, բոլշևիկները քանդեցին: Ինչպես որ քանդեցին ոչ միայն Վաչագան թագավորի կառուցած եկեղեցին, ուր 1806 թվականին հայերը պատսպարել էին գեներալ Ցիցիանովի՝ Բաքվի խանի կողմից սպանված ու աղբանոց նետած գլխատված դիակը, այլև քաղաքի բոլոր հինգ եկեղեցիները՝ Կույսի աշտարակի մոտ, Արմենիքենդում, ինչպես նաև 1911-ին ճարտարապետ Տեր-Հովհաննիսյանի նախագծով կառուցված հոյակերտ եկեղեցին՝ հայկական ամենախոշոր եկեղեցիներից մեկը՝ քաղաքի կենտրոնական մասում, որը շուրջ երկու տարի տանկով-բանով քանդում էին, ասում են, ու չէին կարողանում քանդել: Ուզեիր Հաջիբեկովի անվան պետական կոնսերվատորիայի խաչաձև շենքը, դա, երևի, դու էլ գիտես, էդ հիմնապատերի վրա է կանգնեցված: Եթե մեզ մի օգնող ձեռք էր լինելու, Լեո, փետրվարյան հեղափոխության շնորհիվ էր լինելու միայն, բայց բոլշևիկյան հեղաշրջումը կործանեց ամեն ինչ: Ես քեզ ասեմ, բոլշևիկները մեզ վնաս շատ տվին: Շա¯տ: Ավետիք Իսահակյանը հո զուր տեղը չի ասել, թե ո՛չ իթթիհատը, ո՛չ ցարիզմը, ո՛չ Գերմանիան ու Անտանտն ավելի հիմքով չկործանեցին մեր տունը, ինչքան բոլշևիզմը՝ այդ գազանական շարժումը, որ մուկ դարձած թուրքերին հասցրեց մինչև Բաքու… – Արմենը դադար տվեց, որոշ ժամանակ լուռ քայլում էր: – Քո գլխավոր խմբագրի հետ խոսեցի, – անսպասելիորեն փոխելով խոսակցության թեման, շարունակեց նա,– ոնց որ թե վատ տղա չէ, հ՞ը, Լեո, էդ Վլադիմիր Աբրահամյանը… Հասկացավ ինձ, բայց ասաց, որ քեզ հետ խոսեմ: Դե, ես էլ, ահա, եկա մոտդ: Սպանության հարց կա մեջը, Լեո ջան:

Զարմացած ետ շրջվեցի, նայեցի նրան՝ «ի՞նչ»:

– Խանդի հողի վրա է, – հանգիստ ավելացրեց Արմենը: – Մի խոսքով, ի՞նչ թաքցնեմ, մեր Վարդենիսի շրջկոմի քարտուղարը կնոջս վրա աչք էր դրել: Նրա մոտ էր աշխատում… ինձ հաղորդեցին… Դե, ես էլ որոշեցի նրա վերջը տամ: Սա է պրոբլեմը: Միլիցիան, դատախազությունը գլխի ընկան, պարզ է, միլիցիա-բան՝ սաղ իրա մարդիկ են: Կարճ՝ հերս ու մերս ընկան ոտքերս՝ աղաչանք, պաղատանք, որ չանեմ էդ բանը, ուղարկեցին էստեղ, բարեկամների մոտ, որ շառից հեռու մնամ:

– Իսկ կի՞նդ:

– Կինս… – Արմենը հոնքերն իրար բերեց, ծանր օրորեց գլուխը: – Ի՞նչ ասեմ քեզ, Լեո, գեղեցիկ է անիրավը, շա¯տ է գեղեցիկ:

Նա խորը հառաչեց, կրկին օրորեց գլուխը:

– Ա¯խ, Շողիկ, Շողիկ… Տարա Երևան, Մասիսում է՝ ծնողների մոտ: Բա, ախպեր ջան, էդպիսի բաներ… Առնվազն մի յոթ-ութ ամիս կմնամ էստեղ, ու էդ արանքում ուզում եմ գիրք հրատարակել, բանաստեղծությունների թեկուզ մի փոքրիկ գրքույկ: Էդքան բան, ու էդ գործում, Լեո ջան, պիտի որ օգնես ինձ: Հասկանո՞ւմ ես, ինձ բարոյական աջակցություն է պետք, որպեսզի գիրքը ձեռքիս գնամ Երևան… Մասիս: Դե, ռադիոյով-բանով էլ կհաղորդես, դա, կարծում եմ, դժվար չի լինի, հ՞ը:

– Եթե բանաստեղծությունները լավն են՝ պրոբլեմ չկա:

– Կարդա՞մ:

– Կարդա:

– Ղարաբաղյան է: Այսպես ասած՝ հայրենասիրական, – ասաց Արմենը և բուռն ոգևորությամբ սկսեց.

 

Ինչքան մենակ բուսնում է նա

լեռան ետև, մեն մի ձորում,

Ինչքան հեռու իր մոր աչքից,

այնքան բուռն է ուժը լարում,

Այնքան ավել ճյուղը փռում,

արմատները խորն է խրում

Կյանքի հյութով ու սաղարթով

այնքան թանձր է հայոց բարդին:

Ինչքան նրա դեմը փակում,

խորն է ծածկում լեռը նրան,

Ինչքան կոծում, կողն են ծեծում

շանթ ու անձրև, ամպ ու մռայլ,

Այնքան շանթին ճակատ տալիս,

կանաչում է շատ ու շռայլ,

Այնքան համառ ձգվում է վեր,

այնքան բարձր է հայոց բարդին.

Ձգվում է վեր, որ բարձրանա,

որ գլուխը մի կերպ հանի

Քար ու ժայռից ու երևա,

ու երևա Երևանին,

Ասիª նայիր, եղել եմ, կամ

ու կլինեմ ինչ էլ լինի,

Դու հավատա, լեռներից վեր,

քարից կարծր է հայոց բարդին:

 

Նա նայեց ինձ: Խորախորհուրդ ժպտում էր:

Հայրս այդ բանաստեղծության մասին ասում էր՝ սոսկ բարդի չէ դա, ղարաբաղյան բարդի է, ասես մարդ, նա ավելի սլացիկ, ավելի ձիգ ու բարձր է, որովհետև տեղը նեղ է, ամեն կողմից շարունակ նեղում են, բարձրանում, ձգվում է վեր՝ ձորերից, սարերից ու լեռներից էլ վեր, որպեսզի կարողանա տեսնել Արարատյան դաշտի բարդուն, և Արարատյան դաշտի բարդին էլ նմանապես իրեն տեսնի, և որ ինքը ևս հայոց բարդի է՝ հայոց Ղարաբաղում:

– Լա՞վն է:

Ես այդ պահին սպասքեղենի պահարանից մի շիշ «Ապշերոն» կոնյակ էի հանում:

– Ինքս չեմ փորձել, – խուսափողական ասացի ես, առանց նրան նայելու, – բայց, ասում են, լավն է, Հեյդար Ալիևը, տեսել եմ, մենակ «Ապշերոն» է խմում:

– Իյա¯, այ տղա, – ծիծաղեց Արմենը, – ես բանաստեղծությունն ի նկատի ունեմ:

Անելանելի, անհարմար վիճակ էր, չգիտեի ինչ ասել: Ի վերջո ասացի.

– Գիտե՞ս, 1959 թվականին Սիլվա Կապուտիկյանը եկել էր Ղարաբաղ: Հայրս տասներորդ դասարանի աշակերտ էր: Նա ասում է, որ Կապուտիկյանն այդ բանաստեղծությունը հենց այդ օրերին է գրել: Ինքը Կապուտիկյանն էր խոստովանել աշակերտների հետ ունեցած հանդիպման ժամանակ:

Ինձ թվաց՝ Արմենը մի պահ շփոթվեց, բայց դա մի կես վայրկյան տևեց միայն:

– Հա, – անհոգաբար ասաց նա: – Ինձ դուր եկավ, անգիր արեցի: Գիտեմ, որ բնիկ ղարաբաղցի ես, հատուկ քեզ համար արտասանեցի: Քեզ ասեմ՝ ղարաբաղցիք ուժեղ ժողովուրդ են: Մագդա Նեյմանը փառաբանում, երկինք է հանում նրանց: Կարդացել ե՞ս:

– Իհարկե:

– Ասում ես լավ կոնյակ է, հա՞, էդ «Ապշերոնը»:

Նրա սովորությունը՝ մի թեմայից թռչել մյուսին, ինձ այլևս չէր զարմացնում: Նա շփեց ձեռքերը.

– Դե՛ մի լցրու տեսնենք: Ստալինն էլ էր բանաստեղծություններ գրում. «Բացվեց կոկոնը վարդի և մանուշակին քնքուշ գրկեց, ու արտույտը դայլայլեց ամպերից էլ վեր»:

Մյուս օրը՝ աշխատանքի ավարտին, Արմենը եկավ ինձ մոտ, խմբագրություն: Նա մենակ չէր: Մի աղջկա հետ էր եկել, որին տեսնելով, ես, ակամա դանդաղ ոտքի ելա ու, նրա ճաճանչափայլ գեղեցկությամբ գերված, մնացի կանգնած:

Արմենը նկատեց դա, մի տեսակ ոգևորվեց: Աղջիկը կլիներ տասնյոթ-տասնութ տարեկան, իր մաշկի պես սպիտակաթույր շրջազգեստ էր հագին, որը պրկորեն գրկել էր նրա բարակ իրանը: Ոսկեզօծ փայլուն մազերը՝ շագանակագույն երանգով, մանրիկ ալիքներով իջնում էին ուսերին, հոնքերը՝ աղեղնաձև ու բարակ, քիթը գեղեցիկ՝ նրբագեղ զգայուն ռունգերով, սքանչելի կորությամբ գծագրված շուրթերը՝ քիչ ուռուցիկ ու հրաբոսոր, իսկ աչքերը… գարնանային մեղմությամբ ճառագող կապույտ աչքերը շողում, ժպտում էին՝ նայելով մերթ ինձ, մերթ Արմենին:

– Շատ է սիրուն, չէ՞, շան աղջիկը, – հայերեն ասաց Արմենը:

– Շա¯տ, – չթաքցրեցի ես՝ դեռևս անկարող հայացքս կտրել նրանից:

– Ի՞նչ է ասում, – շուրթերը կիսաբաց՝ աղջիկը ժպտուն նայեց ինձ, և ես տեսա, որ մարգարտաշար ձյունաճերմակ ատամները մի ուրիշ հմայք են տալիս նրան. հատկապես առջևի երկու ատամը՝ իրարից աննշան հեռու:

Ես չհասցրի պատասխանել աղջկան, որովհետև Արմենը մոտեցավ ինձ և, գրկելով իմ ուսերը, հանդիսավոր ներկայացրեց.

– Մահմուդովա Ռենա, բժշկական ինստիտուտի երրորդ կուրսի ուսանողուհի, Բաքու քաղաքի թիվ մեկ գեղեցկուհի:

Ռենան մեղմիկ ծիծաղեց և, իր լուսափայլ աչքերով նայելով ինձ, թույլ մեկնեց ձեռքը: Սադափագույն եղունգներով նրա մատները՝ նուրբ ու սառը, միառժամանակ չէի ուզում թողնել: Անթարթափ նայում էի նրան, ասես ձգտելով ընդմիշտ մտապահել նրա կուսական, նույնիսկ փոքր-ինչ մանկական արտահայտություն ունեցող լուսեղեն դեմքի հմայիչ սքանչելիությունը:

– Այ տղա, բաց թող ձեռքը, – ծիծաղեց Արմենը, ամենայն հավանականությամբ, բավականություն զգալով իմ շփոթվածությունից:

Ռենան նստեց իմ դիմաց, սեղանի մյուս կողմը, ոտքը գցելով ոտքին, ասես դիտմամբ ցուցադրելով հղկած մարմարի պես ողորկ ծնկները:

– Նստեք, ինչո՞ւ եք կանգնել,– լուսապայծառ ժպիտով, մտերմաբար ու երգեցիկ արտաբերեց Ռենան, հայացքով հասկացնելով, որ նստեմ:

Ասես ես իմ առանձնասենյակում չէի և նստելու իրավունքն ուրիշից պիտի ստանայի:

Նա գլուխը թափով ետ տարավ, մազերը շաղ եկան ու փարթամ գանգուրներով կրկին փռվեցին ուսերին:

– Լեո ջան, կարելի՞ է՝ զանգեմ Երևան, – առիթից օգտվելով, հարցրեց Արմենը, հեռախոսը քաշեց դեպի իրեն և ծոցատետրը հանելով, դրեց սեղանին: – Կարծում եմ, ձեր հեռուստառադիոկոմիտեն այնքան էլ աղքատ հիմնարկություն չէ, և պետությունն իմ մի երկու զանգով չի սնանկանա:

– Զանգիր, իհարկե, – ասացի ես և, որպեսզի չխանգարեմ, դուրս եկա առանձնասենյակից:

Գլխավորը չկար, երևի տուն էր գնացել արդեն: Լորաննա Հովակիմյանը՝ վերջին լուրերի բաժնի խմբագիրը՝ երեսունին մոտ, բարձր, կառուցիկ, ամենևին ոչ հայուհու նման՝ երգչուհի Մադոննայի կազմվածքով ու նրա պես շիկամազ, խաժ աչքերով ու զգայական կամակոր շրթունքներով, գլուխը հակած սեղանին նյութ էր խմբագրում: Ասում էին, որ մեր նախկին գլխավոր խմբագիրը մի ժամանակ խենթի պես սիրահարված էր նրան, ահագին բանաստեղծություններ է նրան նվիրել: Ես մի անգամ կատակով ակնարկեցի նրան այդ մասին՝ ճշմարտանմա՞ն է այդ պատմությունը: Լորաննան ո՛չ ժխտեց, ո՛չ էլ հաստատեց, ծիծաղելով ասաց. «Սիրահարված ծերուկը, Լեո, մեծագույն այլանդակություններից մեկն է բնության մեջ»:

Այդ նախկին գլխավորն արդեն մի ամիս կլիներ՝ օրվա վերջին գալիս, Արինայի անկյունային փոքրիկ սենյակում նստած, ինչ-որ հուշեր էր թելադրում:

– Էդ ի՞նչ աղջիկ է քո առանձնասենյակում, – առանց գործից կտրվելու՝ հեռվից նետեց Արինան:

Նախկինը ետ շրջվեց և, բաց դռնից տեսնելով ինձ, գլուխ տալով հարգալից բարևեց:

– Քո մտերմիկ բարեկամի՝ Արմենի ծանոթուհին է, – ասացի ես: – Կարո՞ղ է էլի հարց ունես:

Արինան սև, խոշոր աչքերով տնտղեց ինձ, բայց ոչինչ չասաց:

– Կարծեցի քեզ համար է բերել, – այնուամենայնիվ չհամբերեց, կծեց նա:

– Հա, մտքում այդպիսի բան կա, – իբր անտարբեր հաստատեցի ես: – Ինչ է, դուրդ չի՞ գալիս:

– Չէ, սիրուն է, – խոսակցությանը խառնվեց Լորաննան: – Քիչ առաջ մտան այստեղ, Արմենն ասաց, որ ադրբեջանուհի է, բժշկականում է սովորում: Ես կին տեղովս ուղղակի մնացի շշմած՝ ցնցող գեղեցկություն ունի: Իսկական թոփ-մոդել: Նարեկացին երևի նրա մասին է ասել հազար տարի առաջ. «Աչքն ծով ի ծով ծիծաղախիտ երկու փայլակնաձև արեգական նման, բերանն երկթերթի վարդն ի շրթանցն կաթեր…»: Երբ նրան տեսա, գիտե՞ս ինչ հիշեցի, Լեո: Ֆետի տողերը, որոնցում ասված է. «Երկնքում սրտառուչ կանչի նման փայլատակում են աստղերի ոսկյա արտևանունքները»:

– Էդ ազգի դավաճանը որտեղի՞ց է գտել նրան, – հետաքրքրվեց Արինան ու տեղից ելնելով, եկավ դեպի մեզ: – Սամվել Աթանեսովիչ, կներեք, բայց հոգնել եմ, – ուսի վրայով ասաց նա, – «կրիշկաս» արդեն բարձրանում է:

Լորաննան ծիծաղեց, նա գիտեր՝ եթե Արինան մեքենագրելու միտք չունի, ճնշումը տեղն ու տեղը բարձրանում է: Հատուկ պատվերով:

– Դե ի¯նչ եմ ասում, – խեղճացած արձագանքեց նախկինը: – Երկուշաբթի կշարունակենք:

– Անցյալ անգամ Արմենը մի շատ հետաքրքիր բան ասաց,– անբռնազբոսիկ ծիծաղեց Արինան: – Ասում է՝ տղամարդիկ աչքերով են սիրում, կանայք՝ ականջներով:

– Իսկ իմ կարծիքով, – ասաց Լորաննան, – տղամարդիկ ականջներով են սիրում, իսկ կանայք՝ աչքերով: Առաջինները՝ որպեսզի հասկանան, թե ինչ են ասում իրենց, երկրորդները՝ որպեսզի դուր գան նրանց, ում հետ խոսում են:

– Արմենն ասաց նաև՝ եթե շնչում ես, ուրեմն սիրում ես, եթե սիրում ես՝ ուրեմն շնչում ես, շատ ճիշտ խոսք է, որովհետև առանց սիրո կյանք չկա և չի էլ կարող լինել: Կարծեմ, Բլոկի գործերում եմ կարդացել, որ միայն նա մարդ կոչվելու իրավունք ունի, ով սիրահարված է: Արմենն ասում է՝ Հնդկաստանում ամուսնության ժամանակ հարսի ճակատին կարմիր նշան են դնում: Ճի՞շտ է դա:

– Ճիշտ է, – ասացի ես, – իսկ փեսացուին սնայպերական հրացան են նվիրում, որպեսզի իրար հավատարիմ ծերանան նույն բարձին:

– Հո չասի¯ր, – սրտանց ծիծաղեց Արինան՝ շողարձակող աչքերով հիացմունքով նայելով ինձ: – Արմենն ասում է…

– Լսիր, – ընդհատեցի նրան, – Արմենից շատ ես խոսում, կարո՞ղ է՝ խանդում ես: Գիտե՞ս, չի խանդում նա, ով հույսի նշույլ չունի: Բայց իմացիր, հա, խանդի մեջ մի բաժինն է սեր, մնացածը ինքնասիրություն է:

– Եթե ամուսինը խանդում է՝ ուրեմն սիրում է, եթե չի խանդում, ուրեմն դեռ ոչինչ չգիտի, – ծիծաղեց Լորաննան:

Արինան նվազագույն ուշադրության չարժանացրեց Լորաննայի խոսքին: Նրա գործն ինձ հետ էր:

– Ինքնասիրություն է… Հա, խանդում եմ, իսկ ո՞նց կռահեցիր: – Արինայի աչքերը կատաղի շողացին, բայց նա զսպեց իրեն, նույնիսկ բերանի մի անկյունում թաքնված ժպիտ երևաց: – Ի միջի այլոց, նա ինձ ռեստորան էր հրավիրում, – ավելացրեց Արինան և, իբր ինձ հետ ավարտած, դարձավ նախկին գլխավոր խմբագրին: – Մեռնելու մասին չարժե մտածել, – խորհուրդ տվեց Արինան, – որովհետև անիմաստ է մտածել այն մասին, ինչ առանց այն էլ անխուսափելի է: Բալզակն է ասել. «Մենք պետք է ձգտենք դեպի գեղեցիկը»: Այնպես որ, ապրելու մասին պիտի մտածել, Սամվել Աթանեսովիչ, լավ, գեղեցիկ բաների մասին:

– Արինա ջան, էդ դուք պիտի լավ, գեղեցիկ բաների մասին մտածեք, – բացատրեց նախկինը: – Մենք լոկ ապրում ենք հուշերով, որովհետև, երբ ծերությունը վրա է հասնում, մարդը զրկվում է ոչ միայն լավ ու գեղեցիկ բաների մասին մտածելուց, այլև հույսերից: Չե՞ս կարդացել իմ գրածը՝ «Բռնիր ձեռքը դու ծեր մարդու, թող հեշտ գնա նա իր տունը, մի օր էլ դու կհասկանաս, թե ինչ բան է ծերությունը»: Բա¯, – ծոր տվեց նա, և, աչքի տակով գողունի նայելով Լորաննային, ավելացրեց, – ծեր մարդիկ թառամած ծաղիկներ են, իսկ թառամած ծաղիկներ ո՞վ է սիրում որ…

– Ի՞նչ է պատահել, Սամվել Աթանեսովիչ, – շրջվելով նախկինի կողմը, հարցրի ես, – ի՞նչ անկումային, հոռետեսական խոսակցություններ են:

– Էհ, չգիտեմ, այ Լեո, – նախկին գլխավորը դեղնափայլ շրջանակներով ակնոցը հանեց, սկսեց թաշկինակի ծայրով մաքրել ապակիները: – Աղջիկներից խորհուրդ էի հարցնում… Երեսուն տարի հանրապետության գերագույն խորհրդի դեպուտատ եմ, վերջին ընտրությունների ժամանակ նախագահության անդամ ընտրեցին, պարզ է, որ մեռնեմ՝ ինձ կառավարական պանթեոնում են թաղելու: Բայց, ախր, կինս հայկական գերեզմանոցում է թաղված՝ ստադիոնի մոտ, դա ո՞նց կլինի՝ նա այնտեղ, ես՝ այստեղ:

– Դիմեք կենտկոմ, որ ձեր մեռնելուց հետո իրեն բերեն ձեզ մոտ, – խորհուրդ տվեց Լորաննան:

– Չեն անի, – թերահավատ ասաց նա: – Կանե՞ն որ, – նա միամիտ տեսքով, սպասողական նայեց ինձ: – Դա հնարավո՞ր է:

Արտահաստիքային թարգմանիչ Սաղումյանը՝ կարճ մորուքով, մեղմաձայն ու նրբաբարո մի ծերուկ, ընդարձակ սենյակի խորքում նստած՝ հեռագրական գործակալության պաշտոնական նյութ էր թարգմանում երեկոյան ռադիոհաղորդման համար: Նա բարձրացրեց հայացքը, մի պահ նայեց նախկինի կողմը, տրտմագին օրորեց գլուխը:

Ես ոչ մի կերպ չէի կարողանում ըմբռնել, թե կոնկրետ ինչի՞ մասին է խոսքը :

– Կամ ընդհակառակը, – մեջ ընկավ Արինան: – Թող ձեզ տանեն նրա մոտ: Բայց դա էլ հեռանկար չունի: Պանթեոնն ուրիշ…

Լորաննան ձեռքով ծածկեց բերանը, որ չփռթկացնի: Ես կշտամբանքով նայեցի Արինային՝ «Ի՞նչ ես հիմար-հիմար դուրս տալիս»:

– Դե, ես գնամ, – թղթապանակը մթերացանցի մեջ տեղավորելով՝ ասաց նախկինը: – Հատուկ խանութից սննդամթերք եմ պատվիրել, կբերեն՝ տանը չեմ լինի, ետ կտանեն: – Նա շրջվեց դեպի ինձ, ներողամիտ ժպիտով ասաց, – Լեո, վաղուց ոչինչ չեք տալիս ինձնից, ո՛չ հեռուստատեսությամբ, ո՛չ ռադիոյով: Կոստյա Խաչանյանի չա՞փ էլ չկամ, նրա բանաստեղծությունները հաղորդում եք, իմը՝ չէ: Նոր բաներ եմ գրել, տղաներին կարդացել եմ, հավանում են, կուզենայի հանդես գալ: Եթե պետք է, Վլադիմիրին էլ ասեմ:

– Վլադիմիրին ասել պետք չէ, – ասացի ես, – բերեք, այս ամսվա վերջին կտանք:

– Շնորհակալություն, – գթաշարժ ստրկահաճությամբ նայելով՝ ավելացրեց, – թե չէ՝ ընթերցողներս կկարծեն, թե մեռել եմ արդեն:

Մթերացանցը ճոճելով նա դուրս եկավ խմբագրությունից:

– Մի տես ո¯նց է խեղճացել, ո¯նց է ձևացնում, – դժգոհեց Սաղումյանը: – Ամբողջ կյանքն ապրեց՝ ո՛չ կռիվ տեսավ, ո՛չ բանտ ու աքսոր՝ մյուսների նման, միշտ ապահով, բարեկեցիկ կյանքով ապրեց: Երկիրը քանդվում է, իսկ նա հասարակ բժշկուհի կնոջը կառավարական պանթեոնում վերաթաղելու մասին է մտածում:

– Մարդն ուրիշ հոգս չունի, ինչի՞ մասին մտածի, – դառնակսկիծ արտաբերեց Լորաննան: – Աղջիկը՝ Երևանում բարվոք տեղավորված, տղան՝ Մոսկվայում, ինչի՞ մասին պիտի մտածի: Խանութները՝ դատարկ, իսկ իր համար ամեն ինչ պատրաստի բերում են: Աստված ողորմի հոգիդ, Պարույր Սևակ. «Եվ թիվն ասացեք մեր այն ժամերի՝ անթիվ, անհամար, որ ծանր ու թեթև ժամանակներում կորան-գնացին ինչ-որ հերթերի ու երթերի մեջ»: Երեկ կես կիլոգրամ նրբերշիկի համար չորս ժամ հերթ եմ կանգնել:

– Հանրապետությունն ամեն տարի փոխանցիկ դրոշներ ու շքանշաններ է ստանում՝ պլանները գերակատարելու համար, խանութներն ինչո՞ւ են դատարկ, – հեռվից նետեց Սաղումյանը, շարունակելով իր թարգմանությունը:

– Լսիր, Արինա, – դառնալով Արինային, ասացի ես, – դու գիտե՞ս, թե Ցիցերոնն ինչ է ասել քո մասին:

– Իմ մասի՞ն, – ցուցամատը կրծքին տանելով՝ հարցրեց նա: – Ի՞նչ է ասել:

– Ասել է՝ մի խոսիր, եթե այն, ինչ ասելու ես, ավելի գեղեցիկ չէ, քան լռությունը… Դու այն ի՞նչ էիր մեկնաբանում. մեռած մարդուն ի՞նչ հեռանկար: Դու խոսում ես՝ հետո՞ մտածում, թե՞ մտածում ես՝ հետո խոսում:

– Պարզաբանիր, չհասկացանք, – աչքերում՝ ծիծաղ, դեմքը՝ ժպիտով ողողված, նա նայում էր ինձ:

– Մարդիկ տարբերվում են նաև նրանով, որ ոմանք նախ մտածում են, հետո խոսում, իսկ մյուսները՝ խոսում են, հետո մտածում: Դու ո՞ր խմբին ես պատկանում:

Նույն ծիծաղը՝ աչքերում, նույն ժպիտը՝ դեմքին:

– Էլի՞ չհասկացար:

– Ոչ, – գլուխը ցնցեց Արինան՝ շարունակելով սևեռուն նայել:

– Դու այդ ի՞նչ ես մեքենագրում, որ խելքդ լրիվ կորցրել ես:

– Հուշեր, – փութաջան պատասխանեց Արինան: – Հուշերի գիրք է՝ իր տեսած և … չտեսած մարդկանց մասին:

– Սովորաբար հուշերի գիրքը, – հանգիստ ասացի ես, – հիշողությունների շարադրանք է, ուր հեղինակը պատմում է որևէ արժանավոր անձի հետ ունեցած իր անձնական հանդիպումների մասին: Հուշեր՝ չտեսած մարդկանց մասին՝ նորություն է:

– Նորություն է… ես ի՞նչ գիտեմ, – բարկանալու նշաններ արեց Արինան: – Ինքը գրում է, ես տպում եմ:

– Ոչ, դու տպում ես՝ ինքը գրում է: Դու ես մեղավոր, – լուրջ դեմքով ասացի ես, – որ չտպես՝ ինքն էլ չի գրի:

– Չի գրի… Բա գիրքը թողնենք անավա՞րտ, – շվարած ասաց նա:

Լորաննան ծիծաղեց, ասաց.

– Արինա, խնդրում եմ, լռիր, իմ «կրիշկան» էլ է բարձրանում:

– Իսկ ինչ վերաբերում է ռեստորանին, անպայման գնա, – խորհուրդ տվեցի ես, – տղան կնեղանա:

– Տղան կնեղանա¯… Ո՛ւհ, – քիթ-մռութը կնճռոտեց Արինան, – քեզ նման բարեկամի ինչն ասեմ, – և իբր խիստ նեղացած, կրունկներով մանրահատակը ջարդելով, գնաց իր սենյակը:

Զվարթ տրամադրությամբ դուրս եկա միջանցք և քայլեցի դեպի իմ առանձնասենյակը, ինչ-որ տարօրինակ զմայլանքով մտածելով այն մասին, որ հիմա կտեսնեմ Ռենային:

Արմենն արդեն վերջացնում էր խոսակցությունը: Նա ցած դրեց խոսափողը, ասաց.

– Շնորհակալություն, Լեո, խոսեցի:

Ռենան թերթ էր նայում, նա թերթը մի կողմ դրեց, մի պահ անվճռական նայեց, հարցրեց.

– Ճի՞շտ է, որ ձեր ծննդյան օրն է այսօր:

– Ի՞մ:

– Թե՞ հնարում է, – Ռենան կասկածանքով լի հայացքով նայեց Արմենին:

– Գիտե՞ս ինչ, Ռենա, – դանդաղ սկսեց Արմենը, դեմքի միմիկայով հասկացնելով ինձ հաստատել իր ասածները, սակայն, տեսնելով որ, իմ՝ անտեղյակությա՞մբ ասեմ, թե անհասկացողությամբ, կարող եմ փչացնել գործերը, նախաձեռնությունը միանգամից վերցրեց իր ձեռքը և արագ ասաց, – բանն այն է, Ռենա ջան, որ մեզ մոտ, Հայաստանում, հարգված սովորույթ կա. ծննդյան օրվա նախօրյակին անպայման գնում են ռեստորան, դա կոչվում է փորձնական ծնունդ, կամ էլ ասենք՝ սրճարան, մի գավաթ սուրճի, կոկտեյլի կամ էլ մի բաժակ շամպայնի շուրջ նստած պայմանավորվում են, որոշում, թե ինչպես անցկացնեն միջոցառումը, որպեսզի, այսպես ասած, չխախտեն ժողովրդական ավանդույթը: Առաջարկությունս այն է, որ մենք նույնպես պահպանենք հնուց եկող ժողովրդական սրբավանդ կարգը: Մեզ մոտ դա խստիվ օրենք է:

 

– Այստեղ այդպիսի բան չկա, – դյուրահավատորեն ասաց Ռենան:

– Այստեղ չկա՝ այնտեղ կա, – կարճ կապեց Արմենն ու տեղից ելավ: – Մի խոսքով, ժամանակ չկորցնենք, Ռենա ջան, և չվիրավորենք Լեոին: Նա, համոզված եղիր, արժանի է մեր բարի վերաբերմունքին. միասին գնում ենք «Նոր ինտուրիստ», կարծեմ, դա այնքան էլ հեռու չէ այստեղից, և մեկական բաժակ սուրճ ենք խմում կամ, ասենք, շամպայն, տարբերություն չկա:

Ռենան նրբանկատորեն փորձեց առարկել.

– Կներեք, խնդրում եմ, ես չեմ կարող… Չէ՞ որ դուք ասացիք՝ երկու րոպեով ենք բարձրանում… Դուք խնդրեցիք…

– Չեղավ, չեղավ, – դերասանություն արեց Արմենը: – Եղբայրական ժողովրդի հինավուրց ավանդույթը չեն արհամարհի, չի կարելի: Ոչ, ոչ, ոչ, կնեղանամ, Ռենա ջան, ազնիվ խոսք, կնեղանամ, Լեոն նույնպես կնեղանա: Զանգիր ընկերուհիներիցդ որևէ մեկին, բայց պայմանով, որ Լեոյի սրտով լինի, լավը լինի: Ասացիր հայուհի ընկերուհի ունես, անունը Ռիմա, ձեր կուրսից: Սիրո՞ւն է:

– Սիրուն է, բայց դա… ի՞նչ նշանակություն ունի, նա չի գա: Անծանոթ տղաների հետ նա ոչ մի տեղ չի գնա: Ես…

– Լսիր, բոլորն էլ սկզբում անծանոթ են լինում, հետո ծանոթանում են, ի՞նչ կա դրա մեջ, – շարունակեց համոզել Արմենը: – Զանգիր, նա չի գա, մեկ ուրիշին զանգիր: Կնստենք, մի քիչ երաժշտություն կլսենք, գոնե մի երկու ժամով ազատվենք էս առօրյա հոգսերից: Առավել ևս՝ վաղը շաբաթ է , մյուս օրը՝ կիրակի: Սխալ բա՞ն եմ ասում, թե սխալ եմ, ասեք՝ սխալ ես: Զանգիր, Ռենա, մեծի խոսքին կլսեն: Լեո, դեսը տուր հեռախոսը: Ամբողջ ծախսն ինձ վրա է, ես եմ հրավիրում:

Ռենան իր անուշիկ հայացքով անօգնական նայեց ինձ:

– Արմեն, պետք չէ զանգել, – ինքս էլ չհասկանալով թե ինչու, միանգամից ասացի ես: – Ես չեմ ուզում:

– Իյա¯… Ի՞նչը չես ուզում: Ռեստորա՞ն չես ուզում… Չհասկացանք: Լեո, – փորձեց սաստել Արմենը, – այ տղա, գործը մի փչացրու, – կշտամբանքով նայելով ինձ, հայերեն ավելացրեց նա: – Քեզ նման ընկեր ունենալով՝ թշնամին ինչի՞ս է պետք: Ռենա, մի լսիր նրան, զանգիր:

– Ռենա, խնդրում եմ, ոչ մի տեղ մի զանգեք, – արդեն հաստատուն ասացի ես: – Ազնիվ խոսք, ինձ ոչ ոք պետք չէ:

Եվ լավ է, որ չասացի՝ քեզնից բացի:

Ռենան ասես կարդաց իմ մտքերը, չարաճճի մի լույս փայլեց նրա կապուտակ աչքերում:

– Ուրեմն երեքով կգնանք, – անզիջում վրա բերեց Արմենը:

Ուղիղ կես ժամ հետո Արմենն արդեն կենաց էր ասում.

– Գիտե՞ք ինչ, իմ կարծիքով, սխալ են բոլոր նրանք, ովքեր տխրում են էն մտքից, որ հարյուր տարի հետո իրենք չեն լինի: Դա նույնն է, որ մարդ նստի և սուգ ու շիվան անի այն բանի համար, որ հարյուր տարի սրանից առաջ ինքը չի եղել: Օմար Խայամն ի՞նչ է ասում. «Երբ չկայինք՝ աշխարհը բան չէր կորցրել, երբ չլինենք՝ նա էլի նույնը կմնա»: Այսօրվա օրն է կարևորը, այս օրը, դրա համար էլ խմենք այս օրվա կենացը, այս պահի կենացը, որ միասին նստած ուրախանում ենք: Բարձրաբերձ ժայռին մի գրվածք կար: Երբ հարուստներն էին կարդում այն, վշտից լաց էին լինում, աղքատները կարդում՝ ուրախանում էին, իսկ սիրահարները կարդում՝ սկսում էին գնահատել միատեղ անցկացրած ամեն մի ակնթարթը: Իսկ էդ բարձր ժայռին շատ հասարակ ու պարզ մի նախադասություն էր գրված ընդամենը՝ «ժամանակավոր է այս ամենը»: Կյանքում, իհարկե, անուշ օրեր շատ կլինեն, անկարելի է, որ չլինեն, բայց էդ օրերի մեջ թող հիշվի նաև էս օրը՝ մեր ծանոթության օրը: Լավ օր է, ազնիվ խոսք: Կենացդ, Ռենա ջան, միշտ էդպես գեղեցիկ ու ցանկալի լինես, և քո կենացը, Լեո ջան, և իմ կենացը նաև, էս օրվա ու էս պահի կենացը:

«Նոր ինտուրիստի» ամբողջ երկրորդ հարկը՝ մի ծայրից մինչև մյուսը, լրիվ ռեստորաններ էին՝ հայելապատ, պարսկական գորգերով՝ հատակին ու պատերին, արևելյան նախշերով՝ հեքիաթներից արված նկարազարդումներով: Ռեստորաններն այդպես էլ կոչվում էին՝ «Գորգային», «Արևելյան», «Հայելազարդ», «Բյուրեղապակյա»:

Մենք «Արևելյան» դահլիճում էինք նստած, հյուրանոցի աջ թևում, որի լայն ու բարձրադիր լուսամուտները նայում էին իրիկնային արևի հետ խաղացող ծովին:

Ամենուր թնդում էր երաժշտությունը՝ հիմնականում թուրքական, որը վերջին մեկ-երկու տարում զանգվածային էր դարձել. քաղաքի բոլոր անկյուններում՝ ծովամերձ զբոսայգուց մինչև հեռավոր արվարձանները, առավոտից երեկո թուրք երգիչների ձայնագրություններն էին՝ Յագուբ Զուրուֆչու, Թեզջան, Սեդեն Գյուլեր, Տարկան…

Երաժիշտները պարի եղանակ նվագեցին. «Հաու դու յու, դու յու, միստեր Բրաուն… Հաու դու յու, դու յու, դու յու, դու…»:

– Լեո, սա արդարությո՞ւն է, – Արմենը շուռ եկավ բազկաթոռի մեջ՝ հրահանով վառելով սիգարետը: – Մենք երկուսով նստած ենք մի աղջկա հետ, իսկ ահա էնտեղ, մի քանի սեղան էն կողմ, մի խումբ աղջիկներ ու… երկու տղամարդ: Հարկավոր է աղջիկներից մեկին հրավիրել մեզ մոտ: Մեկը կա նրանց մեջ՝ թխահեր, լավիկն է, նայիր ոնց է պարում, տես, թե դուր է գալիս, հենց հիմա հրավիրեմ մեզ մոտ:

Շրջանաձև պարահրապարակում, գույնզգույն լուսարձակներից հորդող լույսերի մեջ, ռիթմիկ պարում էին զույգերը: Հատկապես աչքի էին ընկնում երկուսը՝ գիրուկ մի տղա և թխահեր մի աղջիկ: Նրանք ասես հոգնություն չունեին: Ժամանակակից պար էր, սակայն նրանք պարում էին ոչ թե իրար գրկած, այլ առանձին, ինքնամոռաց պարում էին՝ հայացքները հառած միմյանց ու շարունակ ժպտում էին:

Նվագը վերջացավ, զույգերը գնացին դեպի իրենց սեղանները, և այդ պահին կրկին թնդաց երաժշտությունը:

– Լեո, վերջին անգամ եմ հարցնում, հետո կփոշմանես:

Ռենան մի ումպ արեց շամպայնից, սպասողական նայեց ինձ:

– Չեմ փոշմանի, – պատասխանեցի ես: – Եթե քեզ պետք է՝ հրավիրիր, ինձ պետք չէ:

Արմենն ընդոստ շարժումով տեղից ցատկեց և, շրջանցելով սեղանները, գնաց դեպի դահլիճի մյուս ծայրը:

– Ոդիսևսը գնաց Տրոյան նվաճելու, – կատակեց Ռենան:

Քիչ անց թխահեր աղջիկն արդեն պարում էր Արմենի հետ: Նա աղջկան, երևի, ինչ-որ զվարճալի բան էր պատմում, սա շարունակ ծիծաղում էր, մեկ-մեկ գլուխը հակելով Արմենի ուսին:

– Լեո, ուզում եմ տուն զանգել, – ասաց Ռենան՝ քիչ առաջ թեքվելով: – Հետաքրքիր է, ավտոմատ-հեռախոս չկա՞ այստեղ, – հարցրեց նա մտախոհ տեսքով: – Մերոնք կարող են անհանգստանալ:

Ես գոտկատեղից հանեցի ռադիոհեռախոսը, որ դեռևս նորություն էր, միացրի, պարզեցի Ռենային, ներքուստ ուրախանալով, որ նրա հեռախոսահամարը կմնա խոսափողի մեջ: Ռենան երախտագիտությամբ նայեց ինձ, որ ստիպված չպիտի լինի հեռախոս որոնել և, վերցնելով խոսափողը, սկսեց սեղմել թվանշանները: Նա որոշ ժամանակ սպասեց մինչև կարձագանքեին հեռախոսագծի մյուս ծայրում, հետո սկսեց խոսել: Երաժշտության տակ նրա ձայնը չէր լսվում, վարդավառ շուրթերին մերթընդմերթ ծաղկում էր ժպիտը:

Ռենան ավարտեց խոսակցությունը և, ուրախ տրամադրությամբ վերադարձնելով ռադիոհեռախոսը, ավելացրեց.

– Շնորհակալություն: Ասացի, որ մի քիչ ուշ կգամ: Նրանք արդեն անհանգստանում էին:

Նվագը դադարեց, և մենք տեսանք, որ թխահեր աղջկա մերկ ուսերը գրկած, դարձյալ շրջանցելով սեղանները, Արմենը մոտենում է մեզ:

– Ոչ, դա Ոդիսևսը չէր, – ասացի ես ծիծաղելով: – Տրոյայի թագաժառանգ Պարիսն է դա, Հեղինեին առևանգած՝ Սպարտայից տանում է Տրոյա: Եվ եթե գիրուկը նրա Մենելաոսն է, – ավելացրի, – ուրեմն մեր կործանումը նույնպես անխուսափելի է:

Մինչ այդ Արմենը, նրա հետ և թխահերը՝ բավականին խմած ու խմածությունից վարդագույն, հայտնվեցին մեր սեղանի մոտ:

– Հունա-տրոյական պատերազմ չի՞ լինելու, – հարցրի ես:

– Ի՞նչ պատերազմ, – չհասկացավ Արմենը:

– Դու չհարցրի՞ր՝ նա մենա՞կ է այստեղ, թե ամուսնու հետ:

– Իյա¯, – բութ մատն ու ցուցամատը վեր՝ ծիծաղեց Արմենը: – Վախեցող ես գտել: Մարգարիտա Վոյտենկո, – ներկայացրեց նա: – Թե իմանայիք ինչպիսի դժվարությամբ հաջողվեց ինձ կոտրել սքանչելի Մարգարիտայի համառությունն ու հրավիրել մեզ մոտ: Չէր գալիս ու չէր գալիս:

– Ո¯չ, – գլուխը տարուբերեց Մարգարիտան: – Փչում է, ես սիրով ու իմ հոժար կամքով եկա և, նայելով ձեր սեղանին, տեսնում եմ, որ, այո, չեմ սխալվել, – ծիծաղեց նա, ձեռքը մեկնեց ինձ, հետո Ռենային: – Աստված իմ, մի սրանց սեղանին նայեք. սև խավիար, կարմիր խավիար, խորոված, տապակա, անանաս… Էս ի՞նչ եք անում, լսեք, չե՞ք վախենում «օբեխեսեսից», դուք ինչ է, Խորհրդային Միությունում չե՞ք ապրում, մեր ժամանակավոր դժվարությունները չե՞ք տեսնում: Արմեն, շուտ նստեցրու ինձ, կարող է ուշաթափվեմ:

Մենք լիաթոք ծիծաղեցինք:

– Հիմա, Մարգարիտա ջան, հիմա, – Արմենը ծնկով կոպտորեն բոթեց ինձ, – ա՛յ տղա, շարժվիր, – հայերեն ասաց նա, – քեզ համար եմ բերել:

– Իսկ ես չե՞մ ասել քեզ, որ ինձ պետք չէ, – կողքի անցա ես ժպտալով:

– Չհասկացա, – անսպասելի հայերենի անցավ Մարգարիտա Վոյտենկոն, – ես ծախու ապրա՞նք եմ ձեզ համար:

Ռենան տարակուսած՝ չէր հասկանում, թե ինչ է կատարվում և ինչի մասին է մեր խոսակցությունը, նայում էր մեզ, իսկ ես ու Արմենը մնացել էինք ապուշ կտրած:

– Վայ, Մարգարիտա ջան, ներիր, – շաղակրատեց Արմենը, – բա ինչո՞ւ չէիր ասում, որ հայուհի ես, հայերեն գիտես:

– Առիթ չկար, – ծիծաղեց Մարգարիտան ու պատմեց, – մի մարդ հինգ-վեց տարեկան իր որդու հետ, որը ծնված օրից ի վեր չէր խոսել, և դա մեծ դժբախտություն էր հոր համար, գնում է անտառ՝ ծառ կտրելու: Նա կացինն առած կտրում հա՛ կտրում է, մի երկու քայլ ետ է գնում՝ տեսնելու՝ ծառը ո՞ր կողմի վրա է ընկնելու, և որդին հանկարծ գոչում է. «Պապա, ծա¯ռը»: Հայրը մի կողմ է ցատկում, վիթխարի ծառը դղրդալով տապալվում է: «Ուրեմն դու խոսել գիտեի՞ր, – շշմած ասում է հայրը, – բա ինչո՞ւ մինչև հիմա չէիր խոսում»: «Առիթ չկար», – պատասխանում է տղան: Այնպես որ, Արմեն ջան, առիթ չկար, – ծիծաղելով ավարտեց Մարգարիտան: – «Հայ ես դու, հայ ես դու, հայ եմ ես, վայ քո ցավը տանեմ ես», – երգեց նա ամուր կառչելով Արմենի թևից: – Դո՛ւ ես ինձ հրավիրել այստեղ, ուրեմն քո մոտ էլ կնստեմ: Լեո, – կարգադրեց նա, – անցիր այն կողմ: Դու հո դե՞մ չես, – հարցրեց՝ դառնալով Արմենին:

– Իհարկե, դեմ չեմ, – ճարը կտրած՝ ժպտալով համաձայնեց Արմենը: – Քեֆ ենք անում, այ մարդ՝ ի՞նչ դեմ, ինչ բան: Լեո ջան, անցիր Ռենայի մոտ: Որ հրամայում է՝ ի՞նչ պիտի անենք, – ծիծաղեց նա: – Աղջիկ չէ, է¯, կրակ է: Հայ ես դու, հայ եմ ես, վայ քո դնչիկն ուտեմ ես: Լեոն կոնյակ է խմում, Ռենան՝ շամպայն, ես՝ օղի: Դու ի՞նչ ես սիրում, հոգուդ մատաղ:

– Ես էդ բոլորն էլ սիրում եմ՝ չգիտեմ որն ընտրեմ, – ծիծաղեց Մարգարիտան: – Լավ, օղի լցրու:

– Եղավ, թող լինի օղի:

Ես փոխադրվեցի Ռենայի մոտ, ուր մինչ այդ Արմենն էր նստած, մատուցողուհին տեղափոխեց մեր ափսեները, Մարգարիտայի համար նոր սպասք բերեց: Ես ներքուստ շնորհակալ էի Մարգարիտային այս անսպասելի փոխատեղման համար, գաղտնածածուկ աչքով արեցի նրան և նա՝ խորամանկը, հասկացավ ինձ և ձեռքը մեկնեց խփելու՝ ի նշան համաձայնության:

Մենք անշտապ օգտվում էինք սեղանի բարիքներից, կատակում, ծիծաղում էինք:

– Մենք կախված ենք տղամարդկանցից, նրանց վարվեցողությունից, – ասաց Մարգարիտան: – Բայց եթե կինը կարող է ինքնակայուն գործել, վստահ է զգում իրեն, նրան ոչ թե պարզապես ապահով, բարեկեցիկ կյանք ունեցող տղամարդ է պետք, այլ նա, որին կարող է ընտրել ինքը, և ոչ թե ընդհակառակը: Սրա մեջ մեծ տարբերություն կա:

Արմենը հանդիսավորությամբ բարձրացրեց բաժակը:

– Ուրեմն այսպես, – ասաց նա: – Արևն ու քամին վիճում են, թե նրանցից ո՞վ ավելի շուտ կարող է հանել կնոջ զգեստը: Քամին փչում հա՛ փչում է, սակայն իզուր, կինն ավելի է փաթաթվում շորերի մեջ: Բայց ահա դուրս է գալիս արևը, իր ճաճանչափայլ շողերով տաքացնում երկինք ու երկիր, և կինը, անկարող դիմանալու այդ տաքուկ շողերին, հանում է հագուստները: Արևը հաղթում է իր ջերմությամբ: Եկեք նման լինենք արևին, խմենք մեր սիրելի Ռենայի ու Մարգարիտայի կենացը, նրանց հանդեպ ունեցած մեր ջերմին վարվեցողության կենացը:

– Հրաշալի կենաց է, – միացավ Մարգարիտան, իսկ հետո ասաց, – շարունակելով իմ միտքն, ասեմ, որ ես, օրինակ, կյանքում ինձ միշտ զգացել եմ ազատ մարդ և հաստատ գիտեմ՝ ես ունեմ իմ սեփական կարծիքն ու իմ տեսակետը: Իսկ գիտե՞ք, թե Աստված ինչու է կանանց ստեղծել այսքան գեղեցիկ ու այսքան անխելք, – ծեքծեքուն հայացքով իրեն ու Ռենային ցույց տալով ժպտալից ավելացրեց նա: – Գեղեցիկ՝ որ սիրեք մեզ, անխելք՝ որ սիրենք ձեզ… Ես համաձայն եմ, հանձինս ինձ ու Ռենայի՝ խմենք ձեր շռայլ վերաբերմունքի ու մեր անսպառ գեղեցկության կենացը: Ինչ վերաբերում է զգեստը հանելուն, ապա ես դրան բոլորովին դեմ չեմ: Ես պատրաստ եմ հենց հիմա հանվել:

Մենք ծիծաղեցինք:

– Եկեք խմենք այն տղամարդկանց կենացը, ովքեր սրտանց խմում են մեր կենացը, – անհամարձակ ասաց Ռենան, քնքշահայացք հպանցիկ նայելով ինձ: – Չէ, – ավելացրեց նա, – խմենք այն տղամարդկանց կենացը, ովքեր առանց մեզ կխմեն մեր կենացը: Չէ, չէ, – գեղորեն շարժելով գլուխը, ծիծաղեց Ռենան, դարձյալ հպանցիկ նայելով ինձ ու մի թեթև շիկնելով, և նրա ծիծաղն անսահման հմայիչ էր, – խմենք այն տղամարդկանց կենացը, ովքեր մտովի խմում են մեր կենացը…

Երաժիշտները նոր եղանակ նվագեցին՝ «Տխուր իմ երգով ես չեմ արթնացնի իմ գեղեցկուհուն, թող քաղցր քնի»: Դանդաղ տանգո՝ կանայք հրավիրում են տղամարդկանց: Մարգարիտան Արմենին քարշ տվեց պարահրապարակ:

Ռենան նայեց ինձ, մազերը դանդաղ ետ տարավ լայն ու գեղեցիկ ճակատից, ասաց.

– Գնանք:

Նա փաղաքուշ ձեռքը դրեց իմ ձեռքին:

Ես բռնեցի նրա մատները, և մենք, ձեռք-ձեռքի տված, ելանք տեղից:

Ես հայացքս չէի կտրում նրանից: Ռենան երբեմն ամոթխած ժպտում էր՝ փախցնելով աչքերը: Ես աջով գրկել էի նրա բարակ մեջքը, զգում էի նրա փխրուն մարմնի տաք հպումը, փարթամ մազերը քսվում էին դեմքիս, և նրանց մոտիկ բուրմունքից ու «Քլիմայի» զմայլիչ հոտից սիրտս անհանգիստ տրոփում էր: Անուշաբույր էր և սպիտակ մաշկը, ես դա նույնպես զգում էի, նրա մի ձեռքն իմ ուսին էր, իսկ մյուս ձեռքը՝ նուրբ մատներով, վարանոտ շարժվում էր ափիս մեջ՝ պատեպատ խփվող երկչոտ թռչնակի երկյուղածությամբ:

Հետո կրկին նստած էինք սեղանի մոտ, շարունակ ու անդադար թնդում էր երաժշտությունը՝ մի եղանակից անցնելով մյուսին, հետո դարձյալ ու նորից պարեցինք, Մարգարիտան ընկերուհիների համար խմիչք ու միրգ տարավ մեր սեղանից ու նորից վերադարձավ մեզ մոտ, հետո նա Ռենայի ականջին ինչ-որ բան փսփսաց, և նրանք միասին գնացին միջանցքի կողմը:

– Լսիր, Լեո, դա լրիվ գիժ է, – նրանց գնալուց հետո ծիծաղեց Արմենը: – Բնագիտության ուսուցչուհի է, ընկերուհիներով ծնունդ են նշում: Ամուսինն ուկրաինացի է, ծովում, Նավթային քարերում է աշխատում, հորատող վարպետ է, դեպուտատ, տասնհինգ օր տանն է, տասնհինգ օր՝ ծովում: Հրավիրում է տուն: Այ տղա, ի¯նչ հրաշալի բան է մեծ քաղաքում ապրելը:

Ետևում, սեղաններից մեկի մոտ, հայերեն խոսակցություն լսեցինք: Արմենն արագ շրջվեց, երկար նայում էր:

– Լսիր, հայեր են, – ասաց Արմենը, – Հայաստանից, տեղի հայերն այդպես չեն խոսում:

Արմենը ելավ, գնաց դեպի նրանց սեղանը:

Քիչ անց այնտեղ թնդաց համերաշխ ծիծաղը, ես ետ նայեցի. ոչ այն է Արմենն էր նրանց անեկդոտ պատմում, ոչ այն է՝ նրանք, մի պահ լռություն էր տիրում, հետո կրկին թնդում էր սրտաբուխ ծիծաղը:

– Հայեր են, Հայաստանից, – վերադառնալով ուրախացած ասաց Արմենը, ասես օտարության մեջ հարազատներին էր գտել, որոնց մինչ այդ շարունակ որոնել էր: – Ամբողջ Հայաստանի մասշտաբով նրանց դեմ խաղ չկա: Կենտկոմի աշխատողներ են, շրջկոմի քարտուղարներ, միամսյա դասընթացների են եկել կուսակցական կադրերի բարձրագույն դպրոց: Թափով տղերք են:

Արմենը կանչեց մատուցողուհուն, նրանց համար երկու շիշ «Ախթամար» պատվիրեց:

Դահլիճի հայելապատ դռների մեջ նրանք՝ Ռենան ու Մարգարիտան, երևացին միանգամից: Ռենան գալիս էր առջևից՝ ժպտադեմ, գեղեցիկ ու բարձր:

– Մի նայիր, Լեո, տես՝ ի¯նչ անուշիկ հայացք ու գայթակղիչ կազմվածք ունի, ինչպիսի կրքահարույց ու կանչող ոտքեր, – ասաց Արմենը, – բա բնավորությունը: Ասես քաղաքի աղջիկ չլինի՝ դյուրահավատ, ոնց որ երեխա:

– Կներեք, բայց ես կուզենայի գնալ, – հասնելով սեղանին ու կրկին նստելով իր տեղը, մեղավոր տեսքով ասաց Ռենան, նայելով մեկ ինձ, մեկ Արմենին: – Արդեն ուշ է, խնդրում եմ: Շնորհակալ եմ, մերոնք…

– Հիմա, Ռենա ջան, ես ու Լեոն մի ուղեթաս էլ խմենք՝ գնանք, – ընդհատեց Արմենը:

Բաժակները լիքն էին, Արմենը բարձրացրեց բաժակը:

– Առաջին հանդիպումն էր այսպես խմբովին, տա աստված՝ վերջինը չլինի: Մարգարիտա, վերցրու բաժակը:

– Ես այլևս խմել չեմ կարող, – օրորվեց Մարգարիտան, հենվելով Արմենի ուսին: – Ռուսաց թագավոր Պետրոս Մեծն ասել է. «Օղի չի կարելի քիչ խմել, բայց շատ նույնպես չի կարելի խմել»: Ես այլևս չեմ խմի: Բայց, ի լրումն քիչ առաջ իմ ասածի, ավելացնեմ, որ կա միայն ու միայն մի տղամարդ, որից, համենայնդեպս այսօր, ես ինձ կախված եմ զգում, և դա խելացնոր կերպով ուրախացնում է ինձ… Որպես գաղտնիք ասեմ, որ Արմենն է այդ տղամարդը, և ես խոստանում եմ մինչև վաղը հավատարիմ մնալ նրան, – ծիծաղելով ավելացրեց Մարգարիտան: – Անչափ ու անչափ շնորհակալ եմ, ուրախ եմ ծանոթության համար, անմոռանալի երեկո էր, բայց, հազար ափսոս, որ այլևս խմել չեմ կարող:

 

Մենք խմեցինք: Մարգարիտան հրաժեշտի համբույրներ բաշխեց բոլորիս և, կոնքերը ցուցադրաբար ճոճելով, գնաց ընկերուհիների կողմը:

– Ես նույնպես շնորհակալ եմ, իրոք, հաճելի երեկո էր, – վեհերոտ ժպիտով ասաց Ռենան: – Հուսով եմ, որ Լեոի ծննդյանը նույնպես կհրավիրեք,– նա նայեց ինձ, բոսորով բռնկված շուրթերի բացվածքում շողացին ատամները: – Հույս ունենա՞մ, թե՞ կմոռանաք:

– Որպեսզի չմոռանանք՝ պայմանավորվենք հենց հիմա, – ասացի ես: – Վաղը ժամը չորսի մոտերքը ես սպասում եմ Արմենի զանգին: Հրավիրում եմ «Գյուլիստան»: Դուք եղե՞լ եք այնտեղ:

– Ոչ:

– Նոր, շքեղ ռեստորան է՝ բազմաթիվ սրահներով: Արմենը նույնպես, հավանաբար, չի եղել:

– Չէ, չեմ եղել, – արձագանքեց Արմենը՝ վառելով սիգարետը:

Մեր սեղանին մոտեցավ սև կոստյումով, փողկապով, թիկնեղ ու հաստափոր մի տղամարդ:

– Ամեն ինչ կարգի՞ն է, – հետաքրքրվեց նա սիրալիր ժպտալով: – Մենք ամեն ինչ անում ենք, որպեսզի մեր հյուրերը գոհ մնան:

– Ռաուֆ Ալիևիչ, արի մի բաժակ խմիր մեզ հետ: Կոնյա՞կ, թե՞ օղի:

– Ո՛չ կոնյակ, ո՛չ օղի, – Ալիևիչը ձեռքերը խաչեց կրծքին: – Շնորհակալ եմ, չեմ կարող, գործի ժամանակ՝ ոչ մի կաթիլ, սա օրենք է:

– Ռաուֆ Ալիևիչը ռեստորանի մետրդօթելն է, – բացատրեց Արմենը, հետո ներկայացրեց մեզ:

– Ուրախ եմ, շատ ուրախ եմ, – քաղաքավարությամբ գլուխ տվեց Ռաուֆ Ալիևիչը: – Տեսնո՞ւմ եք, ոչ մի ազատ տեղ չկա: Միշտ այսպես է, բայց ձեզ համար տեղ, իմացած եղեք, որ կճարվի: Համեցեք:

Ռենայի հետ իջանք առաջին հարկ, այնտեղից՝ փողոց, որը շողշողում էր նեոնային լույսերից:

Կանաչ լույսերը վառած, իրար ետևից ազատ կանգնած էին տաքսիները:

Քիչ հեռվում, ափամերձ զբոսայգուց այն կողմ, երևում էր ծովը՝ համատարած, անծայրածիր՝ փայլկտում էր նոր ելնող լուսնի ու աստղերի ցոլքերից: Բարձրախոսները հրավիրում էին զբոսանքի, պտտվում էին կարուսելները, մանկական ճիչ ու զնգուն ծիծաղ՝ քամին տանում, հեռացնում էր, կրկին ետ բերում, և այդ ձայները լսվում էին հստակ ու շատ մոտ:

– Հո չե՞ք մրսում, – հարցրի ես՝ փորձելով հանել պիջակս:

Ռենան օրորեց գլուխը, երախտագիտությամբ ժպտաց ինձ:

– Շնորհակալ եմ, ցուրտ չէ, – ասաց նա՝ հայացքը դեպի Նարգին կղզի ընթացող զբոսանավը, որից հնչող երաժշտությունը նույնպես քամու հետ մեկ հեռանում, մեկ կրկին վերադառնում էր:

Մեքենաների մոտ խմբված վարորդները հետաքրքրասիրությամբ դիտում էին Ռենային, դա ինձ դուր չեկավ և, նրա արմունկն առնելով ափիս մեջ, ես նրան տարա դեպի հերթի առջևում կանգնած մեքենան:

– Մենք ձեզ տաքսիով կտանենք մինչև տուն, – ասացի ես, նրան նստեցնելով մեքենայի ետնամասում, ինքս նստեցի առջևում, վարորդի մոտ:

– Ոչ, պետք չէ, – խնդրողական ասաց Ռենան՝ ձեռքը դիպցնելով ուսիս:– Մինչև տուն պետք չէ: Եղբայրս, սովորաբար, կանգառում դիմավիրում է ինձ: Մինչև մետրո:

Վարորդն արագ տեղավորվեց ղեկի մոտ: Ես նրան խնդրեցի քիչ սպասել. Արմենը շտապ իջնում էր աստիճաններով:

Բաքսովետի մետրոյի մոտ Ռենային ուղեկցեցինք մինչև նախասրահ, մի անգամ ևս պայմանավորվելով, որ Արմենը վաղը կզանգի Ռենային ու ինձ, և մենք միասին կգնանք «Գյուլիստան»: Ռենան մտավ մետրո, վերջին անգամ շարժասանդուղքի մոտ շրջվելով ու ձեռքով հրաժեշտ տալով մեզ:

Մոտեցանք փողոցին: Արմենը տաքսի կանգնեցրեց:

– Էդ գիժը տանը սպասելու է ինձ, – ծիծաղեց նա: – Հասցեն ու հեռախոսը տվեց: Ասում է, եթե ուշացար, ինձ կկախեմ:

– Գնա, – ծիծաղեցի ես: – Ուշացար՝ թոկից-բանից տար, կարող է չունենա:

Արմենը նորից ծիծաղեց, մոտեցավ մեքենային:

– Նստիր մինչև տուն տանեմ, – ետ շրջվելով, ասաց նա:

– Երկու քայլ է, ոտքով կգնամ, – պատասխանեցի: – Վաղը սպասում եմ:

Մեքենան պոկվեց տեղից, սակայն, մի հարյուր մետր չանցած, կանգ առավ՝ ետնամասի կարմիր լույսերը վառ և սկսեց ետ-ետ գալ:

– Լսիր, Լեո, – դուրս գալով մեքենայից ասաց Արմենը: – Կարո՞ղ է մոտդ փող լինի՝ տասնհինգ-քսան ռուբլի:

– Իհարկե, – ասացի ես:

Մեքենան կրկին պոկվեց տեղից, ես երկար նայում էի, մինչև այն կորավ փողոցի շրջադարձում:

Անցնելով լայն պողոտան, ես քայլեցի դեպի տուն: Ես դանդաղ, անշտապ քայլում էի դեպի տուն և իմ սիրտն ինչ-որ անհայտ, շատ ցանկալի ու անորոշ բանից տրոփում էր: Ի՞նչ էր դա՝ ըմբռնել, հասկանալ չէի կարողանում, զգում էի, որ այդ անհայտ ու անորոշ բանից աշխարհն աչքիս հազար անգամ մեծ էր երևում, եղածը՝ հազարապատիկ շատ: Իմ կողքով զույգեր էին անցնում, ես, իմ մտքերի մեջ խորասույզ, նրանց չէի նայում, բայց մտածում էի, որ նրանք անպայման երջանիկ են, ես սրտանց ուզում էի, որպեսզի երջանիկ լինեն նրանք, որովհետև ինքս անչափ երջանիկ էի այդ պահին, և այդ երջանկությունն արբեցնում էր ինձ, ես ուզում էի ողջունել բոլորին, ես բոլորի բարին էի ցանկանում: Իրոք, թե ինչ էր կատարվում ինձ հետ՝ անհասկանալի էր: Ես վայրկյան անգամ չէի կարողանում մոռանալ Ռենային, նրա դեմքը, աչքերը, շուրթերը, ձայնի նրբագրգիռ ելևէջը, վայելչագեղ պարանոցը, որ բուրում էր ինչպես նորաբողբոջ վարդը: Աստված իմ, մի՞թե այդպես միանգամից սիրահարվեցի նրան: Ես զարմանում ու ծիծաղում էի ինքս ինձ վրա, որովհետև այսօր առավոտյան ես ոչինչ չգիտեի նրա գոյության մասին, իսկ հիմա նրա մասին մտածելն անգամ ինձ ուրախություն է պատճառում: Ես ուզում էի ետ պահել ինձ այդ խելացնոր մտքից, ես աշխատում էի ուրիշ բանի մասին մտածել, բայց չէր հաջողվում: Ես նախանձում էի Արմենին, բայց դա չար նախանձ չէր, պարզապես ափսոսում էի, որ ոչ թե ինձ, այլ նրան է բախտ վիճակվել ծանոթանալ այդպիսի հրաշք աղջկա հետ: Հարկավոր է մոռանալ նրան, մտածում էի, անպայման մոռանալ, ինչքան էլ դժվար լինի ինձ համար, որովհետև իմ կողմից գեղեցիկ քայլ չէ՝ մտածել մեկի մասին, որը ոչ թե քո, այլ ուրիշի ծանոթուհին է, նրա հետ եկավ քեզ մոտ: Տանը նույնպես մտածում էի Ռենայի մասին, հիշողություններն ալեկոծում էին իմ հոգին, անծանոթ հույզեր արթնացնում իմ մեջ, ես իմ աչքի առջև շարունակ տեսնում էի նրա ամոթխած և ուշադիր հայացքը, գեղեցիկ շուրթերի արանքից երևացող ատամների տամուկ փայլը, հիշում էի նրա մատների սառը հպումը, և այդ ամենից ասես գլուխս պտտվում էր: Դասական երաժշտության տակ հաճելի էր մտածել ու հիշել: Հիշել ու մտածել: Իսկ գիշերը՝ երազում, ես կրկին նրա հետ էի, քաղցր ինքնամոռացության մեջ ես գրկել էի նրան, ես նրան սեր էի խոստովանում, ես նրան կրկին ու կրկին համբուրում էի ու չէի հավատում, որ հենց հիմա համբուրեցի այդ շուրթերը, որ երազից դուրս նման իրական բան կարող է լինել և բերկրանքից ու երջանկությունից կտրվում էր շունչս…

Հեռախոսազանգն արթնացրեց ինձ: Երազի տպավորության տակ՝ ես ցատկեցի դեպի հեռախոսը, չգիտես ինչու, մտածելով, որ Ռենան է զանգողը:

Ռենան չէր, իհարկե. մայրս էր Սումգայիթից զանգում, և ես սուր ամոթ զգացի այն բանից, որ քամու դեմ վառած լուցկու կրակի պես հանգավ ոգևորությունս: Մայրս անհանգստացած էր, որ տուն չէի գնացել, չնայած իմ խոստմանը, ասաց, որ երեկոյան քույրս Ստավրոպոլից նույնպես զանգել է, բայց ես տանը չէի:

Ասացի, որ հյուր ունեի Երևանից, հաջորդ ուրբաթ անպայման կգամ: Հետո լվացվեցի, մի թեթև նախաճաշեցի և սկսեցի պատրաստվել այսօրվա հանդիպմանը: Մի քանի անգամ, աղջկա նման՝ հայելու առջև փոխեցի շորերս, մեկ այս փողկապն էի փորձում, մեկ այն, ի վերջո, ընտրեցի՝ սև կոստյում, կապույտ վերնաշապիկ և դարչնագույն փողկապ՝ մանուշակագույն երանգներով: Օծանելիքներից ընտրեցի «Դրակարը»: Դա Արինայի նվերն էր՝ փետրվարի քսաներեքի առթիվ, և ինձ շատ էր դուր գալիս:

Ժամը տասներկուսին զանգեց Արմենը:

– Հը, ինչպե՞ս ես, – ծիծաղեցի ես: – Մարգարիտային հաջողվե՞ց կախվել:

– Հա, մինչև առավոտ վզիցս կախված էր, – Արմենը ծիծաղեց, ավելացրեց, – Լեո ջան, եկել եմ կինոյի տոմս վերցնելու, նոր տեսա, որ, թարսի պես, ուրիշ շալվար եմ հագել՝ փողերս մնացել են մյուս գրպանում, չգիտեմ ինչ անեմ, մինչև մեր հանդիպումը, ուզում էի Ռենայի հետ կինո գնալ:

– Արի, ես կտամ, – ասացի ես, մտածելով, որ նա երեկ ահագին ծախսի տակ ընկավ: – Հո չե՞ս մոռացել հասցեն:

– Իյա¯: Ի՞նչ ես ասում, – ուրախաձայն ասաց նա: – Իհարկե, չեմ մոռացել:

– Դե, ավելի լավ, որ չես մոռացել, արի: Միասին սուրճ կխմենք:

Արմենը եկավ մի կես ժամից:

– Քսանհինգ ռուբլին հերի՞ք է, – հարցրի ես:

– Իհարկե, շատ էլ է: Անչափ շնորհակալ եմ, Լեո ջան: Քեզ ասեմ՝ իսկական ընկեր ես ու իսկական տղամարդ: Դա իմ կարծիքն է: Ապրես:

Նա սափրվեց, սուրճ խմեցինք: Արմենին ճանապարհելուց հետո նորից անհանգիստ քայլում էի՝ նայելով ժամացույցին, ժամանակը կարծես թե դժվար էր առաջ գնում, փորձեցի ինչ-որ բան կարդալ ժամանակը կարճելու համար, բայց ոչինչ չստացվեց, նույն պարբերությունը ստիպված մի քանի անգամ կարդում էի. ուշքս ու միտքս այնտեղ էր՝ Ռենայի հետ:

Հեռախոսը զանգեց: Վերջապե¯ս… սիրտս տրոփեց, ինչ-որ հաճելի ոգևորությամբ համակված՝ դանդաղ վերցրի լսափողը:

– Ալլո:

– Ալլո, բարև ձեզ: Լեո, դուք եք, չէ՞:

Ձայնն անծանոթ էր:

– Բարև ձեզ: Այո:

– Ռաուֆ Ալիևիչն է, «Նոր Ինտուրիստից»: Ինչպե՞ս եք:

– Շնորհակալ եմ… Երեկ շատ լավ էր ձեզ մոտ, անմոռաց երեկո էր:

– Շատ ուրախ եմ, մենք ամեն ինչ անում ենք, որպեսզի մեր հյուրերը գոհ մնան: Համեցեք, միշտ պատրաստ ենք: Բայց գիտե՞ք… – նա մի պահ ասես վարանեց, հետո միանգամից ասաց, – դուք երեկ գնացիք առանց վճարելու:

 

– Ինչպե՞ս, – ես զարմանքից կարկամեցի: – Չի կարող պատահել:

– Գիտե՞ք, մենք շատ մտածեցինք… ուզում էինք աշխատողներով մի կերպ… բայց դե, գումարը շատ է մեծ, երեք հարյուր ռուբլի, հնարավոր չեղավ…

Տևեց երկար դադար: Ես ոչինչ չէի գտնում ասելու, իսկ նա սպասում էր:

– Դուք մինչև քանի՞սն եք այդտեղ, – ի վերջո հարցրի ես, դեռևս չհավատալով իմ լսածին:

– Վաղը կարո՞ղ եք անցնել:

– Այո, իհարկե:

– Վաղը հինգին-վեցին, խնդրեմ, եկեք: Ես ձեզ կսպասեմ:

Այս ամենն արտասովոր էր, տարօրինակ: Շա¯տ էր տարօրինակ: Հիշում եմ, Արմենը մի քանի անգամ դուրս եկավ դահլիճից ու կրկին վերադարձավ: Գուցե սպասո՞ւմ էր ինչ-որ մեկին, իսկ նա ուշանո՞ւմ էր: Ամեն դեպքում, ինչպե՞ս դա կարող էր պատահել, չէ՞ որ Արմենն ինքը հրավիրեց: Նա գնաց հաշիվը փակելու, իսկ մենք ներքևում Ռենայի հետ սպասում էինք նրան: Իսկ հեռախոսահամա՞րը: Մետրդօթելը որտեղի՞ց կարող էր դա իմանալ: Մի՞թե զանգել է կոմիտե: Իրարամերժ մտքերը հանգիստ չէին տալիս ինձ:

Ժամը չորսի մոտերքը զանգեց Արմենը: Ռաուֆ Ալիևիչի հեռախոսազանգի մասին ես նրան ոչինչ չասացի, ասացի միայն, որ շտապ գործով տեղ պետք է գնամ, և որ մեր հանդիպումն այսօր չի կայանա:

– Ուրեմն վա՞ղը, – հարցրեց Արմենը:

– Վաղը, – պատասխանեցի ես ու դրեցի խոսափողը:

Սակայն մյուս օրը նա չզանգեց: Նույն՝ մեկը մյուսին հակասող մտքերը դեռևս հանգիստ չէին տալիս ինձ: Ես հիշեցի, որ Ռենայի հեռախոսահամարը մնացել է իմ խոսափողի մեջ: Այո, ահա այն՝ 92-69-98: Ես երկչոտ հավաքեցի՝ 9, 2, 6, 9, 9, մի պահ վարանում էի պտտել վերջին թիվը: Սիրտս ուժգին տրոփում էր, վերջապես պտտեցի վերջին թիվը՝ 8: Հեռախոսագծի մյուս ծայրում իսկույն վերցրին լսափողը:

– Ալլո՞, – դեռևս երկչոտ ասացի ես:

– Բարև, Լեո, – կրծքային քաղցրանուշ ձայնով ասաց Ռենան:

Զարմանալի է, եթե մարդը սիրելի է քեզ, սիրելի է և նրա ձայնը: Ինչպիսի¯ երջանկություն, նա իսկույն ճանաչեց իմ ձայնը, ասես սպասում էր այդ զանգին: Եվ ինչքան քիչ բան է պետք, որ մարդ երջանիկ զգա իրեն: Ես վայրկենապես մոռացա և՛ Արմենին, և՛ այդ ամբողջ տարօրինակ պատմությունը՝ կապված ռեստորանի հետ:

– Բարև, Ռենա, – ինչպես ուրբաթ օրը՝ խմբագրությունում, ես ակամա ոտքի ելա, – ինչպե՞ս եք:

– Լավ եմ: Դո՞ւք ինչպես եք:

– Շնորհակալություն: Ես նույնպես լավ եմ: Ռենա, կարևոր գործով ուզում եմ հանդիպել ձեզ: Դա հնարավո՞ր է:

– Իհարկե: Ե՞րբ և որտե՞ղ:

– Բաքսովետի մետրոյի մոտ: Ժամը հինգին:

– Շատ լավ: Ժամը հինգին ես այնտեղ կլինեմ:

– Շնորհակալություն:

Ես մի պահ խոսափողը ձեռքիս շրջում էի սենյակում, ինձ թվում էր՝ այն դեռ պահում է Ռենայի հարազատ շունչն ու քնքշանուշ ձայնը:

Իրոք, բոլոր ձայների մեջ ամենաքաղցրն այն աղջկա ձայնն է, որին սիրում ես: Մի՞թե ես արդեն սիրում եմ նրան:

Ռենային դիմավորեցի մետրոյի նախասրահում: Նա բաց կապույտ բլուզ էր հագել, ոսկյա բարակ շղթայիկը պսպղում էր ճերմակ պարանոցին, մազերը, ինչպես երեկ չէ մյուս օրն էր, անփութորեն թափված էին ուսերին: Դեռևս շարժասանդուղքին կանգնած՝ նա հարազատորեն ժպտաց ինձ, և այդ ժպիտը կախարդիչ էր: Նրա լիքը շուրթերի կիսաթափանցիկ փայլն ու շողշողուն թարմությունը նույնպես կախարդիչ էին:

– Ողջույն, – Ռենան ձեռքը մեկնեց, և ես բերկրանքով մտածեցի, որ նա չէր շտապում ետ քաշել ձեռքը, – վաղո՞ւց եք սպասում:

– Չէ, նոր եկա, – ասացի ես, թեպետ մոտ տասնհինգ րոպե կլիներ, որ սպասում էի նրան՝ նայելով շարժասանդուղքով վեր ելնող մարդկանց անդադար հոսքին:

Մենք դուրս եկանք փողոց: Հաճելի տաք եղանակ էր:

– Երեկ Արմենն ասաց, որ միասին կինո պիտի գնաք, – ասացի ես: – Լա՞վ նկար էր:

– Երե՞կ: Երեկ լրացել էր իմ տասնինը տարին, իմ ծննդյան օրն էր, – ասաց նա ու կանգ առավ:

Ես զգացի, որ ծննդյան օրվա մասին ասածը հանկարծակի դուրս թռավ բերանից, նրա դեմքը շառագունեց:

– Ես ամբողջ օրը տանն էի, – անվճռականորեն ավելացրեց Ռենան: – Եվ ոչ մի տեղ չեմ գնացել: Նա ինձ չի զանգել և… չէր էլ կարող զանգել, նա չգիտի իմ հեռախոսահամարը:

Ես ոչինչ չէի հասկանում:

– Ձեր ծննդյան օրվա առթիվ սրտանց շնորհավորում եմ, – ասացի ես:

– Շնորհակալություն, – արձագանքեց Ռենան ամոթխած շփոթմունքով:

– Արմենի հետ պայմանավորվել էինք «Գյուլիստան» գնալ, եթե հիշում եք: Նա պետք է խոսեր ձեզ հետ ու զանգեր ինձ: Ինչպե՞ս պիտի զանգեր, եթե չուներ ձեր հեռախոսահամարը:

– Երևի մտածում էր վերջին րոպեին վերցնել, բայց ես մերժեցի:

Մի պահ լռություն տիրեց:

– Ռենա, կներեք, իհարկե, որ նման հարց եմ տալիս, – ասացի ես: – Արմենին դուք վաղո՞ւց եք ճանաչում:

Ռենան տարակուսանքով նայեց ինձ:

– Գիտե՞ք, ես նրան ընդամենը երկու անգամ եմ տեսել և, հետաքրքիր է, երկու անգամ էլ՝ պատահաբար: Առաջին անգամ հենց այստեղ, մետրոյի մոտ պատահեց, դա մի քանի ամիս առաջ էր: Ես հանրային գրադարանից էի գալիս, մոտեցավ, ինչ-որ հասցե էր հարցնում, ես նրան բացատրեցի: Երկրորդ անգամ, դա արդեն երեկ չէ մյուս օրն էր, մտա ձեր շենքի տակ գտնվող փոստը՝ մերոնց զանգելու, ինքն էլ այնտեղ էր, ինչ-որ տեղ էր զանգում, մոտեցավ, դարձյալ ինչ-որ բան էր հարցնում: Հետո խնդրեց իր հետ բարձրանալ ձեզ մոտ, խմբագրություն, ասաց որ ձեր ծննդյան օրն է և որ ձեզ համար հաճելի կլինի, եթե երկուսով շնորհավորենք ձեր ծնունդը: Շատ խնդրեց: Մի խոսքով, չգիտեմ ինչ փչեց խելքիս, նրա հետ բարձրացա ձեզ մոտ: Դե, մնացածը դուք գիտեք:

Ասես ծանր բեռից ազատված՝ ես ազատ շունչ քաշեցի:

– Եվ ծննդյան ու նախածննդյան այդ բոլոր ծիսակատարությունների մասին նա, իհարկե, հնարում էր: – Ռենան նայեց ինձ ու լայն ժպտաց: – Հնարո՞ւմ էր:

– Երևի, – խուսափողական ասացի ես: – Ուրեմն նա չուներ ձեր հեռախոսահամարը:

– Չէ, իհարկե:

– Հետաքրքիր է:

– Ձեր զանգից, ճիշտն ասած, ես մի տեսակ կորցրի ինձ ու այդպես էլ չհասկացա՝ իսկ ձե՞զ որտեղից իմ հեռախոսահամարը:

– Չեմ ասի, – ժպտացի ես, – դուք իմ ռադիոհեռախոսով տուն զանգեցիք, հիշո՞ւմ եք:

– Հիշում եմ:

– Խոսափողում պահպանվում է համարը:

Ռենան ծիծաղեց, ասաց.

– Թող այդպես լինի, – և իր քնքույշ կապույտ աչքերով նայելով ինձ՝ ավելացրեց, – ի՞նչ կարևոր գործ է, որի մասին ասացիք հեռախոսով:

– Մենք երեկ չէ մյուս օրը ռեստորանից դուրս ենք եկել առանց վճարելու:

– Չէ հա, – Ռենան ետ ընկրկեց, վախվորած ձեռքը տանելով այտին: – Չի կարող պատահել:

– Այն թիկնեղ տղամարդուն հիշո՞ւմ եք: Ռաուֆ Ալիևիչ: Արմենը ռեստորանում մեզ ներկայացրեց նրան: Նա երեկ զանգեց ինձ:

– Ինչպիսի¯ խայտառակություն, – Ռենան տագնապած նայեց ինձ, – ի՞նչ պիտի անենք:

– Նա հիմա սպասում է մեզ, – ասացի ես:

– Մի րոպե, – մտամոլոր ասաց Ռենան, մտքում ինչ-որ հաշվարկներ անելով: – Ես հորս ասել չեմ կարող, մորս՝ նույնպես, եղբորս՝ առավել ևս, իսկ եղբորս կնոջը կասեմ: Իրադան կօգնի: Իմ միամսյա կրթաթոշակը մոտս է, դա էլ կարող եմ տալ:

– Ռենա, ոչ մի բան պետք չէ, մի մտածեք, – ես խանդաղատանքով նայեցի նրան: – Գնանք:

– Հնարավո՞ր չէ առանց ինձ, – Ռենան խնդրողական նայեց:

– Անհնարին է: Հնարավոր լիներ՝ մենակ կգնայի, – ջերմ գոհունակությամբ ասացի ես: – Դե, գնացինք:

Ես թևանցուկ արեցի Ռենային և համարյա ուժով տարա դեպի տաքսիների կանգառ:

 

* * *

Ռաուֆ Ալիևիչը մեզ դիմավորեց հարգալիր ու հոժարակամ ժպիտով, ասաց, որ իր պրակտիկայում այդպիսի բան չի եղել, այսինքն եղել է, բայց դե որ մեզ նման հարգարժան մարդիկ թողնեն ու առանց վճարելու հեռանան՝ չէ, էդպիսի բան չի եղել, ինքը նման դեպք չի հիշում:

Մենք «Արևելյան» դահլիճ չգնացինք, նստեցինք «Հայելազարդ» դահլիճում, լուսամուտի մոտ: Ռենան այդպես ցանկացավ: Բեմահարթակի վրա, աթոռին սաքսոֆոն էր դրված, մի ուրիշ աթոռի՝ շեփոր ու թմբուկ, պատյանով կոնտրաբասը կանգնած էր պատի տակ. երաժիշտներն արդեն եկել էին և բեմահարթակի առջև հավաքված զրուցում էին, մերթ ընդ մերթ նայելով հաճախորդների կողմը:

Ռենայի համար կիսաքաղցր շամպայն պատվիրեցի, ինձ համար՝ կոնյակ: Մատուցողուհին փոքր-ինչ գունատ, նիհարավուն, սակայն գրավիչ դեմքով ռուս աղջիկ էր, և մեր պատվերները կատարում էր ընդգծված պատրաստակամությամբ, ասես դա մի առանձնահատուկ հաճույք էր պատճառում նրան:

Բարի առջև, կանգնակի բարձր աթոռներին թառած, երկու աղջիկ՝ մինչև գոտկատեղ հասնող երկար ոտքերով, տոնիկով ու կիտրոնով ջին էին խմում գունավոր ծեղաձողիկներով, գնահատող հայացքներով երբեմնակի նայելով տղամարդկանց:

Հաճելի մթնոլորտ էր, մեղմիկ երաժշտություն: Ինձ դուր էր գալիս, որ բոլորը, կից սեղաններից, ուշադրություն էին դարձնում մեզ վրա: Մենք զրուցում էինք, մեկ ես էի ինչ-որ պատմություն անում, մեկ՝ Ռե­նան, և ես հետզհետե զգում էի, որ նրա մոտիկ ներկայությունը խենթացնում է ինձ: Ռենան ուշադիր լսում էր ինձ, երբեմն ժպտում, ծիծաղում էր: Եվ, ի զարմանս ինձ, դիմակայած պատի երկայն հայելու մեջ ես հանկարծ տեսա Արմենին. սիգարետը բերանին, անհոգ՝ նա դանդաղ բարձրանում էր երկրորդ հարկ: Ես մտածեցի, որ այն օրը, ամենայն հավանականությամբ, չէր կարողացել վճարել և հիմա եկել է վճարելու: Շրջվելով ետ, ես ձեռքով արեցի. նա մեզ չէր տեսնում, կոկտեյլ խմող աղջիկները կարծես թե ծանոթ էին նրան, նույնիսկ տեսա՝ նա ժպտաց նրանց, սակայն, հանկարծակի տեսնելով մեզ, կանգ առավ՝ տարակուսալի հայացքով նայելով մեր կողմը, հետո ժպիտ սարքեց դեմքին, մոտեցավ:

– Իյա¯… Բարև ձեզ, ես էլ առավոտվանից զանգում եմ, զանգում՝ պատասխան չկա, ահա թե որտեղ եք: Էս ի՞նչ եք խմում՝ կոնյակ, շամպայն, օղի չկա՞, – նստելով սեղանի մոտ, ազատ բազկաթոռում, հարցրեց նա և նայելով Ռենային, չմոռացավ հաճոյախոսություն անել, – իսկ Ռենան, ինչպես միշտ, սքանչելի է: Նոր անեկդոտ. փողոցով մի աղջիկ է անցնում, նկատում է, որ մի տղա շարունակ հետևում է իրեն: Բավական երկար քայլելուց հետո աղջիկը հանկարծ շրջվում, ասում է. «Լսիր, ինչո՞ւ ես անընդհատ հետևում ինձ»: «Հիմա՝ երբ շրջվեցիք, – ասում է տղան, – անկեղծ ասած, ինքս էլ եմ զարմանում»:

Մենք ծիծաղեցինք, ես կանչեցի մատուցողուհուն, նա օղի բերեց: Ես, իհարկե, չհավատացի, որ նա, իբր, զանգել է ինձ, զանգեր եղել էին, բայց, ոչ, նա չէր զանգել: Այդ մասին ոչինչ չասացի նրան, չասացի նաև ռեստորանային պատմության մասին, Ռաուֆ Ալիևիչին, որն ինչ-որ առիթով մոտեցել էր մեզ, նույնպես հասկացրի՝ ոչինչ չասել, և նա գլխով համաձայնության նշան արեց: Արմենը վերջում տարօրինակ կենաց առաջարկեց.

– Թող բացվող օրը խաղաղությամբ մտնի մեր հարկերի տակ, – ասաց նա, հետո ինչ-որ բան հիշեց, ավելացրեց մտահոգ, – Վրաստանի կողմերից ադրբեջանցի մի ընկեր ունեմ, չէ, ինչ ընկեր, նոր եմ պատահաբար ծանոթացել, գողական աշխարհի հետ կապ ունի, ձեր կենտկոմի քարտուղար Հասան Հասանովի մոտ բարեկամներից է, ասում է, խոսք կա, որ ինչ-ինչ նպատակների համար քրեական կալանավորներին բաց են թողնելու բանտերից… Ամեն ինչ ինձ չի ասում, բայց տեսնում, զգում եմ, որ ինչ-որ վատ բաներ կարող են կատարվել: Ամեն շաբաթ-կիրակի ֆիլհարմոնիայի շենքում գաղտնի խորհրդակցություններ են տեղի ունենում այդ նույն Հասանովի գլխավորությամբ… Թող բացվող օրն, այո, խաղաղությամբ մտնի մեր հարկերի տակ, – կրկնեց նա նույն մտահոգ տեսքով, – թող մարդը բնավեր չդառնա, ոչ էլ ողբ ու լաց լինի անժամանակ կորստի համար: – Նա նայեց ժամացույցին, և, ելնելով տեղից, ավելացրեց, – կներեք, 26 կոմիսարների մետրոյի մոտ ինձ սպասող կա, մի տասը-տասնհինգ րոպեից կգամ:

Իրոք, տարօրինակ կենաց էր Արմենի կենացը: Ճիշտ է, մենք իսկույն մոռացանք այն, համարելով սովորական խոսակցություն, բայց հետագայում ես հաճախակի էի մտաբերում Արմենի այդ չարագուշակ խոսքերը: Նրա գնալուց հետո ես նկատեցի, որ կոկտեյլ խմող աղջիկները նույնպես չկան: Կոկտեյլի երկարուկ կիսատ բաժակները՝ ծեղաձողիկները մեջը, դրված էին կանգնակին:

Ռենայի հետ պարեցինք մի քանի անգամ, հաճելի էր նրա երկչոտությունը, շփոթմունքը, նրա մազերի խտուտը իմ կզակին, մարմնի փխրուն ջերմությունը ափերիս տակ, թեթև պարաքայլը, նրա բերկրանքն ու լուսաշող թեք նայվածքը, արծաթահունչ ձայնը, որ ոչ ոք չունի արար աշխարհում, շարժումների ու ձևերի վայելչությունն ու այն, որ ճակատին ընկնող ոսկեգանգուր մազափունջը փչելով՝ մտերմիկ հայացքով նայում էր ինձ:

Իսկ Արմենն այդպես էլ չեկավ: Մենք սպասեցինք տասը-տասնհինգ րոպեն, որի մասին ասել էր. անցավ մեկ ժամ, երկու ժամ, իսկ նա այդպես էլ չեկավ:

– Չեկավ, – ասացի ես նրա մասին՝ մի անգամ ևս նայելով պատաջահերով լուսավորված հայելուն, որն արտացոլում էր գրանիտե սանդղաշարը՝ վերևից մինչև առաջին հարկ:

Ռենան ակնդետ նայեց ինձ, ըստ երևույթին, իմ ձայնի մեջ ափսոսանքի նշույլ չկար, և նա դա նկատեց:

– Իսկ դու ուզո՞ւմ ես, որ նա վերադառնա:

– Ոչ, – ասացի ես:

– Ինչո՞ւ:

– Իսկ դո՞ւ, – նույնպես եզակի դեմքով՝ հարցին հարցով պատասխանեցի ես:

Ռենան տարուբերեց գլուխը, ձեռքի սովոր շարժումով ճակատից ետ տանելով մազափունջը: Նա ժպտաց, ուշացումով ասաց.

– Ոչ:

– Ինչո՞ւ, – հարցրի ես, ակամա ձեռքս դնելով նրա ձեռքին:

Ռենան ձեռքը հետ չքաշեց:

– Որովհետև դու չես ուզում դա, – նա ինքնագոհ ժպիտով նայեց ինձ:

Ես մատներով գուրգուրում, փաղաքշում էի նրա մատները, և նա դարձյալ ետ չեր քաշում ձեռքը, հետո նրա ձեռքն իմ ափի մեջ շրջվեց, և մեր մատները խառնվեցին: Հուզմունքն ալիքվեց իմ ներսում, սիրտս տագնապահար թպրտաց, լցվեց անհուն սիրով ու խանդաղատանքով: Սիրունիկ մատնակոճերով նրա երկար նուրբ մատները ես հպեցի շուրթերիս:

– Ռենա, – սրտի նվաղումով ու հուզահամակ շշնջացի ես, – ես ուզում եմ հավատաս, որ այսօր ամենալավ, ամենագեղեցիկ, ամենասքանչելի, ամենաերջանիկ օրն է իմ կյանքում: Ասա, դու հավատո՞ւմ ես, որ դա այդպես է:

– Հավատում եմ, – ասաց նա, և նրա շուրթերը հրաբորբ էին: – Ես ուզում եմ, – շարունակեց Ռենան, նրա ձայնը դողաց, – ուզում եմ, որ դա լինի առաջին օրը և որ այդպիսին լինի նաև հաջորդ օրը և մնացած բոլոր օրերը: Իսկ հիմա գնանք: Ուշ է արդեն:

Սքանչելի երեկոյի համար ես շնորհակալություն հայտնեցի մատուցողուհուն, չմոռանալով մի կարմիր թղթադրամ էլ աննկատ սահեցնել նրա գրպանը, վճարեցի նաև երեկ չէ մյուս օրվա համար, և մենք Ռենայի հետ իջանք առաջին հարկ: Ծաղկավաճառից մեկ առ մեկ խնամքով ընտրելով՝ հոլանդական տասնինը ճերմակ վարդ գնեցի՝ մեկը մյուսից գեղեցիկ, երկար ցողուններով, և նվիրեցի Ռենային, որի համար նա անչափ շնորհակալ եղավ: Հուզմունքից շփոթված՝ նա տաքուկ շուրթերը հպեց այտիս, որից մի պահ մնացի գամված տեղում:

Ռենան դարձյալ չուզեց, որպեսզի իրեն տաքսիով ուղեկցեմ տուն: Բաժանվեցինք մետրոյի մոտ, վերջին պահին, ճերմակ վարդերը սեղմած կրծքին, կամացուկ ասաց.

– Լեո, ես ուզում եմ հավատաս, որ այս օրը ինձ համար ևս կմնա որպես անչափ երջանիկ և անմոռաց օր:

Մետրոյի նախասրահում Ռենան այլևս չէր երևում, բայց ես դեռևս կանգնած էի՝ ասես անկարող շարժվելու. նա իր արբեցնող էությամբ ասես դեռ իմ կողքին էր, և ես զգում էի նրա տաք շունչը, նրա թովիչ ձայնը, նրա զգլխիչ բույրը, նրա փափուկ մազերի հպանցիկ շոյանքն իմ դեմքին…

* * *

Պլանավորումից ես դուրս եկա անտրամադիր: Գործուղման գնալ բոլորովին չէի ուզում, բայց և գլխավոր խմբագրի խնդրանքը մերժել նույնպես չկարողացա. հո չէի՞ ասելու, թե պատանյակի պես խելքը թռցնելու աստիճան սիրահարված եմ, հասկացեք, և սիրտս շատ է ուզում, որ մնամ այստեղ, քաղաքում, մի անգամ ևս հանդիպեմ նրան, ախր, չեք պատկերացնում, թե ինչքան սիրուն ու լավիկն է նա, արար աշխարհում չկա ավելի գեղեցիկ պատկեր, քան նրա լուսապայծառ դեմքը և չկա ավելի քաղցր երաժշտություն, քան ինձ համար այնքան սիրելի նրա ձայնի ամեն մի հնչյունը, իսկ Միր-Բաշիրի շրջան, այդ հեռավոր ու մենավոր հայկական Բեգում-Սարով տարօրինակ անունով գյուղ, ուր Հայրենական Մեծ պատերազմում զոհված համագյուղացիների հիշատակին հուշարձան է կանգնեցվել և գյուղի ղեկավարությունը զանգել, խնդրում է հեռուստատեսությամբ հաղորդում տալ հուշարձանի բացման արարողության մասին, թող մեկ ուրիշը գնա:

Տասը րոպեական հաղորդում, և մենք չորս հոգով՝ խմբագիր, ռեժիսոր, օպերատոր ու հաղորդավար, երեքհարյուր կիլոմետր ճանապարհ պետք է կտրենք, իսկ ճանապարհը, ընդհուպ մինչև Քուռ գետը, անցնում է չոր, դժնատես ու մեռյալ տափաստանով. ո՛չ ծառ, ո՛չ բուսականություն՝ ձանձրացնող միապաղաղությամբ ձգվող ասֆալտապատ մի ճանապարհ՝ համատարած ամայության թագավորությունում:

Քուռ գետից այն կողմ միայն բուսականություն կար: Բամբակի անծայրածիր դաշտերում կանայք էին աշխատում: Ճանապարհի երկարությամբ, այս ու այն տեղ, բացօթյա խորտկարաններում տղամարդիկ նարդի էին խաղում կամ թեյ խմում՝ ալարկոտ նայելով ճանապարհով անցուդարձող մեքենաներին:

Տափաստանային էր և Բեգում-Սարով գյուղը, բայց այն կորած էր ծառ ու ծաղկի մեջ՝ իսկական մի դրախտ՝ անծայրածիր տարածության մեջ:

– Շենք ու շնորքիդ մեռնեմ, հայ, – հոգնած ոտքերը մեքենայից դուրս քաշելով՝ ասաց օպերատոր Բենիկը: – Որտեղ ոտք ես դնում՝ չոր հողը ծաղկում է: Առաջ Մարտակերտի շրջանին էր պատկանում այս գյուղը, – ասաց նա, – հետո վերցրել, կցել են ադրբեջանական Միր-Բաշիրի շրջանին: Հինգ թվականին, հայ-թուրքական կռիվների ժամանակ, լրիվ ավերվել էր, հիմա, տե՛ս, ինչ ծաղկուն գյուղ են դարձրել նորից: Բա էլ ի¯նչ հայ, որ չծաղեկեցնի չոր հողը…

Ինձ թվում էր՝ հաջորդ օրը կավարտենք գործը և՝ հետ, բայց ստացվեց այնպես, որ ստիպված եղանք ուշանալ ևս երկու օր և քաղաք վերադարձանք միայն հինգշաբթի օրը, կեսօրից ետ: Զարմանալի է, ամբողջ ճանապարհին մտածում էի՝ տեղ հասնենք թէ չէ՝ իսկույն կզանգեմ Ռենային, բայց հետո սկսեցի տատանվել ու փոխեցի միտքս. չէ՞ որ բաժանվելիս նա ոչինչ չասաց, իսկ զանգել՝ առանց նրա համաձայնության՝ հարմա՞ր է արդյոք:

Գլխավոր խմբագրի հետ քիչ զրուցեցինք, նա նոր անեկդոտ պատմեց մեկի մասին, որը, անսպասելի վերադառնալով հեռավոր գործուղումից, մտնում է տուն ու տեսնում՝ մահճակալին օտար մի տղամարդ: Նայելով վերմակի տակից դուրս մնացած նրա ոտքերին, հարցնում է՝ «Սա ո՞վ է»: «Ո՞վ է, ո՞վ է, – վրա է տալիս կինը: – Որ էնքան ասում էի՝ մուշտակ առ ինձ համար, առա՞ր: Ինքն առավ: Եղե՞լ է, որ գոնե մի անգամ ծովափ տանես ինձ: Իսկ ինքը տարել է: Բա ամառանո՞ցը: Մեքենա՞ն: Դու, ի՞նչ է, կարծում ես երկնքի՞ց է ընկել էդ բոլորը: Հիմի էլ ուզում է փող տա, որ նոր բնակարան առնենք»: «Որ էդպես է, – ասում է ամուսինը, – ոտքերը ծածկիր, թէ չէ՝ կմրսի»:

Ես ծիծաղելով ելա տեղից, ուզում էի դուրս գալ, գլխավորը հարցրեց.

– Սուրճ չե՞ս խմի:

– Կխմեմ, – ասացի, կրկին նստելով բազմոցին:

Գլխավորը սեղմեց սելեկտորի կոճակը, ասաց.

– Արինա, սուրճ չե՞ս պատրաստի Լեոյի համար:

– Մեծավ ուրախությամբ, – արձագանքեց Արինան, և ես ձայնի մեջ զգացի նրա անթաքույց հրճվանքը:

Գլխավորը նայեց ինձ, բազմանշանակ ժպտաց:

Քիչ անց Ժան Լիոտարի «Շոկոլադ բաժանող աղջիկը» կտավի գեղեցկուհու պես սկուտեղը բռնած՝ հանդիսավորությամբ ներս մտավ Արինան՝ ծիծաղկուն նայվածքով ողջունելով ինձ:

Ես պատասխանեցի նրա ողջույնին, ասացի.

– Արինա, վերջին մի երկու օրվա թերթերը բեր, խնդրում եմ:

Սուրճը հաճելի էր, բավականությամբ խմեցի, բարձրացա տեղից:

– Շնորհակալություն, հոգնածությունս անցավ:

– Լեոնիդ Հուրունցն այստեղ է, տեսա՞ր: Լորաննայի մոտ նստած, զրուցում են: Նա առաջ այստեղ՝ ռուսական խմբագրությունում էր աշխատում:

– Ոչ, չեմ տեսել:

Խմբագրության՝ միջանցքի վրա բացվող դռներին նայելով՝ գնացի դեպի իմ առանձնասենյակը: Սենյակում շոգ էր, փողկապիս հանգույցը թուլացրի, միացրի օդորակիչը: Նստեցի սեղանի մոտ, աչքիս տակով նայելով հեռախոսին: Ոչ, չեմ զանգի, վերջնականապես որոշեցի ես:

– Նորից բարև, – ներս մտնելով ասաց Արինան, թերթերը դնելով իմ առջև, սեղանին: – Ինչո՞ւ ուշացար, մեռանք սպասելով, – ավելացրեց նա, նստելով իմ դիմաց մշտական իր կեցվածքով՝ բերանը կիսաբաց, արմունկը հենած սեղանին, ձեռքը՝ այտին, Կանովայի քանդակների կանանց հազիվ նշմարելի հարցական ժպիտը շուրթերի անկյուններում:

– Ուզում էի տեսնել՝ կկարողանա՞մ ներել քեզ, թե ոչ:

– Ի՞նձ, – ձեռքը դնելով կրծքին, քթիկը ժնգռնած հարցրեց նա:

– Այո, – կատակախառն տոնով ասացի ես և հանկարծակի հիշեցի. Ավիկ Իսահակյանի մասին ես միայն իրեն՝ Արինային էի պատմել, սպասիր, ի՞նչ առիթով էր, հա՛, Բերիայի մասին խոսք եղավ, և ես ասացի, որ համալսարանում Ավիկ Իսահակյանը մեզ դասախոսում էր, և որ նա ամուսնացած էր Բերիայի թոռնուհու հետ, որը միաժամանակ Մաքսիմ Գորկու ծոռնուհին էր:

Պարզ է, Արինան այդ մասին պատմել է Արմենին, և նա՝ խորամանկը, կառչել էր դրանից, զանգել ինձ:

– Ինչի՞ համար, – հարցրեց նա, ստորին շրրթունքն ատամի տակ սեղմած, ուշադիր նայելով ինձ:

– Ավիկ Իսահակյանի մասին որևէ բա՞ն ես պատմել Արմենին:

– Կարծեմ… այո, նա գլխավորի մոտ էր, դուրս եկավ, հետաքրքրվում էր, քո մասին հարցրեց… Հա… Ավիկ Իսահակյանի մասին պատմեցի, նա այդ մասին ոնց որ թե չգիտեր… իսկ ի՞նչ է պատահել:

Ես Արինային կարճ պատմեցի ռեստորանի մասին, հարցրի.

– Իմ բացակայության ժամանակ Արմենը չի՞ երևացել այստեղ:

– Ոչ… – Արինան լայն բացված աչքերով նայում էր ինձ: – Ի¯նչ կեղտոտն է… Կարգին մարդու տեղ էինք դրել… Լեո, ներիր, խնդրում եմ, մեղավոր եմ…

– Դե լավ, գլուխը քարը: – Ներքուստ հաճելի էր զգալ նրա անաղարտ մաքրությունը, բայց նրա երազկոտ ու դյուրահույզ հոգու հետ խաղալը նույնպես հաճույք էր պատճառում: – Մտածում էի՝ գուցե իրար հետ պայմանավորված եք արել, բայց տեսնում եմ, որ չէ…

– Տեսնո¯ւմ եմ, որ չէ… Լեո, դու մտածո՞ւմ ես, թե ինչ ես ասում, – տեղից փութկոտ վեր թռչելով շառագունած ասաց նա՝ անարդարացի մեղադրված մանկան հուզիչ անկեղծությամբ: – Չէ, դու հասկանո՞ւմ ես, թե ինչ ես ասում:

– Դե լավ, նստիր, կատակ էր, – ծիծաղեցի ես: – Դու կատակ ասած բանը հասկանո՞ւմ ես: Նստիր, գլխավորը մի լավ անեկդոտ պատմեց, նստիր պատմեմ:

– Նստիր պատմեմ… – դեռևս նեղացած, երեխայի պես շուրթերն ուռցրած, ասաց Արինան, կրկին նստելով իմ դիմաց:

– Դասախոսը հարցնում է ուսանողուհուն. «Ձեր ազգանո՞ւնը»: «Դարբինյան», – պատասխանում է ուսանողուհին ու ժպտում: «Իսկ ինչո՞ւ եք ժպտում», – զարմանում է դասախոսը: «Գոհ եմ, որ ձեր առաջին հարցին ճիշտ պատասխանեցի», – ասում է ուսանողուհին:

– Գլխավորն այդպիսի բան չի պատմել, – արդեն ժպտալով պատասխանեց Արինան: – Դա դու հնարեցիր: Ոչինչ, սրամիտ է: Բայց կուզենայի ասել քեզ, որ ես ինստիտուտը գերազանց գնահատականներով եմ ավարտել…

– Դե, իհարկե, այլապես ինչո՞ւ պիտի ոսկե մեդալ տային:

– Մեդա¯լ տային… և չես էլ ամաչում, – աչքերը կկոցած՝ մտերմական տոնով նախահարձակ եղավ Արինան, – էն մեծ մարդուն ինչո՞ւ էիր ձեռ առել՝ «Գուցե ոչ թե ինստիտուտ, այլ համալսարա՞ն», – բերանը ծռմռելով տնազեց Արինան: – Նա էլ եկել տանը ոգևորված պատմում, հպարտանում էր, որ այդպիսի սրտացավ բարեկամ ունի: Ի միջի այլոց, նա ուզում էր գալ քեզ մոտ:

– Ինչո՞ւ: Կարո՞ղ է, փոշմանել է, ուզում է, որպեսզի ազատենք քեզ աշխատանքից:

– Ընդհակառակը, – ծիծաղեց Արինան: – Ուզում է, որ հարսներից մեկին էլ տեղավորես աշխատանքի:

– Սպասիր՝ գրիչ վերցնեմ, բոլորդ միասին քանի՞ հարս եք:

– Մի վախեցիր՝ ընդամենը երեք, – կրկին ծիծաղեց Արինան: – Միջնեկ տագրս, ինչ էլ ուզում է լինի, չի թողնի, որ կինն աշխատի, սաստիկ խանդում է:

– Ուրեմն, մնաց մեկը: Ես շատ ուրախ եմ:

– Ես էլ ուրախ եմ, որ դու ուրախ ես:

– Ես էլ ուրախ եմ, որ դու ուրախ ես, որ ես ուրախ եմ:

– Ես էլ ուրախ եմ, որ դու ուրախ ես, որ ես ուրախ եմ, որ դու ուրախ ես, որ ես… – Արինան ծիծաղեց, թափահարեց գլուխը, – լսիր, ես ուրախ եմ, դու ուրախ ես, նա ուրախ է, վա¯յ աստված, սրանք իմ գլուխն ուտելու են: «Մոզգս» արդեն շարժվեց: Մի խոսքով, մնում է մեծ տագրոջս կինը՝ Սիլվան:

– Սիրո՞ւն է:

– Սիրո՞ւն է… Քե՞զ ինչ՝ սիրուն է, թե չէ:

– Լսիր, չպիտի՞ իմանամ՝ ում եմ երաշխավորում:

– Նրանց սիրո՞ւն է պետք, թե մասնագետ:

– Սիրուն մասնագետ:

– Սիրուն մասնագետ… լեզուդ չլիներ՝ քաջքերը քեզ վաղուց տարած կլինեին:

– Քաջքերը տարած լինեին՝ ձեզ ո՞վ պիտի աշխատանքի տեղավորեր: Ի՞նչ մասնագիտություն ունի: Անուն, ազգանուն: Տարիքը:

– Տարիքը… դրանից էլ սկսեիր, – բարկացավ Արինան: – Տնտեսագիտականն է ավարտել:

– Տառերը գիտի՞:

Հոնքը կեռած՝ աչքի տակով նայեց, ծիծաղեց.

– Ի՞նչ տառեր:

– Շարունակիր, ազգանուն, անուն:

– Մեր ազգանունը նույնն է՝ Դարբինյան: Դարբինյան Սիլվա, քսաներեք տարեկան: Հոկտեմբերին լրանում է քսաներեքը: Ուրի՞շ:

– Կոմիտեի հաշվապահությունում ազատ տեղ կա: Գլխավոր հաշվապահը՝ Սեիդոզաևան, կարծում եմ, չի մերժի: Զանգե՞մ:

– Չէ, պետք չէ, – առարկեց Արինան, – սպասիր Սիլվայի հետ խոսեմ՝ նոր: Վաղը կասեմ: Սա ի՞նչ ծոցատետր է, – լայնածավալ սեղանի անկյունում, թղթապանակների արանքում ընկած սևակազմ ծոցատետրը վերցնելով՝ ասաց Արինան, հարցական նայելով ինձ:

– Երևի Արմենն է մոռացել: Վերցրու, երևաց՝ կտաս իրեն:

Արինան ելավ տեղից:

– Նախկինն այնտեղ նստած ինձ է սպասում, գնամ: Էդ հուշերով նա իմ հոգին հանելու է, հաստատ բան եմ ասում: – Դռան մոտ նա շրջվեց, հենց այնպես, ի միջի այլոց, ասաց,– էն աղջիկն էր եկել:

– Ի՞նչ աղջիկ, – իբր անտարբեր, բայց սրտահույզ բերկրանքով հարցրի ես, ներըմբռնումով զգալով, որ Ռենայի մասին է խոսքը:

– Ի¯նչ աղջիկ… չգիտեմ, – նետեց Արինան ուշադիր նայելով ինձ: – Էն որ Արմենի հետ եկել էր: Քեզ էր հարցնում:

– Ի՞նձ, – դարձյալ սրտահույզ բերկրանքով ու դարձյալ անտարբեր ձևանալով հարցրի ես:

– Ի¯նձ… Այո:

Նույն քննախույզ նայվածքը: Արինան դանդաղ ծածկեց դուռը, և ես հասկացա, որ չի գնում, կանգնած է միջանցքում: Հետո բացվեց ու փակվեց ընդհանուր սենյակի դուռը: Քիչ անց Արինայի փոքրիկ սենյակում խուլ չխչխկաց գրամեքենան:

Ես համարյա ցատկեցի տեղից, բանալին պտտեցի կողպեքի մեջ, փակեցի դուռը: Մտածում էի, եթե խոսափողը Ռենան չվերցրեց, չեմ խոսի: Հավաքեցի հեռախոսահամարը՝ 9, 2, 6, 9, 9, պտտեցի վերջին թիվը՝ 8, մի փոքր պահեցի ու բաց թողեցի: Սկավառակը մանրիկ աղմուկով վերադարձավ իր տեղը:

– Ալլո՞:

Ռենան էր:

– Բարև, Ռենա, – հուզմունքից դողացող ձայնով ասացի ես:

– Ողջույն, Լեո: Ես երկու անգամ եկա քեզ մոտ, խմբագրություն, դու տեղում չէիր:

– Ես անսպասելի գնացի գործուղման, – մի տեսակ արդարանալով բացատրեցի ես, – և ամբողջ ճանապարհին ու այնտեղ շարունակ մտածում էի քո մասին:

– Շնորհակալ եմ: – Նույնիսկ հեռախոսով ասես զգացվում էր նրա ամոթխած ժպիտն այդ պահին: – Հաճելի է լսել: Երկուշաբթի օրը ոչ մի տեղ չե՞ս մեկնում:

– Ոչ, – արագ ասացի ես:

– Երկուշաբթի պարապմունքներից հետո կանցնեմ: Սպասիր ինձ, լա՞վ:

– Իհարկե:

Սակայն Ռենան չդրեց խոսափողը:

– Գիտե՞ս, քո վարդերը չեն թառամել դեռ, – ասաց նա: – Կոկոնները լրիվ բացվել են և սենյակս լցված է բուրմունքով: – Նա մի կիսավայրկյան լռեց, ասաց, – նրանք շարունակ հիշեցնում են ինձ քո մասին:

– Հարյուրավոր ճանապարհների խաչմերուկում, – ասացի ես, – մարդիկ հանդիպում են իրար առանց գիտենալու, որ իրենց անցյալ ամբողջ կյանքը եղել է այդ հանդիպման նախապատրաստումը:

– Այո, երևի այդպես է, – արձագանքեց Ռենան: – Իսկ ի՞նչ է սպասում նրանց հարյուրավոր ճանապարհների այդ անհայտ խաչմերուկից հետո՝ նույնպես անկարելի է գիտենալ:

– Դու ինձ դուր ես գալիս, Ռենա, շա¯տ, – դարձյալ հուզված ասացի ես: – Երկուշաբթի ես ամբողջ օրը կսպասեմ քեզ:

– Ցտեսություն, – ծիծաղեց նա, սակայն դարձյալ չդրեց խոսափողը: – Դու նույնպես համակրելի ես ինձ: Երկուշաբթի կգամ, ցտեսություն:

– Ցավդ տանեմ, – սրտի անդիմադրելի մղումով ասացի ես, և իմ ձայնը թրթռաց:

– Սավետ տանեմ: Դա ի՞նչ է նշանակում:

– Ոչ թե՝ սավետ տանեմ: Այլ՝ ցավդ տանեմ:

– Ցավեդ տանե՞մ:

– Ոչ, ցավըդ տանեմ:

– Ցավե՞դ տանեմ:

– Ոչ, ոչ, ցավըդ տանեմ:

– Դա ինչպե՞ս է թարգմանվում:

– Ռուսերեն բառացի՝ որպեսզի ես ինձ վրա վերցնեմ քո ցավը:

– Ա¯… աղրըն ալըմ, – քնքշահույզ արտաբերեց Ռենան: – Կամ իմաստով իրար մոտ՝ դարդըն ալըմ, գադան ալըմ, ադրբեջաներեն ավելի ճիշտ և լավ է հնչում, քան ռուսերեն: Ցավեդ տանեմ: Ցտեսություն, – նա ծիծաղեց, ցած դրեց հեռախոսը:

Անկանոն բաբախող սրտով ես որոշ ժամանակ քայլեցի առանձնասենյակում՝ չիմանալով անելիքս: Սիրտս չեր դիմանում, ուզում էի ինչ-որ մեկին պատմել, ասել, որ երկուշաբթի Ռենան կգա ինձ մոտ և որ ամբողջ օրը ես անհամբեր ու կարոտով կսպասեմ նրան: Բայց և գիտեի, որ երբեք ու ոչ ոքի ոչինչ չեմ պատմի նրա մասին:

Հինգերորդ հարկի իմ պատուհանից նայեցի ներքև, ուր մենավոր մի փշատենի, շենքը շրջափակող պատն ի վեր բարձրացել, կախվել էր կենտկոմին նայող փողոցի վրա՝ ճերմակ ծաղկափոշի տարածելով շուրջը: Գույնզգույն թիթեռները ճախրում էին ծաղկափոշու ամպիկների մեջ, իջնում ծաղիկներին: Իմ պատուհանից երևում էր Բաքսովետի մետրոյի հրապարակը՝ իր մարդաշատ անցուդարձով, հին Բաքուն՝ Իչարի Շահարն էր երևում, հրետանու անցքերով հաստաբեստ բարձր բերդապարսպից այն կողմ, արևի տակ փայլող ձյութածածկ տափարակ կտուրներով, քարվանսարայներով, բաղնիքներով, մզկիթներով, մուեձինի՝ նամազի հրավիրող թախծորուն կանչով ու դեպի ծով իջնող սարդոստայնային նեղլիկ փողոցներով, երևում էր և ծովը, ուր խարիսխ նետած նավի վրա անդադար պտտվում էին ճայերը, երբեմն սլացիկ նետվում ջրերի մեջ: Մինչև կենտկոմի նոր շենքի կառուցումը ծովն այստեղից լրիվ երևում էր, իսկ հիմա՝ միայն մի մասը: Գարնանային արևի տակ ջրերը կուրացուցիչ շողում էին, անդրադարձնելով արևի պայծառ ճաճանչները: Երկինքը նույնպես կիսված էր երևում իմ առանձնասենյակից: Կիրովի անվան զբոսայգու բարձունքն իրենով ծածկում էր երկնքի մի մասը և թվում էր Կիրովի հոյակերտ արձանը՝ ձեռքը պարզած առաջ, դեպի ներքևում սփռված քաղաքն ու ծովը, ոչ թե բարձրունքի վրա, այլ բարձր երկնքում էր կանգնած:

Ես դուրս եկա միջանցք և, թեքվելով ձախ, մտա ընդհանուր բաժին:

Լորաննան նստած էր տեղում, նրա դիմաց՝ Լեոնիդ Հուրունցը՝ ցորնագույն ալեխառն մազերը մի կողմի վրա թափած, խնդումերես ու զվարթաբարո մի մարդ:

– Ընկեր Հուրունց, ծանոթացեք, – ներկայացրեց Լորաննան, – մեր գլխավոր խմբագրի տեղակալն է: Ծնողները Ղարաբաղից են, բայց ինքը Սումգայիթում է ծնվել:

Որպես գրողի՝ ես Հուրունցին, իհարկե, գիտեի, կարդացել էի նրա գրքերը, հատկապես «Ղարաբաղյան պոեմ» վեպը՝ տոգորված քնքշանքով, անաղարտ սիրով ու ռոմանտիզմով, բայց իրեն՝ Հուրունցին, տեսնում էի առաջին անգամ:

– Ղարաբաղցի ե՞ս, – նստած տեղից ձեռքը մեկնելով աշխուժորեն ասաց նա: – Ասա ինչի՞ ես հարցնում՝ առանց էն էլ երևում է՝ բոյով, բուսաթով, աստղով: Ղարաբաղցիները բոլորն էլ էդպես են՝ բարձր, գեղեցիկ: Մեր Բագրատ Ուլուբաբյանի ասած՝ սերմացու ժողովուրդ: Ամուսնացա՞ծ ես, – լայն ժպիտը դեմքին, հարցրեց նա:

Տարուբերեցի գլուխս՝ «ոչ»: Հուրունցը մտերմիկ, հարազատորեն նայեց ինձ:

 

– Քո տարիքում ես արդեն երկու անգամ բաժանվել էի, իսկ դու դեռ չես էլ ամուսնացել:

– Ժամանակ չունի, – խորամանկ ժպտաց Լորաննան:

– Թե՞ ժամանակ չեք տալիս, – ծիծաղեց Հուրունցը: – Մարդ ջահել ժամանակ ապրում է, որպեսզի սիրի: Հասուն տարիքում սիրում է, որպեսզի ապրի… Իմ առաջին կինը Թաթուլ Հուրյանի կնոջ՝ Մանյայի քույրն էր, դե, քանի որ Թաթուլի հետ մոտ ընկերներ էինք ու երկու քրոջ հետ էինք ամուսնացել, որոշեցինք նույն ազգանունը կրել, նա՝ Հուրյան, ես՝ Հուրունց… Էհ, աշխարհում ջահելությունից լավ բան չկա, – շարունակեց նա, – նրանից թանկ էլ ոչինչ չկա: Երբ առկա է ջահելությունը, սոսկ մի երկու չնչին մանրուք է մնում՝ լիարժեք զգալու երջանկության հմայքը: Այնպես որ՝ քանի ջահել եք, ամեն օր ժպտացեք լուսավոր ժպիտով, զվարճալի ինչ-որ բան գտեք կյանքում: Հարկավոր է ժպտալ ու երազել: Ինչպես ասում են՝ գնա երազանքիդ ետևից և այն քո առջև դուռ կբացի այնտեղ, ուր առաջ անառիկ պատ էր: Երբ մարդ դադարում է երազել՝ նա համարյա մեռած է արդեն: Մեր շուրջն ինչքան մարդիկ կան, որ մեռած են, բայց իրենք դա չեն էլ գիտակցում նույնիսկ: Մեծ տարբերություն կա ծերանալու ու մեծանալու մեջ, – ասաց Հուրունցը մի փոքր դադարից հետո: – Եթե դու երեսուն տարեկան ես ու ողջ տարին բազմոցին պառկած ոչինչ չես անում՝ կդառնաս երեսունմեկ: Դժվարին ոչինչ չկա՝ մեր տարիքին մի տարի ևս ավելացնելու մեջ: Այսինքն, դրա համար տաղանդ կամ ձիրք ամենևին պետք չէ: Ձիրքն ու տաղանդը հենց այն է, որ կարողանաս այդ փոփոխման ժամանակ նոր հնարավորություններ ձեռք բերես քեզ համար: Երեք բան կա, որ հետ չեն վերադառնում երբեք՝ ժամանակը, խոսքը, հնարավորությունը: Հիշեք իմ խոսքն ու մի ափսոսացեք ոչ մի բանում: Մի ափսոսացեք այն, ինչ եղել է երեկ, մի վախեցեք նրանից, ինչ լինելու է վաղը, եղեք երջանիկ նրանով, ինչ կա այսօր: Հասակն առած մարդիկ, սովորաբար, արածի համար չեն ափսոսում, նրանք չարածի համար են տրտմում, այն բանի համար՝ ինչ չի հաջողվել, կամ չեն հասցրել անել անցած ժամանակներում: Հայտնի երգում ոնց է ասվում՝ արածներիդ համար երբեք չես ասելու ախ ու ափսոս, չարածներիդ համար պիտի ասես՝ ափսո¯ս, հազար ափսոս… Այդպես է, – հոգոցով շարունակեց նա: – Աշխարհում իրավ ջահելությունից լավ բան չկա: Իսկապես, նրանից թանկ էլ ոչինչ չկա: Բայց շատ ափսոս, որ կարճ է տևում այն: Ես իմ «Ղարաբաղյան պոեմը» կյանքիս ամենալավ ժամանակաշրջանում՝ ջահել ժամանակ գրեցի: Բայց այդպես էլ ոչ մի ուրախություն չտեսա այդ գրքից, – ավելացրեց նա: – Դառնություն էր, որ ճաշակում էի: Ադրբեջանում ազգայնամոլության կատաղի վերելքի մթնոլորտ էր, անհուսալիության զանազան պիտակներով անվանի հայերին քշում էին Բաքվից ու հանրապետության մյուս վայրերից՝ գրավելով նրանց պաշտոններն ու տիրելով հարմարավետ բնակարաններին, քշում էին Ղազախստանի հյուսիսային կողմերը կամ էլ ուղիղ Սիբիր: Միրզա Իբրահիմովը, որ այն ժամանակ արվեստի գլխավոր վարչության պետն էր, հետո Գերագույն խորհրդի նախագահության նախագահ դարձավ, մյուսները, սա էլ նրանց հետ միացած, – գլխով նախկինի կողմը ցույց տալով շարունակեց Հուրունցը, – թափվեցին վրաս, և եթե ես աքսորից խույս տվի ու մնացի ողջ, ապա միայն պատահականության շնորհիվ:

Սաղումյանը հեռվից լուռ լսում էր, համաձայնորեն շարժելով գլուխը: Նա, հավանաբար, տեղյակ էր այդ իրադարձություններին, հիշում էր:

– Լավ, իսկ ինչի՞ մեջ էին մեղադրում, – հետաքրքրվեց Լորաննան: – Հակապետական բա՞ն կար գրքում:

– Չէ հա, – զարմացավ Հուրունցը: – Ի՞նչ հակապետական բան: Վերնագիրն էր կատաղացրել: Սամեդ Վուրղունն այդ ժամանակ գրողների միության նախագահն էր, այդպես էլ ասաց. «Դու ինչո՞ւ հատկապես Ղարաբաղն ես վեպի նյութ դարձրել, ինչ է, ուրիշ տեղեր չկա՞ն: Գլուխդ ես գցել՝ Ղարաբաղ հա՛ Ղարաբաղ: Դու էդ խելառ պառավի՝ Մարիետա Շահինյանի հետքերո՞վ ես, հա, գնում, որ «Օգոնյոկում» գրել է, թե, իբր, Ղարաբաղը պատմական Հայաստանի տասներորդ նահանգն է: Նավ ես նստել ու նավապետի հետ կռիվ ես սարքում: Թե Բաքվում վատ ես ապրում, կարող եմ քեզ համար լավ տեղ գտնել», – ասաց ու գլխով ցույց տվեց ներքին գործերի մինիստրության շենքը, որ գրողների միության դիմացն էր, հրապարակի մյուս կողմում, այժմյան Շահումյան պողոտայի վրա:

– Հիմա էլ այնտեղ է, – ավելացրեց Սաղումյանը:

– Այո, – համաձայնեց Հուրունցը, – հիմա էլ այնտեղ է, իր ներքին բանտով-բանով: Չէ, ուրախություն չբերեց առաջին գիրքս: Գրողների միության մյուս ղեկավարն էլ Մեհթի Հյուսեյնն էր, որը միաժամանակ ադրբեջանական գրական ամսագրի խմբագիրն էր: Մի անգամ նա մտավ ռուսական ամսագրի խմբագրություն, այդ պահին ես էլ այդտեղ էի: Յուրի Գրանինի և Իոսիֆ Օրատովսկու հետ նստած զրուցում էինք, երբ ներս մտավ: «Ընկեր գրողներ, – նրանց կողմը դառնալով ասաց նա, – մասնավորապես, Գրանին և Օրատովսկի, բարև ձեզ»: Դա, իհարկե, վիրավորական էր: «Ընկեր Մեհթի Հյուսեյն, ասացի ես, իսկ ինչ է, ես գրո՞ղ չեմ»: Նա թե՝ «Դու գրող չես… Դու ծառի ճյուղին նստած՝ ճյուղը տակից կտրող դաշնակ ես»: «Իսկ դու տիպիկ մուսավաթական ես», – պատասխանեցի ես: Վեճ, փոխադարձ վիրավորանքներ: Եվ այդ ամենը «Ղարաբաղյան պոեմի» պատճառով, որը նրանցից և ոչ մեկը չէր կարդացել՝ բացի վերնագրից, իհարկե: Ինչպես որ հիմա ոչ ոք չի կարդացել Զորի Բալայանի «Օջախը», բայց ի¯նչ աղմուկ-աղաղակ են բարձրացրել ամբողջ երկրով մեկ: Մի խոսքով, ես վերցրի ու այդ ամենի մասին գրեցի կենտկոմ՝ Միր-Ջաֆար Բագիրովին: Գիշերը Բագիրովը զանգում է հայկական «Կոմունիստ» թերթի խմբագիր Տիգրան Գրիգորյանին, պահանջում գիրքը, իսկ հաջորդ օրը կարգադրում է դրվատական հոդված տպագրել «Բակինսկի Ռաբոչի» թերթում: Դուք մի տեսնեիք, թե ո¯նց էին քծնում, շողոքորթելով ներողություն խնդրում իմ երեկվա հակառակորդները: Բայց, դե, այդ լավությունը հեռահար նպատակ ուներ, շուտով մեծ կռիվ սկսվեց Մարիետա Շահինյանի դեմ, ինձ հրավիրեցին կենտկոմ, որ իմ ստորագրությունը դնեմ Շահինյանին ջարդուփշուր անող պատրաստի հոդվածի տակ: Ես հրաժարվեցի, պատճառաբանելով, որ նա ինձ համար հոգևոր մոր տեղ է գալիս, իմ գրական ձիրքի մասին առաջին խոսքը նա է ասել: «Գնա մտածիր, ասացին, կկանչենք»: Բայց չկանչեցին: Ասում են՝ շները կռվեցին՝ մուրացկանի բախտը բերեց: Գրող Մարգար Դավթյանը՝ մի անզուգական, շատ սիրելի անձնավորություն, Գերագույն խորհրդի դեպուտատ էր, կարգ էր՝ Բաքվի հայ մտավորականներից մի դեպուտատ էին ընտրում: Առաջ դերասանուհի Ժասմենն էր, քառասունիննին՝ թատրոնը փակվելուց հետո՝ Դավթյանը: Լավ առիթ էր, ձեր այս նախկինն օգտագործեց դա: Գնաց կենտկոմ ու Մարգար Դավթյանի թեկնածությունը տվեց, արձակագիր է, ասաց, պատմությունն էլ լավ գիտի: Փորձված աղվես էր, շատ լավ հասկանում էր, որ այդ ստորագրությունը կկործանի Մարգարին, և ինքը «Գրական Ադրբեջան» հանդեսի գլխավոր խմբագիր ու դեպուտատ կդառնա: Այդպես էլ եղավ: Հանրապետության բոլոր թերթերը՝ հայերեն, ռուսերեն, ադրբեջաներեն, հրապարակեցին այդ հոդվածը՝ Մարգար Դավթյանի և Տիգրան Գրիգորյանի ստորագրությամբ: Տիգրանի համար դա նշանակություն չուներ, նա մարզկոմի քարտուղար եղած ժամանակից դրան սովոր էր, բայց Մարգարին այդ ստորագրությունը բարոյապես սպանեց: Դա երեսուն տարի առաջ էր, և ահա երեսուն տարի ձեր նախկին գլխավորն անբաժան է իր դեպուտատական կրծքանշանից:

– Բա ո¯նց, – արձագանքեց Սաղումյանը, – արյան գնով նվաճել է, հո ձեռքից չի՞ տալու: Ադրբեջանցիները լավ ասացվածք ունեն՝ քյոռ թութտուղընը բրախմազ[i]:

– Ա՛յ Հարություն, – դիմելով Սաղումյանին՝ մտամոլոր ասաց Հուրունցը: – Հայի ձեռքով հային բնաջնջելը նորություն չէ: Ադրբեջանի ղեկավարությունն իր հայահալած գործողություններում միշտ էլ դիմել է հայերի օգնությանը, օգտագործել է նրանց շատ ճկուն միջոցներով, դրա համար ընտրելով այնպիսիներին, ովքեր պատրաստ են եղել իրենց անձնական շահի համար ոտնատակ տալ հարազատ ժողովրդի շահն ու պատիվը: Շուշիի անառիկ բերդն ո՞վ նվիրեց Պարսկաստանից փախած մի ոմն քոչվոր ցեղի պարագլուխ Սարիջալլու Փանահալուն՝ հայազգի մի նենգ Շահնազար: Բագրատ Ուլուբաբյանի պես մեծ հային ո՞վ տապալեց՝ մի ոմն ծախու շուն՝ Գևորգ Աթաջանյան անունով: Լսել եմ, որ ձեզ մոտ է աշխատում: Բուլգակովն իր հռչակավոր գրքում՝ «Վարպետը և Մարգարիտան» վեպում, նկարագրում է, թե ինչպես կիրիաֆցի

Հուդան Յեշուային սիրալիր հրավիրում է իր տուն, հյուրասիրում է, միաժամանակ հետաքրքրվելով նրա վերաբերմունքով՝ հանդեպ իշխանությունները, իսկ հետո մատնում է նրան դահիճներին: Ճիշտ նույն ձևով այդ Աթաջանյանն իր նման մեկի հետ, որի անունը տալ չեմ ուզում, որովհետև ընդունված չէ մեռած մարդկանց մասին վատ խոսել, Ուլուբաբյանին, Բոգդան Ջանյանի հետ միասին, հյուր են կանչում և սեղանի շուրջ եղած ամբողջ խոսակցությունը թաքուն ձայնագրելով հանձնում են ԿԳԲ-ին: Դա այն ժամանակ էր, երբ ղարաբաղցիները հերթական անգամ հարց էին բարձրացրել՝ Ղարաբաղը միավորել Հայաստանին: Բոլոր շրջաններում, գյուղերում ստորագրություններ էին հավաքվել: Քառասունհինգ հազար ստորագրություն… Շատ շուտով Ղարաբաղի մի շարք հայտնի մարդիկ սկսեցին ենթարկվել հալածանքների, ոմանք ստիպված եղան քոչել հանրապետությունից:

Հուրունցը մտամոլոր, երկար մտածում էր:

– Քառասուն հոգու Բաքվի մեկուսարաններում ու բանտերում անմարդկային տանջանքների ենթարկելուց հետո, – շարունակեց նա, – ուղարկեցին Կոմի երկրամաս: Նրանց մեջ էր և 1966-ի սեպտեմբերին Մարտունու շրջանի Կուրապատկինո գյուղում Արշադ Մամեդովի ձեռքով դաժանորեն սպանված ութ տարեկան Նելսոն Մովսիսյանի հայր Բենիկ Մովսիսյանը: Այն Արշադ Մամեդովի, որի հուղարկավորությանը մասնակցելու էին եկել

Ադրբեջանի գերագույն խորհրդի նախագահ Իսկանդարովն ու մինիստրների խորհրդի նախագահ Ալիխանովը: Երկուսն էլ՝ ազգությամբ քուրդ:

Հուրունցը մի կարճ պահ դադար տվեց, ցավագնորեն ասաց.

– Ադրբեջանի կոմկուսի կենտկոմի այն ժամանակվա առաջին քարտուղար Վալի Յուսուֆովիչ Ախունդովի հրամանով Ուլուբաբյանը վտարվեց Ղարաբաղից, իսկ նրա տեղը գրողների միության մարզային բաժանմունքի քարտուղար նշանակվեց… այդ նույն ծախու շուն Աթաջանյանը: Մի օրվա մեջ նրան ընդունեցին գրողների միության շարքերը: Չտեսնված ու չլսված բան. Մաքսիմ Հովհաննիսյանի նման մեծատաղանդ գրողը տասնհինգ տարուց ավելի հերթի է սպասում, չեն ընդունում: Վարդան Հակոբյանի, Հրաչյա Բեգլարյանի, Նվարդ Ավագյանի, Կոմիտաս Դանիելյանի պես գրողներին, որոնց ստեղծագործությունները քաջ հայտնի են նաև Հայաստանում, չեն ընդունում գրողների միության մեջ, իսկ այ անտաղանդ, թեթևսոլիկ ու անբարոյական մարդուն մի օրվա մեջ ընդունեցին: Եվ ովքե՞ր նրան այդպես շտապ երաշխավորագիր տվեցին՝ Սամվել Գրիգորյանն ու ձեր նոր գլխավորը: Կանչեք՝ երեսին ասեմ:

Հուրունցը երկար դադար տվեց, ասաց.

– Հայոց պատմության մեջ չի արձանագրված որևէ փաստ, որ մեզ նվաճողներից պարսիկը, արաբը կամ թուրքը հայ վեհափառ սպանած լինի: Դրան մենակ բոլշևիկներն ընդունակ եղան: Ամենայն հայոց կաթողիկոս Խորեն Մուրադբեկյանը հրաժարվում է Մայր Աթոռի գանձերը տալ բոլշևիկներին: 1938-ի ապրիլին նրան գազախեղդ են անում Էջմիածնում: Եվ ո՞ւմ հրամանով է արվում՝ հայ բոլշևիկ Անաստաս Միկոյանի: Եվ վերջապես, Սերգո Օրջոնիկիձեին միացած՝ ո՞վ առաջարկեց վերանայել Անդրկովկասի բյուրոյի պլենումի 1921-ի հունիսի երեքի որոշումը՝ հօգուտ Հայաստանի, ու մի ամիս ու երկու օր անց՝ հուլիսի հինգին, Լեռնային Ղարաբաղը Հայաստանի կազմի մեջ մտցնելուն ո՞վ դեմ քվեարկեց՝ այդ նույն բյուրոյի ընդհանուր քարտուղար Հմայակ Նազարեթյանը: Այդ հատկությունները տարիներ ի վեր պիոներ Պավլիկ Մորոզովից ու կիրովաբադցի Գրիշա Հակոբյանից սկսած մինչև այսօր, խրախուսվել են, գիտակցաբար արմատավորել: Ստալինի, Բերիայի, Բագիրովի մարդակործան արարքներին օգնած և ոչ մի տականք նրանց մահից հետո անգամ չի պատժվել: Պատերազմի նախօրեին Ստալինը կարմիր բանակի ղեկավար անձնակազմից՝ մարշալից մինչև լեյտենանտ, քառասուն հազար հոգու գնդակահարեց: Մարշալ Բլյուխերին, նրա կարգադրությամբ, անմարդկային տանջանքների են ենթարկում, փշրում ողնաշարը, բանտարկության տասնութերորդ օրը փառապանծ մարշալը զոհվում է քննիչների սապոգների տակ: Քառասունվեց թվականին, այս անգամ արդեն Բերիայի կարգադրությամբ ու անմիջական մասնակցությամբ, այդ նույն քննիչների սապոգների տակ խոշտանգումների է ենթարկվում նաև մեր քաջ հայրենակից մարշալ Խանփերյանցը՝ Մեծ Թաղլար գյուղից: Տասնութ թվականին նա ծածկագրող էր եղել այստեղ՝ Բաքվի կոմունայի շտաբում, լսել է Բերիայի գաղտնի հեռախոսազրույցը անգլիական հետախուզական ծառայության աշխատակցի հետ և այդ մասին հաղորդել կոմունայի ղեկավարությանը: Բերիան դա չէր մոռացել… Բլյուխերն ինչ, միջազգային մասշտաբի այդ դահիճ Ստալինը քառասուն միլիոն մարդու գլուխ կերավ, նա կարող էր ամբողջ երկրի գլուխն էլ ուտել, բայց, բարեբախտաբար, սահմանափակվեց այդքանով: Ո՞վ էր նրա ձեռքը բռնելու, ո՞վ էր ընդդիմանալու, եթե այդ թիվը կրկնապատկեր ու քառապատկեր: Ոչ ոք: Սպանելու, աքսորելու, երկրի երեսից մարդկանց, ամբողջ ժողովուրդներ, ազգեր ջնջելու իրավունքը միայն ու միայն իրեն էր վերապահված, իր սեփականությունն էր: Միահեծան ու անսահմանափակ իշխանության տեր, իր անձնական դիկտատուրան ներկայացրած որպես պրոլետարիատի դիկտատուրա: Ամեն ինչ տեղը տեղին՝ կա՛ սովետական ժողովուրդ, կա՛ նրա առաջատար ջոկատը՝ բանվոր դասակարգը, կա՛ այդ դասակարգի առաջավոր ջոկատը՝ կուսակցությունը, կա՛ այդ առաջավոր ջոկատի ղեկավարող կորիզը՝ Քաղբյուրոն և, վերջապես, նրա գլխավոր քարտուղարը՝ Ստալինը, որի կամքը կուսակցության կամքն է, ով դեմ է Ստալինին՝ դեմ է կուսակցությանը, ով դեմ է կուսակցությանը՝ դեմ է ժողովրդին, նրա թշնամին է: Հիմա այդ իրավունքն իրար մեջ կիսել են հազարավոր մանր ստալիններ, որոնցից մեկն էլ կուսակցության Լեռնային Ղարաբաղի մարզկոմի առաջին քարտուղար Բորիս Կևորկովն է, համարյա նույնանման իշխանության տեր: Ստալինին հետմահու պատժեցին, դատապարտեցին նրա անօրեն արարքները, Բերիային ու Բագիրովին գնդակահարեցին, իբր տեսեք, դատապարտեցինք, մենք սահմանադրություն ունենք, դատախազություն, դատարան ու արդարադատություն ունենք: Դրանք բոլորը, իբր, ժողովրդի շահերին ծառայելու համար են ստեղծված: Հիդրայի կտրված գլխի փոխարեն աճել են նոր գլուխներ և այն էլ շա¯տ: Դե արի ու դիմացիր:

Հուրունցը քիչ լռեց և, ասես ինքն իր հետ էր խոսում, կամացուկ ասաց.

– Ճշմարտություն, արդարություն, իբր թե սրանք են մեր կյանքի չափանիշները: Բացատրեք, խնդրեմ, կա՞ն, գոյություն ունե՞ն դրանք: Մեկն ու մեկը դրանց երեսը տեսած կա՞. երեկ, նախանցյալ օրը: Գուցե դրանք յոթ փակի տակ են և սպասում են, որ մենք ազատե՞նք, լույս աշխա՞րհ հանենք:

Մեքենագրուհու դուռն անաղմուկ բացվեց, իր անբաժան մթերացանցը ձեռքին, դուրս եկավ մեր նախկին գլխավոր խմբագիրը:

Մերկ գլխին ձախից աջ սոսնձած ճերմակ մազափնջով, կախ ընկած կրկնակզակով, շեկ, ցածրահասակ ու դեռևս ամրակուռ՝ նա մի պահ թղթապանակը տեղավորեց ցանցում և, ուշադիր նայելով Հուրունցին ու, ասես կրակին յուղ լցնելու ակնհայտ մտադրությամբ, ասաց.

– Կևորկովը բնակարան է տվել ինձ:

Հուրունցը բարձրացրեց գլուխը, զարմանքով նայեց նրան:

– Իսկ դու, ինչ է, բնակարան չունեի՞ր, – հարցրեց նա: – Դու երեք սենյականոց բնակարան ունեիր հայկական եկեղեցուց ոչ հեռու, Հյուսի Հաջիև փողոցի վրա և, գիտեմ, լսել եմ, Հեյդար Ալիևը չորս սենյականոց նոր բնակարան է տվել քեզ կառավարական տան մոտ, ծովափին:

– Էստեղ չէ՝ Ստեփանակերտում, – մեծահոգաբար ժպտալով պարզաբանեց նախկինը: – Որպեսզի ամառները գնամ թութ ուտեմ: Հայրենիքս է, չէ՞, Ղարաբաղը, բանաստեղծություններ ունեմ նվիրած՝ «Շաղասար», «Լալիկ աղբյուր», «Սինգարա»… Ա՛յ, վերջերս եմ գրել, բնակարանը տալուց հետո.

Երբ ասում են Ղարաբաղ,

Մեր սարերն եմ ես հիշում,

Աղբյուրները նրա պաղ,

Խոսուն քարերն եմ հիշում:

Ա¯խ, մեր թոնրի լոշը տաք,

Ու զով կալերն եմ հիշում,

Մեր Քուռանի մոշն անտակ,

Քաղցր թութն եմ ես հիշում…

 

– Էհ, հետո՞, – հարցրեց Հուրունցը:

– Ի՞նչ հետո, – հեգնական քմծիծաղով ասաց նախկինը, քիթը չոր վեր քաշելով: – Ղարաբաղի գովքն է: Մայր բնության գովքը: Մի՞թե պարզ չէ՞

– Իմ մի բարեկամը Ղարմետաքսկոմբինատում բանվոր է, – այլևս առանց նրան նայելու, ահեղաշունչ քաղաքավարությամբ խոսեց Հուրունցը, – տասնութ տարի է՝ վեց հոգով մի նեղլիկ ու խոնավ նկուղում պատսպարված, բնակարանի հերթի են սպասում ու չգիտեն, թե դեռ էլի քանի տարի պիտի սպասեն: Քո էդ Կևորկովը ո՞նց է քեզ բնակարան տալիս՝ ամռանը թութ ուտելու համար: Ամբողջ կյանքը Ղարաբաղին նվիրած Բագրատ Ուլուբաբյանը, Ղարաբաղի համար բանտ նստած Բոգդան Ջանյանը Ղարաբաղ մտնելու իրավունք չունեն, ինձ նույնպես արգելված է գնալ Ղարաբաղ, որին նվիրել եմ իմ բոլոր գրքերը, իմ ողջ կյանքը, – հոգոց քաշելով և առանց որևէ դադարի շարունակեց Հուրունցը: – Կևորկովի ահից իմ ազգականներն անգամ վախենում են ինձ հետ խոսել: Ստոր ու ծախու արարած է նա, և քանի դեռ կան նրա նմանները, քանի դեռ անպատիժ ապականում են մթնոլորտը, երկրիս երեսին ո՛չ արդար դատաստան, ո՛չ արդարություն կլինի:

– Լեոնիդ, խնդրում եմ, ինձ մոտ այդպիսի բաներ մի ասա, – բողոքեց նախկինը՝ քիթը դարձյալ վեր քաշելով:

Երկու թե երեք տարի առաջ ճիշտ այդ նույն բառերն ասաց նա գրող Սուրեն Այվազյանին: Այվազյանը՝ ճերմակահեր, բարեդեմ, ազատախոս ու զրուցասեր՝ բորբոքված խոսում էր Բրեժնևի մասին. «Երկիրը սովի մատնված, խանութները դատարկ, կաշառք ու կողոպուտ, թալանն անսահման չափերի հասած, իսկ նա ամիսը մի անգամ նոր շքանշան է կախում դոշին: Էլ շքանշան կախելու տեղ չկա, մնում է մի երկու հատ էլ պորտից կախի»: Ներկաները ծիծաղեցին, իսկ նախկինը հուզվեց, կարմրեց ու էլի այս նույն բառերն ասաց. «Սուրեն, խնդրում եմ, ինձ մոտ այդպիսի բաներ մի ասա», որին Սուրեն Բախշիևիչը ծիծաղելով պատասխանեց. «Նախօրոք ապահովեցիր քեզ, որտեղ իմ ասածը հայտնեն, քո ասածն էլ են հաղորդելու»:

Հուրունցը բոլորովին այլ բան ասաց.

– Ցավալի է, Սամվել, – ասաց, – շատ է ցավալի, որովհետև կեղծ հեղինակությունների թիկունքում չես տեսնում, ավելի ճիշտ՝ չես ուզում տեսնել այն չարիքը, որ ամեն օր, ամեն ժամ ձնագնդի պես մեծանում է: Մեծանում է նրանց շողոքորթ աջակցությամբ, ովքեր պարտավոր են կռվել չարիքի դեմ: Իմացած եղիր, որ կևորկովները կանցնեն, ինչպես ժամանակին նրա նախորդներն անցան՝ Կարակոզով, Զամարաև, Ապուլով, Զիալով, Շահնազարով, Ջամգարով, Ասլանով, հայկական մարզում՝ ոչ մի հայկական ազգանուն: Հայկական ազգանունով միայն Եղիշե Գրիգորյանն էր, էն էլ՝ որովհետև կնիկը թուրք էր:

Նախկինը սառցային քամահարանքով նայում էր Հուրունցին. նա քիթն աջ ու ձախ տանելով՝ կրկին չոր վեր քաշեց:

– Ինչո՞ւ է այսպես, – շարունակեց Հուրունցը: – Մտածե՞լ ես մի անգամ, որ ուղիղ հարյուր ութսուն տարի առաջ Ղարաբաղն իր տասներեք գավառներով ու տասներկուսուկես հազար քառակուսի կիլոմետր տարածքով, ավելի քան հինգ հազար պատմաճարտարապետական հայատառ հուշարձաններով, իր հայ մելիքներով ու իր հայ պատմությամբ՝ սկսած Հերոդոտից ու Ստրաբոնից մինչև Դիոն Կասիոս, կամավոր մտավ Ռուսաստանի կազմի մեջ, նրա այդ տարածքից այսօր մոտ չորսուկես հազարն է մնացել, որը նույնպես այս ու այն կողմից բռնագրավվում է: Ո՞վ քսան թվականին ավերեց, հողին հավասարեցրեց Ղարաբաղի հիսունինը շեն գյուղերն ու ոչնչացրեց նրա քսանհինգ հազար հայ բնակչությունը, իսկ երեսունյոթ հազարը դարձավ գաղթական: Ո՞ւր են հայկական մշակութային կյանքի առաջատար ջոկատներից մեկի՝ Շուշի քաղաքի հինգ տպարանները, որտեղ նախանցյալ դարի սկզբից հայերեն գրքեր ու պարբերականներ էին հրատարակվում, ո՞ւր մնաց թեմական դպրոցը, հարյուր յոթանասուն տարի առաջ կառուցված Կուսանոց վանքը, Մկրտիչ Խանդամիրյանի երեք հարյուր հիսուն տեղանոց շքեղազարդ թատրոնը, ամառային և ձմեռային ակումբները, գործող վեց եկեղեցիները, հազարի հասնող արհեստանոցները, գորգագործական ֆաբրիկան, որը տարեկան յոթ հարյուր ընտիր գորգ էր արտահանում, ո՞վ երեք անգամ հրդեհի մատնեց գեղեցկուհի քաղաքն ու, ստոր անգլիացիների հետ դաշնակցած, խաբեությամբ կոտորեց նրա հայ բնակչությունը: Գոնե մտածե՞լ ես մի անգամ, – տեղից ելնելով ու գունատված շարունակեց Հուրունցը, – թե ինչո՞ւ Խորհրդային Ադրբեջանում ապրող ավելի քան կես միլիոն հայերի մեջ չկա մի կոմպոզիտոր, նկարիչ, գիտնական, հանրապետության մասշտաբի ղեկավար աշխատող, կենտկոմի քարտուղար ու բաժնի վարիչ, ոչ մի կարգին գրող… Այդ ինչպե՞ս պատահեց, որ ատելի հին կարգերի օրոք Բաքվում Հայոց ագգային խորհուրդ ու հայ գրողների միություն կար, բարեգործական, մարդասիրական ու մշակութային ընկերություններ կային, Ալեքսանդր Շիրվանզադեն ու Հովհաննես Հովհաննիսյանը կարողացան համարյա մինչև կյանքի վերջն ապրել այստեղ, իսկ խորհրդային տարիներին հայ գրողներ Գարեգին Սևունցը, Համո Սահյանը, Աշոտ Գրաշին, Սուրեն Այվազյանը, Արշավիր Դարբնին, Գարեգին Բեսը, Լեոնիդ Հուրունցը և շատ ուրիշներ հարկադրված եղան հանրապետությունից հեռանալ: Ո՞ւր մնացին Բաքվի մի քանի տասնյակ հայկական դպրոցները, մշակույթի տները, գրադարանները, տպարանները, ինստիտուտն ու թատրոնը, որ անխափան գործում էր հազար ութ հարյուր յոթանասուն թվականից ի վեր: Ինչո՞ւ Ղարաբաղի գրողները, ովքեր հինգ-վեց տարին մի անգամ փոքրիկ մի բրոշյուր տպագրելու իրավունք ունեին միայն, երկարամյա հետապնդումներից հետո ստիպված եղան փախչել՝ Բագրատ Ուլուբաբյանը, Բոգդան Ջանյանը, Ժան Անդրյանը, մյուսները, որոնք Երևանում անգամ պրծում չունեն Կևորկովի ճանկերից:

– Քո կարծիքով, ուրեմն, այստեղ ոչ մի կարգին գրող չկա: Ես էլ գրող չեմ, հա՞, – կատաղի ցասումով բացականչեց նախկին գլխավորը: – Իմ երկերի երկհատորյակը իզո՞ւր են տպել, Ադրբեջանի ժողովրդական բանաստեղծի կոչում ինձ իզո՞ւր են տվել:

– Ժողովրդական բանաստեղծի կոչում քեզ տվել են նրանք, ովքեր քո գրածները կարդալ չեն կարող: Դա հիմարություն է, իսկ հիմարությունը, եթե ճշմարտության տեղ է դրվում՝ սարսափելի է:

– Փառք աստծո, – դանդաղ, բառերը ձգելով արտաբերեց նախկինը, – որ ո՛չ դու և ո՛չ էլ քո նմաններն են որոշողը, թե ում կարելի է տիտղոս ու կոչում տալ և ում՝ ոչ: Փառք աստծո, – կրկնեց նա՝ մոտենալով դռանը:

– Գնա, գնա, իմ ասածներից մենակ դա՞ կպավ քեզ, հա, – առերևույթ հանգստություն պահպանելով, քմծիծաղ տվեց Հուրունցը: – Գնա, հատուկ խանութից մթերք կբերեն, տանը չես լինի: Հատուկ խանութ, հատուկ հիվանդանոց, հատուկ հյուրանոց, հատուկ ռոճիկ ու հավելավարձ, հատուկ դեղատուն, հատուկ զուգարան, լրիվ հատուկ՝ ծննդատնից մինչև գերեզմանատուն, լրիվ հատուկ և լրիվ ժողովրդից անջատ: Հասել են իրենց պայքարի վերջնական նպատակին՝ կոմունիզմ են կառուցել, յուրաքանչյուրից՝ ոչինչ, յուրաքանչյուրին՝ ըստ պահանջմունքի, իսկ պահանջմունքներն այնքան մեծ են, որ իսկական կոմունիզմ առայժմ հաջողվել է կառուցել միայն իրենց համար:

Նախկինը բազմանշանակ նայեց Հուրունցին, բիբերի մեջ ցոլաց չարության փայլը, սակայն ոչինչ չասաց, լուռ, զայրույթից կարմրատակած, քիթը վեր քաշելով դուրս եկավ, առանց հրաժեշտ տալու: Սակայն, երկվայրկյան չանցած, նա ետ եկավ և, բացելով դուռը, անողոք չարախնդությամբ նետեց.

– Գիտես ի՞նչ, Հուրունց, ասում են՝ աղվեսի դունչը խաղողին չհասավ՝ խակ է ասավ, – և շրխկոցով փակեց դուռը:

Տիրեց երկարատև լռություն:

Արինան իր սենյակի դուռը բացել, գլուխը դռան կողափայտին հակած, նայում էր:

– Տասնութ թվականին թուրքերը մորն ու քրոջն այստեղ՝ իր աչքի առաջ մորթել են, – ի վերջո լռությունը խախտեց Սաղումյանը: – Ինքը մահճակալի տակ թաքնված տեսել է, փոխանակ այդ մասին գրելու, ծռտի-մռտի հուշեր է գրում… Գնաց հաղորդելու, – ավելացրեց նա:

– Գիտեմ, – ներողամտորեն համաձայնեց Հուրունցը, ձեռքը թափ տվեց: – Եվ ո՞ւր է հասարակությունը, Հարություն, – նորից խոսեց Հուրունցը: – Օրինակ, դու, որպես պարտիզանական միավորման նախկին հրամանատար, ի՞նչ ես մտածում, ի՞նչ են մտածում կոմունիստները, որոնք ամեն ինչ գիտեն և ոչ մի խոսք չեն ասում հօգուտ արդարության, կուրորեն ծափահարում են ղեկավարությանն ու նրանց կամակատարներին: Վերջապես ամեն մի կոմունիստ, յուրաքանչյուր մարդ ունի՞ բարոյական պատասխանատվության զգացում այն ամենի հանդեպ, ինչ կատարվում է երկրում: Թե՞ վախկոտություն են խաղում, Համլետի ասած՝ «Խոհեմությունն այսպես ամենքիս վախկոտ է դարձնում և անվճռական»:

– Դու, սիրելի Լեոնիդ, տարիներ շարունակ անդադրում բողոքում, գրում ես ամեն տեղ, որևէ արդյունքի հասե՞լ ես արդյոք, – միջամտեց Սաղումյանը: – Ախր, բանն այն է, որ չարիքի դեմ պայքարելը հանձնարարվում է նրան, ով չարիք է գործում: Բողոքդ ուղարկում են նրան, ում դեմ բողոքել ես:

Հուրունցը լուռ էր, հետո խոսեց միանգամից՝ դանդաղ արտաբերելով բառերը:

– Այո, այդպես է: Ջահելները չգիտեն, բայց ես ու դու հո հիշում ենք, թե ինչպես էին պարտադիր փոխառությունները փաթաթում խեղճ ղարաբաղցու վզին, հետո այդ փոխառությունները մարելու նպատակով ինչպես էին թշվառ գյուղացու դռնից քշում տանում վերջին կովը կամ ոչխարը, պատից հանում կարպետը, դուրս քաշում ներքնակի բուրդը, խլում կարի մեքենան, ինչպես էին պոկում տանիքի թիթեղը՝ տունը թողնելով բաց երկնքի տակ: Բողոքներ էին, որ գնում էին Մոսկվա, բայց այդ բողոքները վերադառնում էին Բաքու, այստեղից էլ գալիս էին գյուղ՝ ոչ թե բողոքի իսկությունը պարզելու, այլ դրանց հեղինակներին գտնելու և պատժելու:

– Հա, դժբախտաբար, ճշմարտություն է այդ ամենը, – ասաց Սաղումյանը, ծանր օրորելով գլուխը:

– Մակար Բարխուդարյանցը, որ ուղիղ հարյուր տարի առաջ ծայրից ծայր շրջել է ողջ Ղարաբաղն ու գրի առել ամեն ինչ, նշում է, որ երեք քաղաքի, տասը ավանի ու ավերված երեք հարյուր վաթսուն գյուղերի փլատակներ կան Ղարաբաղի տարածքում, տասնյակ ու տասնյակ գյուղերի անուններ է թվարկում, ուր նախկինում հայեր էին ապրում, իսկ այժմ՝ քոչվոր ցեղեր: Վերցրեք մինչև հեղափոխություն հրատարակված հանրագիտարանները, – շարունակեց Հուրունցը, – և կտեսնեք, որ 1914-ին Լեռնային Ղարաբաղն ուներ երկու հարյուր քսանչորս հայկական գյուղ՝ երկու հարյուր յոթանասուն հազար հայ բնակչությամբ: Ղարաբաղի ամբողջ տարածքում ազգաբնակչության հինգ տոկոսն էր միայն այլազգի, մնացած իննսունհինգ տոկոսը հայեր էին: Մենակ հայեր: Տասնութ թվականի սկզբին այդ թիվը հասել էր երեք հարյուր երեսուն հազարի: Քսան տարի անց, այսինքն՝ Հայրենական Մեծ պատերազմի նախօրյակին, հայ բնակչության թիվը կրճատվել, հասել էր հարյուր երեսուներկու հազարի, որից քառասունհինգ հազարն ուղարկվեց ռազմաճակատ, այսինքն յուրաքանչյուր հինգից երեքը, մինչդեռ, ինչպես պարզվեց հետո, հանրապետության ադրբեջանական շրջաններից, որոնք բնակչությամբ չէին զիջում մարզին, զորակոչվել է հինգից-վեց անգամ քիչ մարդ:

– Իսկ կռվից հետո ինչքա՞ն մարդ քշվեց Սիբիր, – դառնությամբ լրացրեց Սաղումյանը:

– Կռվից հետո, 1949-ի հունիսի տասնչորսի լույս գիշերը, Ղարաբաղից քսանչորսուկես հազար մարդ աքսորվեց Ալթայի երկրամաս, – ի պատասխան արձականքեց Հուրունցը: – Այսքանն իբր քիչ էր, 1952-1955 թվականներին քսան հազար հայ պատանիներ ու աղջիկներ քշվեցին շինարարական կառույցներ՝ Սումգայիթ, Մինգեչաուր, Կարադաղ, Ալի-Բայրամլի… Սա Ղարաբաղը փաստորեն դատարկելու անսքող պլան էր, որը պետականորեն իրականացվում էր: – Հուրունցը դարձյալ քիչ դադար տվեց, հետո շարունակեց, – Կևորկովից առաջ Ղարաբաղում տեր ու տիրականը Վոլոդինն էր, համարյա նրա տեսակից՝ շորթող և ոչ հասարակ կաշառակեր: Նա ակնարկներ չէր անում, այլ պահանջում էր: Ծառայողական մեքենան ուղարկում էր կոլտնտեսությունները՝ տուրք հավաքելու՝ հավ, ձու, միս, յուղ, մեղր, պանիր, թոնրի հաց: Ինչ ասես: Բայց ամենից շատ՝ թթի օղի, տասը-քսան լիտրով: Դեպք է եղել, որ միանգամից քառասուն լիտր է պահանջել: Նախագահներից մեկը՝ Կարմիր գյուղի կոլտնտեսության նախագահ Թովմասյանը, չի դիմանում, տուրքի ետևից եկածին ոչ միայն գրողի ծոցն է ուղարկում, այլև հայհոյում է մարզկոմի քարտուղարին, նրան անվանելով մուրացկան: Ասում է ու ձեռը կրակն ընկնում: Խեղճ մարդուն կուսակցությունից ու պաշտոնից վտարում են, բանտ նստեցնում: Նա մի անգամ հարբած վիճակում ասել է. «Ամբողջ Ղարաբաղը բանտ կարող եմ քշել»: Եվ իսկապես, քանի-քանի մարդկանց անմեղ տեղը բանտ է նետել, քանի կյանք խորտակել: Ուր ուժն է օրենքը, այնտեղ օրենքն անուժ է: Զորեղների հավիտենավառ ու անմարդկային ուժի օրենքն է դա` ընդեմ թույլ ու խեղճերի, որ նոր չէ, գոյություն ունի մեր թվարկությունից առաջ հինգերորդ դարում, երբ աթենացիները Մելոս կղզու խեղճուկրակ բնակչությունից պահանջում էին ենթարկվել Աթենքին, որովհետև` զորեղն անում է, ինչ կարող է, իսկ թույլը զիջում է… Վոլոդինի գործունեության մասին վագոններով բողոքներ են ուղարկվել վերին ատյանները. ոչ մի օգուտ: Նրա հանցավոր արարքների մասին շատ առիթներով եմ խոսել, գրել, նույնը. ձայն բարբառո հանապատի: Ոչ մի օգուտ: Չեմ հիշում մի դեպք, որ կուսակցության կամ իրավապահ մարմինների աշխատողը որևէ հարցում սխալ լինի, արմատացած ավանդույթով նրանք միշտ ճիշտ են, գլուխդ թեկուզ քարին տուր, միևնույն է, չես կարող քոնն ապացուցել:

Արինան Հուրունցի համար թեյ բերեց, հախճապակե պնակիկի մեջ՝ մի քանի կոնֆետ:

Հուրունցը մի կում արեց մուգ թեյից, ասաց.

– Քաղբյուրոյի անդամ Պելշեի օգնականը, մերժելով ինձ ընդունել, հայտարարեց. «Դուք կուսակցության անդա՞մ եք, որ եկել եք Կենտկոմ: Իսկ ի՞նչ հարցով եք ուզում Պելշեի մոտ գնալ… Քննադատե՞լ մարզկոմի քարտուղարին՝ դուք մտածո՞ւմ եք ինչ եք ասում, ձեզ ո՞վ կհավատա: Եթե կուզեք իմանալ, ինքը՝ Պելշեն անգամ, չի կարող նրան մատով կպչել»: Ղարաբաղի հայերը հարյուրամյակներով թթի այգիներ են տնկել: Թթից չամիչ են չորացնում, դոշաբ են եփում՝ երկուսն էլ բուժական մեծ հատկություններով օժտված, օղի են քաշում: Օգտվելով օղու դեմ պայքարն ուժեղացնելու մասին միութենական կառավարության հակաժողովրդական որոշումից, Ադրբեջանի կոմկուսի կենտկոմը կարգադրել է Լեռնային Ղարաբաղում կտրատել թթի բոլոր ծառերը, մարդկանց ու կոլտնտեսությունները զրկելով եկամուտի այդ չնչին աղբյուրից: Նպատակը հեռահար ու որոշակի՝ հայ գյուղացուն զրկել ապրելու միջոցներից, որ թողնի հեռանա, օջախն ու հողը լքի, գնա բնավորվի Հյուսիսային Կովկասում, միջինասիաներում, ուր ուզում է, միայն թե գնա: Սա ցեղասպանություն չի՞, որ Ադրբեջանի կառավարությունը որոշեց վերացնել մարզում եղած չնչին արդյունաբերությունը՝ ավտոտրանսպորտային շարասյունն ու սպանդանոցը տեղափոխել Աղդամ, մետաքսագործական ֆաբրիկան՝ Նուխի: Նպատակը նույնը՝ հայ մարդկանց զրկել աշխատանքից: Ստացվում է, որ Ղարաբաղի հայերի վիճակը շահի Պարսկաստանում անհամեմատ լավ էր, քան սովետա-ալիևյան Ադրբեջանում՝ երկու դար անց:

Հուրունցը շուռումուռ եկավ տեղում: Թեյ խմեց: Ընդհանուր լռության մեջ կրկին հնչեց նրա ձայնը.

– Վերջերս հակահայկական «Պրավդա» թերթի թղթակից Թաիրովը Նախիջևանի մասին ինչ-որ նյութ էր գրել. նա այնտեղ տեսնում է բազում մզկիթներ և իր քոռացած աչքով չի տեսնում ոչ մի հայկական եկեղեցի, չի տեսնում ավերված բնավեր Ագուլիսը՝ իր բազմաթիվ եկեղեցիներով, հայկական կիսաքանդ գյուղերը, Բադամլին, որն իր ութսուն ընտանիքներով՝ գյուղի քահանայի հետ միասին, մի օրվա մեջ թրքացվեց, այլապես մեծ ու փոքրով սրի էր քաշվում, էլ չեմ ասում՝ պատմաճարտարապետական անթիվ-անհամար հուշարձանները, Ջուղայի երեք հազարի հասնող ջարդված քարահյուս խաչքարերը: Նախիջևանի հայությունը դիմացավ սելջուկներին, ցարիզմի լծին, անգամ մուսավաթականներին, բայց, ահա, չի կարողանում դիմանալ խորհրդային պետության վարած հայադավ քաղաքականությանը, դատարկվում է:

– Ընկեր Հուրունց, – ասաց Լորաննան մի տեսակ ընկճված տոնով, – ուրեմն՝ ճի՞շտ էր Նաիրի Զարյանը, երբ ասում էր՝ Սևան, իզուր ես դու ափնակոծում, որոտում, ճակատագիրը իմ ու քո՝ օվկիանոսներն են որոշում:

Հուրունցը ձեռքը մտերմաբար դրեց Լորաննայի ուսին, դառը ժպտաց:

 

– Մինչև 1929 թվականը Հայաստանի տարածքը կազմում էր երեսունչորս հազար հինգ հարյուր երեսունինը քառակուսի կիլոմետր, Կովբյուրոյի՝ այդ նույն տարվա փետրվարի 18-ի որոշմամբ Հայաստանից Ադրբեջանին է հանձնվում չորս հազար յոթ հարյուր երեսունինը քառակուսի կիլոմետր տարածք: 1926 թվականի Խորհրդային մեծ հանրագիտարանի քարտեզում Լեռնային Ղարաբաղն անջատված չէ Հայաստանից: Հետագայում, որպեսզի Հայաստանը Ղարաբաղից անջատվեր, Մոսկվայի հրահանգով ստեղծվեց «Կարմիր Քուրդիստանի օկրուգը»: Այսօրվա Զանգելանի, Ղուբաթլուի, Լաչինի և Քյալբաջարի շրջաններն են: Հետագայում դրա կարիքը, պարզ է, այլևս չէր զգացվում. գործն արդեն արված էր: Դրա համար էլ քսանինը թվականին լուծարման ենթարկվեց: Երեսուն թվականի քարտեզներում այդ շրջաներն արդեն մտցված էին Ադրբեջանի կազմի մեջ, այսինքն՝ Ղարաբաղն անջատված էրՀայաստանից…

Հուրունցը քիչ լռեց, ասաց հոգնաբեկ.

– Հայաստանի վերջին բաժանումը նախատեսված էր հազար ինը հարյուր հիսուներեքի ամռանը: Բագիրովի դատավարության ժամանակ բացվեց դա: Ռազմական տրիբունալի նախագահ Ռուդենկոյի խաչաձև հարցաքննությամբ պարզվեց, որ Բագիրովը ծրագրել էր Ադրբեջանին միացնել Դաղստանը, ինչպես նաև ինքը՝ Բերիան և Ստալինը նախատեսել էին 1953-ի ամռանը կազմակերպել Հայաստանում բնակվող հայության մի վիթխարի բռնագաղթ, որով հանրապետության բնակչությունը կդառնար մեկ միլիոնից էլ պակաս, որպեսզի զրկվեր միութենական հանրապետության իրավունքներից: Ռուդենկոյի այն հարցին, թե Հայաստանն, ուրեմն, պիտի բաժան-բաժան արվեր, միացվեր հարևանների՞ն, Բագիրովն անվրդով պատասխանել էր, որ, այո, ծրագիրը խափանվեց միայն Ստալինի մահվան պատճառով: Ռուդենկոյի նոր հարցին, թե ո՞րն էր հիմքը, ի՞նչն էր միավորում ձեր, Բերիայի և Ստալինի մտադրությունները, Բագիրովն ասել էր՝ Կրեմլին ձեռնտու էր Արևելքում, մահմեդական աշխարհի նախադռանն ունենալ Ադրբեջանի պես հզոր ու հավատարիմ մի հենարան…

Հուրունցը դարձյալ քիչ լռեց, քրթմնջաց, ասաց.

– Երբևէ տեսել ե՞ք անտառից անջատ, մենավոր ծառ, որը լավ եղանակին լինի, թե վատ, անվերջ գալարվում է, ասես Ճյուղերով շուրջն ինչ-որ բան փնտրելով: Ինձ միշտ այնպես է թվացել, թե ծառը փնտրում, փնտրում է մեկի հուսալի ձեռքը, մեկի աջակցությունը ու չի գտնում: Անցնում են տարիները, տասնամյակները հաջորդում են իրար ու ծառը կա՝ հողմերից ծեծված, շարունակում է գալարվել ու փնտրել, փնտրել ու գալարվել: Ղարաբաղն է դա, որ ահա երեք հարյուր տարի ի վեր պատվիրակներ է ուղարկում այս ու այն կողմ՝ Իսրայել Օրուց մինչ այսօր, խնդրում, բողոքում ու տառապելով սպասում է օգնության, բայց քար լռության ու քար անտարբերության մեջ կանգնած՝ մենավոր այն ծառի պես չի գտնում աջակից ու հուսալի մի ձեռք ու գալարվում, տնքում է անամոք ցավից, չհասկանալով, որ, այո, օվկիանոսներն են որոշում իր բախտը: Դե, լավ, վեր կացեք գնանք, այս բոլորը, ինչ ձեզ պատմեցի, գրած ունեմ, բայց ո՞վ է տպագրողը, չեն տպում ու չեն էլ տպի, վեր կացեք, խոսելուց օգուտ չկա, խոսելով չէ՝ ազատությունը զենքով, զենքով է միայն ձեռք բերվում, զենքով ու անհամար մարդկանց սրբազան արյան գնով:

Հուրունցը վերցրեց իր հին, գույնը կորցրած ցմփոր պայուսակը և առաջինը դուրս եկավ միջանցք:

Վերելակի կողմից զրուցելով գալիս էին հաղորդավարները, որոնք եկել էին երեկոյան ծրագրի հաղորդմանը: Նրանց հետ էր և մանկական հաղորդումների բաժնի խմբագիր Թելման Կարաբաղլի-Չալյանը՝ դեղին փողկապով, գլխին մի տասնհինգ-քսան մազ, ակնակոպերի այտուցով, վազվզուն աչքերում՝ շարունակ ինչ-որ կարմրածություն, գունատ, սմքած շուրթերով, հիսունն անց մի տղամարդ, որը, եթե ոչ վերջնականապես ցնորված, ապա արդեն խանգարված մարդու տպավորություն էր թողնում: Եթե ոլորուն ու բարակ բեղեր պահեր՝ ծայրերը վեր ցցված, կարելի էր կարծել, թե ինքը՝ Սալվադոր Դալին է առջևդ կանգնած:

– Մունք եկալ ենք ախշադանքի, տուք քինամ եք դոն, – իր կարծիքով մաքուր հայերենով փիլիսոփայեց Թելմանն ու առանց բարևի անցավ մեր կողքով:

Այս Թելման Կարաբաղլի-Չալյանի մանկությունը Բարդա քաղաքում էր անցել, մայրը՝ մանկահասակ երկու երեխայով, ամուսնացել էր ադրբեջանցու հետ, նրա կրթությունն ադրբեջանական էր, համալսարանի իրավաբանականն էր ավարտել, ասում էին, որ նույնիսկ հեռավոր ինչ-որ շրջանում մի քանի ամիս դատախազ էր եղել: Այնուհետև աշխատել էր հեռուստատեսության ադրբեջանական խմբագրություններից մեկում, հայկական ծրագրի բացումից հետո նրան փոխադրել էին մեր խմբագրություն: Բայց թե ինչպե՞ս էր ավարտել համալսարանը, ինչպե՞ս էր աշխատել մինչև այդ՝ անհասկանալի էր. երկու-երեք էջանոց մանկական հաղորդման վրա երկու շաբաթ տնքում ու տառապում էր, և թե նախկին գլխավորն ինչո՞ւ էր նրան հայկական խմբագրությունում աշխատանքի ընդունել՝ նույնպես անհասկանալի էր: Ոչ այն է պետական անվտանգության կոմիտեից էին պարտադրել, ոչ այն է կենտկոմից, և ահա քանի տարի առոք-փառոք ապրում էր, ոչինչ չանելով: Նրա մասին տղաներն անեկդոտ էին սարքել, որը Հուրունցին ևս ծիծաղելի թվաց: Իբր, այս Թելմանի մայրը, Գիքորի պես ձեռքը բռնած՝ նրան տանում է հայկական «Կոմունիստ» թերթի խմբագիր Գեղամ Բարսեղովիչ Անտելեպյանի մոտ՝ աշխատանքի տեղավորելու: «Գոնե դառերը գիդի՞», – հարցնում է արևմտահայ Անտելեպյանը: «Չէ, մատտաղ, – պատասխանում է մայրը, – բա, որ իմանար՝ էլ ինչո՞ւ էի ձեզ մոտ բերում, կտանեի «Բակինսկի Ռաբոչի»:

Նոր գլխավորը նույնպես նրան ձեռք տալ չէր ուզում: Մի անգամ կոլեգիայի նիստում, երբ խոսք բացվեց այն մասին, որ նա ոչինչ չի անում, գլխավորը, չգիտես ինչու հուզվելով, դեմքն ափով շփեց՝ ասես ծանր հոգսն իրենից վանելու համար, և հայացքը փախցնելով ասաց. «Հաշվեք, որ դա փակ թեմա է և, խնդրում եմ, այդ մասին այլևս խոսք չլինի», իսկ ինձ առանձին ասաց. «Ես չեմ կարող նրան հանել, դա իմ ուժերից վեր է»:

Երեքով՝ Հուրունցը, Սաղումյանը և ես, վերելակով իջանք ցած, դուրս եկանք փողոց:

Գարնան օրը՝ ջինջ, արևը՝ հաճելիորեն տաք, հաստաբուն լորենիների ստվերում մի խումբ տղաներ թեյում էին՝ ալարկոտ նայելով անց ու դարձողներին, մեքենաների անվերջ հոսքը՝ պողոտայով, այգու խորքում, Իչարի Շահարի բարձրաբերձ պարսպի տակ, բացօթյա սրճարանում դպրոցականների խումբը զրնգուն ձայներով պաղպաղակ էր վայելում, նրանց անհոգ ծիծաղը տարածվում էր այգով մեկ…

– Նա պարտավոր է խմբագրել ուրիշի նյութերը, չի անում ու, պարզ է, չի էլ կարող անել, – ասաց Սաղումյանը Թելման Կարաբաղլի-Չալյանի հասցեին: – Այդքանը հերիք չէ, մեկն էլ պիտի նստի ու այս ու այնտեղից թռցրած նրա մանկամիտ բարբաջանքները թարգմանի, մշակի ու պատրաստի, որպեսզի նա չզրկվի ամենամսյա հոնորարներից:

– Սա նույնպես մեր ժողովրդի նկատմամբ ոչ բարյացակամ վերաբերմունքի արտահայտություն է, – եզրակացրեց Հուրունցը, – հեռուստատեսության ու ռադիոհաղորդումների կոմիտեում տասնյակ խմբագրություններ կան, մի՞թե հնարավոր չէր նրան մի այլ խմբագրությունում տեղավորել:

– Ադրբեջաներեն տառերը նույնպես չգիտի՝ ո՞վ կուզենա նրան պահել, – կատակեց Սաղումյանը: – Երկու հոգով են բաժնում, ինքն ու քո ասած էդ Գևորգ Աթաջանյանը, մի նադինջ, ամբարիշտ ու կռվարար տիպն էլ դա է, ամբողջ օրը կռիվ ու վեճ է: «Գրական Ադրբեջան» հանդեսում սրբագրիչ էր, հանեցին, ընդունել ենք ու մնացել ձեռքը կրակն ընկած:

– Իսկ գիտե՞ք, որ ցարի օրոք ու դրանից էլ շատ առաջ այստեղ, Բաքսովետի մետրոյի այս տարածքում, հիմիկվա ֆիլհարմոնիայի շենքից սկսած մինչև կենտրոնական ունիվերմագ, հայ-ռուսական մեծ գերեզմանոց էր: – Հուրունցը շրջվեց, արևով ողողված մայթին կանգնած՝ երկար նայում էր մեր շենքին, ուշադիր դիտում պատերի համաչափ ու ներդաշնակ համամասնությունները, պատուհանների կամարաձև շրջանակները, վահանաձև զարդերն ու խորաքանդակները: – Կյանքը մի ակնթարթ է՝ ներկայի ու անցյալի արանքում, – դեմքին խորին ափսոսանքի արտահայտություն, արտաբերեց Հուրունցը, մատներով սանրելով անհնազանդ մազերը: – Ինձ թվում է, ջահելության հմայքի ողջ գաղտնիքը ոչ թե ամեն ինչ անելու հնարավորության մեջ է, այլ այն մասին մտածելու հնարավորության մեջ, որ դու ամեն ինչ կանես: Մարդ իր կյանքն ապրում է երազելով՝ ջահել ժամանակ ուզում ես ուրախ ապրել, թեպետ ջահելությունն ինքնին ուրախություն է, մեծացած՝ ուզում ես լավ ապրել, ծեր հասակում մի բան ես ուզում միայն՝ երկար ապրել… Ասես երեկ էր, ջահել, ամբողջ կյանքս առջևում, թռվռալով իջնում-բարձրանում էի այս աստիճաններով, հիմա աստիճանների քարերն էլ են մաշվել իմ կյանքի նման… Ութ տարի աշխատեցի այստեղ, հեռուստատեսություն դեռ չկար, ռադիոհաղորդումների ռուսական հաղորդումների խմբագրությունում էի աշխատում, հաղորդումները հավասար կերպով տրվում էին երեք լեզուներով՝ հայերեն, ռուսերեն, ադրբեջաներեն, կոմիտեի նախագահը հայ էր, Հովհաննիսյան ազգանունով, կենտկոմի հայազգի քարտուղար էլ կար, կարծեմ՝ Առուշանով, իսկ մինչև Բագիրովը՝ Կիրովից հետո, կենտկոմի առաջին քարտուղարը Լևոն Միրզոյանն էր՝ Ղարաբաղի Աշան գյուղից: Նրանից հետո էլ առաջին քարտուղարը հայ էր՝ Ռուբեն Ղուկասովիչ Ռուբենով՝ հայտնի Ռուբենը: Բագիրովն ու Բերիան երեսունյոթին երկուսի գլուխն էլ կերան: Իսկ այս շենքը գիտե՞ս ումն էր, – հարցրեց նա:

– Իհարկե, գիտեմ, – կարծես թե նեղացավ Սաղումյանը: – Էդ մեր Լեոն կարող է չիմանալ, ես գիտեմ՝ Միրզաբեկյան եղբայրների շենքն է, ինը հարյուր իննսունինը սենյակ ունի, մեր կոմիտեից բացի տասնյակ ուրիշ հիմնարկություններ կան՝ է՛լ դատախազություն, է՛լ մինիստրություններ, է՛լ նախագծային ինստիտուտներ, տարբեր խմբագրություններ՝ ինչ ասես: Այս շարքի բոլոր տասներեք հոյակերտ տները հայերին էին պատկանում՝ Բուդաղյաններին, Շահգելդյաններին, Տեր-Ակոպովներին… Իսկ այս մեկը Թումանյանների տունն էր, մյուսը՝ Տեր-Ղուկասովինը, մինչև հիսուներեք թիվը Բագիրովն այդ տանն էր ապրում, հիմա պատկերասրահ է, քիչ ներքև, այս նույն փողոցի վրա, ծովափին, ղարաբաղցի Արամյանցի տունն էր, «Ազնևթի» վարչությունն է հիմա այնտեղ, ավելի դենը, Հայոց թեմական դպրոցների վարչությունն էր, Բաքսովետի ուղղությամբ, Արմյանսկայա կոչվող փողոցում, որ հիմա Գորկու անունն է կրում, Հայոց մարդասիրական ընկերության ու հայկական եկեղեցու շենքերի կողքին, Մանթաշովի տունն էր, 1918-ի սեպտեմբերին մուսավաթականներն ու թուրքերը երեք հազար հայ կին ու երեխա հավաքում, լցնում են Մանթաշովի այդ տան բակը և բոլորին սրի քաշում: Այն Մանթաշովի, որի սեփական միջոցներով Բաքվից մինչև Բաթումի 835 կիլոմետր նավթատար խողովակաշար գցվեց: Բաքվում հարյուրավոր շենքեր կան, այդ թվում Մագոմաևի անվան ֆիլհարմոնիայի և Ախունդովի անվան օպերայի ու բալետի շենքերը, որոնք մինչև հեղափոխությունը պատկանում էին հայերին: Գաբրիել Տեր-Ղուկասովը, ասում են, ճարտարապետ Տեր-Միքելովին պատվիրում է ֆիլհարմոնիայի ամառային դահլիճն այնպես նախագծել, որպեսզի քիչ այն կողմ, իր առանձնատան պատշգամբում նստած՝ կարողանա իրիկունները և՛ թեյ խմել, և՛ երաժշտություն ունկնդրել, որովհետև, ասում է, ինքը ժամանակ չունի համերգներ գնալու: Ճակատագրի չար հեգնանքով՝ հետագայում այդ տան պատշգամբում նրա դահիճ Միր-Ջաֆար Բագիրովն էր նստած թեյ խմում ու երաժշտություն լսում նրա կառուցած մարմարյա դահլիճից: Նայիր, ֆիլհարմոնիայի դիմացի ահա այն հոյաշքեղ տունը, որտեղ երեսնական թվականներին կենտկոմն էր տեղավորված՝ այդ նույն Բագիրովի գլխավորությամբ, նույնպես Տեր-Միքելովն է կառուցել:

– Այդ շենքերի տերերին թուրքերը կոտորեցին հինգ ու տասնութ թվերին՝ հափշտակելով նրանց գործարանները, ֆաբրիկաները, խանութներն ու գրասենյակները, – լրացրեց Հուրունցը փշրված ձայնով, – իսկ ովքեր ողջ մնացին՝ Բագիրովի ու Լավրենտի Բերիայի ձեռքով գնդակահարվեցին, մի մասին էլ քշեցին Սիբիր. գնացին կորան: Նրանցից և ոչ մեկը չվերադարձավ:

Լուռ քայլեցինք դեպի մետրո:

– Գրող Սուրեն Կասպարովի մոտ եմ գնում, – ասաց Հուրունցը: – Տղաները սպասում են, Ալիևի ու Կևորկովի հակահայ գործունեության մասին մի նամակ է՝ Քաղբյուրոյին ուղղված, պիտի միասին նորից կարդանք, առավոտյան շուտ հենց Սուրենի մոտից էլ կմեկնեմ օդանավակայան: Երեկ մի երկու հոգով մինչև ուշ երեկո դրանով էինք զբաղված, շատ խելացի դիտողություններ եղան, հարկավոր կլինի որոշ շտկումներ կատարել, ոչինչ, կանեմ, ասացին, որ Ճարտարի նախագահ Սուրեն Ադամյանն այստեղ, Բաքվում է, այսօր գալու է Կասպարովի մոտ, շատ լավ կլիներ, որ նա էլ ծանոթանար այդ նամակին: Լսիր, – հանկարծակի ու զարմացած ասաց նա: – Քանի տարի առաջ եմ տեսել, մի մազ անգամ չի փոխվել: Ահա ձեզ մի նոր Սամվել Գրիգորյան:

Մենք ակամա նայեցինք նրա հայացքի ուղղությամբ: Դիմացից մի ծերունի էր գալիս՝ բարձրահասակ, մեջքից մի թեթև կոր, սակայն առույգ քայլվածքով:

– Իսկ ո՞վ է դա, չեմ ճանաչում, – աչքերը կկոցած հարցրեց Սաղումյանը:

– Քիչ առաջ պատմում էի՝ հային հայի ձեռքով վերացնելու մասին: Սա հայտնի չեկիստ Ասծատուրովն է: Դավիթ Ավետովիչ Ասծատուրով: Լսած կա՞ք:

– Այն, որ Թևանին…

– Այո, այո, հենց նա է, որ կա: Թևանին, շնորհիվ որի Ղարաբաղի հայությունն ամբողջովին չբնաջնջվեց թուրք արյունարբու զավթիչների ու մուսավաթականների կողմից, սա է կործանել: Մեր թշնամին մեր մեջ է, Հարություն, ամենավտանգավոր թշնամին մեր մեջ է: Ծառը չէր տապալվի, եթե կացնի կոթն իրենից չլիներ… Իմացած եղիր, ազգերն ամենից շատ իրենց տականքների երեսից են տառապում:

Մինչ այդ ծերունին հասավ մեզ, ուզում էր անցնել, Հուրունցը կանգնեցրեց:

– Բարև ձեզ:

– Բարև…

Մարդը շփոթված կանգ առավ, անվստահությամբ ու փոխնիփոխ նայեց մեզ:

– Չեմ ճանաչում, – ավելացրեց նա մի տեսակ մեղավոր տոնով, – տեղը չեմ բերում:

– «Կոմունիստ» հայերեն թերթում ենք աշխատում, – չգիտես ինչ նպատակով՝ հնարեց Հուրունցը, – ինչպե՞ս եք:

– Ոչինչ, շնորհակալ եմ, անցյալ տարի իմ ծննդյան յոթանասունհինգ ամյակին շքանշան ստացա, իսկ այս տարի հրաձգության հանրապետական մրցումներում գրավեցի առաջին տեղը:

Սաղումյանը զարմանք արտահայտող դեմքով նայեց նրան:

– Յոթանասունհինգ տարեկանի նման չեք բոլորովին, – ասաց նա: – Դուք ինձնից շատ ջահել եք երևում:

– Սպորտով եմ զբաղվում, – փութով բացատրեց ծերունին: – Ժամը վեցից հետո հաց չեմ ուտում, ամեն օր սառը ցնցուղի տակ լողանում եմ, մարզանք եմ անում, իսկ իրիկունները նստած՝ հուշեր եմ գրում:

– Ինչի՞ մասին ես գրում, – խոսեցրեց Հուրունցը:

– Իմ գործունեության, – անվարան ասաց ծերունին, – քիչ բա՞ն կա գրելու: Օրինակ, մասնակցել եմ թաթարների տեղահանմանը՝ Ղրիմից Միջին Ասիա, Ուզբեկստան: Նրանցից անմիջապես հետո հույներին, բուլղարներին ու հայերին աքսորեցին: Հայերը համեմատաբար քիչ էին՝ ինը հազար վեց հարյուր քսանմեկ մարդ: Գաղտնի պայմանագիր է եղել կնքված, որ Ղրիմը դատարկեն՝ այնտեղ հրեաներին բնակեցնելու համար, բայց հետո Ստալինը միտքը փոխել է: Չեչենների ու ինգուշների տեղահանմանը՝ 1944 թվականի փետրվարի քսաներեքի տոն օրը, նույնպես մասնակցել եմ: Մի շատ հետաքրքիր դեպքի մասին պատմեմ, չեք իմանա… Լեռնային Հայբախ գյուղում ձյունամրրիկի պատճառով հնարավոր չէր բնակչությանը մեքենաներով փոխադրել մինչև երկաթուղային կայարան, ներքին գործերի ժողկոմի տեղակալ Բոգդան Կաբուլովի կարգադրությամբ, գյուղի ողջ բնակչությունը՝ յոթ հարյուր երեսուն մարդ՝ կին, տղամարդ, երեխա-բան, լցրեցինք կոլտնտեսության ձիաբուծական ֆերման, տախտակներով դուռ ու պատուհան ամուր մեխեցինք, հրացանները պատրաստ բռնած չորս կողմից շրջապատեցինք՝ իրարից մեկուկես մետր հեռավորության վրա, որ փախչող չլինի, վառեցինք ֆերման: Մինչև կայարան տանելու հնար չկար: Երկու ժամ էր տրված ընդամենը, միակ ելքը դա էր… Զանազան մարդկանց հետ եմ հանդիպել, նրանց մասին եմ գրում: Մեկը կար՝ մեր կարգերի թշնամի, իմ հրացանազարկից փորը պատռվել էր, սիրած աղջիկ ուներ, սա պատռված փորը մրթասեղով կարում էր, իսկ ինքը մեյխանա ասելով մեզ վրա կրակում էր: Կամ մի ուրիշ դեպք. մեկին Պարսկաստանում բռնել, բերել էինք ներքին բանտ: Սա խնդրեց, որ թույլատրենք վերջին անգամ իրենց տունը տեսնի: Հարուստ նավթարդյունաբերողի որդի էր: Տարանք, մեքենայից երկար նայում էր, գլուխն օրորելով արտասվում, հետո ոնց պատահեց՝ սիրտը պայթեց, տեղնուտեղը մեռավ:

– Թևանի մասին չե՞ս գրում, – հարցրեց Հուրունցը՝ աշխատելով պահպանել ձայնի բարեկամական հնչողությունը:

– Թևան Ստեփանյանի՞, – ոգևորվեց նա: – Գրում եմ, բա ոնց… Նա դաշնակցական բանակի սպա էր, մինչ այդ ցարական բանակի կազմում կռվում էր թուրքական ճակատում, բայց հետո հակահեղափոխական գործունեություն սկսեց: Զանգեզուրում Գարեգին Նժդեհ կար, լսած կլինեք, Վլադիմիր քաղաքի տաժանակիր աշխատանքի կենտրոնական բանտում մեռավ, այդ Նժդեհի ծավալած ռազմական ապստամբության տարբերակն էր իրագործում Ղարաբաղում՝ ձգտելով Լեռնային Ղարաբաղի միավորումը Զանգեզուրի ու Հայաստանի հետ: Զորք կազմած՝ սկսեց կռվել տասնմեկերորդ կարմիր բանակի դեմ, գրավեց Դիզակի և Վարանդայի բոլոր գյուղերը, հասավ մինչև Ասկերան… Մի խոսքով, – շունչ առավ ծերունին, – մեր չեկան նրան երկու անգամ ձերբակալեց, բայց Թևանը երկու անգամ էլ կարողացավ փախուստի դիմել: Չեկայի նախագահ Բագիրովն ու Բերիան, որն այն ժամանակ Բագիրովի տեղակալն էր, անձամբ գնացին Տումի, Թևանի ծննդավայրը, բայց անօգուտ: Հետագայում, քսանինը-երեսուն թվերին, Բագիրովը նորից գնաց Ղարաբաղ՝ փոքրիկ մի խմբով, երկու օր թաքնված մնացին, սակայն Թևանին բռնել այդպես էլ չկարողացան: Նրանք չկարողացան, իսկ ինձ հաջողվեց բռնել: Բայց շատ տարիներ հետո, իհարկե: Տասնմեկ տարի հետո:

Ծերունին դադար տվեց, ակներևաբար, սպասելով իր խոսքերի թողած ազդեցությանը, հետո ասաց.

– Թևանն իր անունն ու տեղը շուտ-շուտ փոխում էր՝ մեկ Պարսկաստանի հյուսիսում էր լինում, մեկ՝ հարավում, մեկ Բաղդադի հայաբնակ գյուղերում: Քառասունմեկ թվականի աշնանը, նոյեմբերի սկզբին, նա Մազանդարայի Սարի քաղաքում էր աշխատում. տեխնիկ-­շինարար էր: Պարսկաստանում ստեղծված իրադրության պատճառով շինարարությունը դադարեցվել էր, և նա ուզում էր մեկնել Շիրազ՝ անգլիացիների մոտ, այնտեղից Ամերիկա մեկնելու մտադրությամբ: Մենք նրա համար ծուղակ սարքեցինք, – խնդմնդաց ծերունին, – նրա մոտ ուղարկեցինք մեր հայ գործակալներից մեկին, որը, իբր, նույնպես ուզում է գնալ Շիրազ, բայց վարորդը, որին նա գտել էր, մենակ մի մարդու համար չէր ուզում գնալ, իբր թե նրան ասել էր՝ մեկ-երկու հոգու էլ գտիր, այդ դեպքում կտանեմ: Թևանն ուրախությամբ հայտնում է, որ ինքը համաձայն է վճարել նրան ուզած գինը, միայն թե տանի: Մեր գործակալի հետ պայմանավորվում ենք՝ նրան սպասել Թեհրանից մոտ տասը-տասներկու կիլոմետրի վրա: Մեր մեքենայի շարժիչի ծածկոցը բարձրացրած կանգնել ենք, իբր, մեքենան փչացել է: Մեկ էլ տեսանք՝ հեռվից նրանց մեքենան երևաց: Տխուր տեսքով կանգնած ենք, և երբ նրանց մեքենան մոտեցել, դանդաղ անցնում էր մեր կողքով (նախօրոք պայմանավորվել էինք), բարձրաձայն, որպեսզի Թևանը լսի, Ղարաբաղի բարբառով ասացի. «Արա պա սհենց պեն կինի՝ մնացենք էս չոլումը»: Թևանը լսեց իմ խոսքերը, շտապ կանգնեցնել տվեց մեքենան և ուրախ տեսքով մոտեցավ մեզ՝ ասելով. «Պա ես մեռա՞ծ ըմ, որ տյուք չոլումը մնաք»: Չէր հասցրել թեքվել շարժիչի վրա, հետևի կողմից ամուր բռնեցի նրան, մյուս երկուսն էլ, ապրեն, իսկույն հասան՝ ձեռքերն ու ոտքերը կապեցինք: «Վահ, էս հի՞նչ նամարդ մարթ տյուս եկեք», – ասաց նա, բայց դե նրան լսողն ով էր, կոխեցինք մեշոկի մեջ, ամուր կապկպեցինք և այդպես էլ հասցրինք Թեհրան, որտեղից, Ալիևի կարգադրությամբ, ինքնաթիռով ուղարկեցինք Բաքու… Ոչ թե այսօրվա Ալիևի, այլ նրա աներոջ՝ Ազիզ Ալիևի կարգադրությամբ: Նա մեր միսիայի ղեկավարն էր Իրանում:

Ծերունին լռեց, շունչը տեղը բերեց, ասաց.

– Թևանը մանր ձեռնագրով գրած մի հաստ տետրակ ուներ՝ «Մոռացված հերոսը» վերնագրով: Հարցաքննության ժամանակ ոչինչ չէր խոստովանել, հենց այդ օրագիրն էլ ներկայացվեց նրան որպես մեղադրանք: Մի անգամ, – կրկին խնդմնդաց ծերունին, – հարցաքննության ժամանակ, որը տևել էր շուրջ երեսունհինգ ժամ՝ փոփոխվող քննիչներով, քննիչ Իշխանովը հանկարծ ննջում է: Բացում է աչքերը՝ Թևան չկա: Աղմուկ, իրարանցում, տագնապ քաղաքում՝ չկա: Առավոտյան հավաքարարուհին տեսնում է սանդուղքների տակ մի մարդ քնած: Թևանն է: Փորձել է փախչել, տեսել է հսկիչը դռան մոտ կանգնած, թաքնվել, սպասել է ու քնով անցել: Բագիրովն իր կաբինետում գնդակահարեց նրան, իսկ ընտանիքն աքսորվեց Ղազախստանի հյուսիսային կողմերը:

– Բագիրովը, որի բռնաճնշումներին Ադրբեջանում զոհ գնաց մոտ հարյուր քսան հազար մարդ՝ գերազանցապես հայեր, քրդեր, լեզգիներ ու թալիշներ, նմանապես Բերիան և դու ինչո՞ւ չէիք բռնում Խոսրով բեկ Սուլթանովին, որի հրամանով ու մասնակցությամբ սրի քաշվեց Խնածախ, Դաշուշեն, Ղարաբաղի և Զանգեզուրի միջև ընկած հայկական Ղարաղշլաղ, Փարաջանց, Հարար, Մինքենդ, Սպիտակաշեն ու Պետրոսաշեն գյուղերի բնակչությունը, – անշտապ, կարծես ինքն իրեն հանգստացնելով ասաց Հուրունցը: – Հադրութի արևմտյան մասում գտնվող այդ Հարարը Գորիսի շրջանի Կոռնիձոր գյուղով Ղարաբաղը կապում էր Հայաստանին ու մինչև տասնութ թիվը հազար յոթանասունութ բնակիչ ուներ: Մուսավաթականներն ավերեցին այն, իսկ այնուհետև Միր-Ջաֆար Բագիրովի հրահանգով հայկական Հարարն իր ողջ մնացած ութսունհինգ հայ բնակչությամբ միացվեց այսօրվա Ֆիզուլիի շրջանին: Ի՞նչ իրավունքով արվեց դա: Ինչո՞ւ չբռնեցիք աչքի մեկը քոռ Սուլթանովին, երբ թուրք ասկյարներն ու հինգ հազարանոց քուրդ զինված հեծելազոր խուժանը նրա գլխավորությամբ կոտորեց Շուշիից երկու կիլոմետրի վրա գտնվող Ղայբալիշեն հայկական մեծ գյուղի ու Ստեփանակերտին կպած Փահլուլ ու Կրկժան գյուղերի ողջ բնակչությանը՝ սպանելով վեց հարյուր անպաշտպան կանանց ու երեխաների, որոնց միակ հույսն ու պաշտպանը Թևանի խումբն էր: Քո այդ հայատյաց Բագիրովը չէ՞ր, որ հետագայում ինչպես այդ, այնպես էլ մյուս հայկական գյուղերը բնակեցնել տվեց հատուկ ծրագրով Հայաստանից տեղահանված հինգ հազար քոչվոր թուրքերով: Նմանապես նույն քուրդ Սուլթանովը չէ՞ր, որ վառեց Շուշին, սրի քաշելով նրա բազմահազար բնակչությունն ու գլխատել տալով հայոց թեմի առաջնորդ տեր Վահանին, որի գլուխը վայրենի ամբոխը ցից հանած պտտեցնում էր քաղաքի փողոցներում: Թևանը շատ տեղին խոսք է ասել, – չոր ու կոպտորեն վրա բերեց Հուրունցը՝ արգահատանքով նայելով ծերունուն: – Իրոք, շատ նամարդ մարդ եք եղել: Վատ մարդ:

Ծերունին, հանկարծակիի եկած, ետ ընկրկեց, հոնքերը զարմացած բարձրացան, մաքուր ածիլած թորշոմած դեմքը լարվեց: Նա կարճ մի պահ տարակուսանքով զննեց մեզ և, արագ շրջվելով, հեռացավ իր ոչ ծերունական կայտառ քայլվածքով:

– Դե, լավ, ես գնացի, – ուշացումով ասաց Հուրունցը, մի տեսակ հոգնած հայացքով ուղեկցելով հեռացող ծերունուն: – Մի ամբողջ գյուղ՝ ծեր, մանուկ, հարազատներով միասին, վառել են: Էսէսականների, ֆաշիստների ու դրանց արածների միջև որևէ տարբերություն տեսնո՞ւմ եք: Ասենք՝ տարբերություն կա. նրանք հակառակորդի, թշնամու հետ էին դաժանորեն վարվում, սրանք՝ սեփական ժողովրդի, ու այն էլ ավելի գազանաբար: – Դառնալով ինձ, ասաց, – Իմ խելքի տղամարդն ամուսնանում է անխելքությունից, բաժանվում է համբերության պակասից, կրկին ամուսնանում է՝ կարճ հիշողության պատճառով: Դու էդպես չանես… – Նա ժպտաց բարեսրտորեն ու պատվիրեց, – մյուս անգամ որ եկա՝ ամուսնացած լինես, չնայած, իհարկե, ամուսնությունը երբեմն նաև դառնություններ է բերում, բայց երկար ամուրի մնալու մեջ նույնպես ոչ մի լավ բան չկա: Տղամարդը կյանքում երկու ճանապարհ ունի՝ մնա ամուրի ու իրեն զգա դժբախտ կամ պսակվի ու այլևս ապրել չուզենա… Սոկրատեսն ի՞նչ է ասել՝ ամուս­նացիր՝ ինչ էլ որ լինի. լավ կին հանդիպի՝ կլինես բացառություն, թե վատը եղավ՝ կդառնաս փիլիսոփա, – ծիծաղեց նա, գրկեց իմ ուսերը: – Լավ խոսք է ասել, իսկ քեզ, – հրաժեշտի համար սեղմելով Սաղումյանի ձեռքը՝ ասաց Հուրունցը, – առողջություն եմ ցանկանում: Դիմանանք, տեսնենք ինչ է դառնում վերջը: – Հուրունցը մի քայլ արեց, ետ շրջվեց: – Մենք դեռ կհանդիպենք, – բազմանշանակ ժպտաց նա:

Որևէ մեկից բաժանվելիս՝ մենք երբեք չենք մտածում այն մասին, որ էլ չենք տեսնելու նրան: Ավաղ, մենք այդպես էլ այլևս չտեսանք նրան:

Հեռվից նայում էինք, Հուրունցը մտավ մետրոյի նախասրահ, շրջվեց, մենք ձեռքով հրաժեշտ տվեցինք միմյանց:

– Ինչքան գիտեմ նրան՝ միշտ այդպիսին է եղել, – Հուրունցի մասին ասաց Սաղումյանը, ափով մտախոհ շփելով մորուքը, – ծնողներին երեսունյոթին աքսորել են, ինքը պատերազմի թոհուբոհով է անցել, հասել մինչև Բեռլին, բայց նույնն է մնացել միշտ՝ ուղղամիտ, սկզբունքային, համարձակ ու անհաշտվողական: Նույնքան ժամանակ էլ Սամվելին գիտեմ՝ ստորաքարշ ու խեղճացած՝ եթե իրեն պետք է, եթե տասը կոպեկի շահ ունի, անողորմ ու դաժան՝ խեղճերի գլխին: Երկու տարբեր բևեռներ ու տես, թե ինչպես է դասավորված նրանց կյանքը, մեկը՝ ճոխության, պատվի ու հարգանքի մեջ, մյուսը՝ տասը տարի նույն մաշված վերարկուն ուսերից կախ:

* * *

Մինչ ուշ գիշեր պատրաստեցի հեռուստահաղորդման սցենարը՝ նվիրված Բեգում-Սարով գյուղի հուշարձանի բացմանը, առավոտյան տարա Արինային՝ մեքենագրելու:

Արինայի՝ դեպի ընդհանուր բաժին տանող դուռը կիսաբաց էր, լսվում էր՝ քթի տակ երգ էր դնդնում.«Միայն դու եկ, հետս խոսիր, բարևե, էդ ինձ համար կյանք է և թե արև է»:

– Առավոտ-առավոտ սոխակ է կտրել, չի թողնում աշխատենք, – անչար ասաց Լորաննան, ժպտաց: – Երեկ նախկինը կոմպլիմենտ է արել, երևի գլուխը կորցրել է:

– Երգի դակը ավելի ախորժալիա ախշադվում, – հարեց Թելման Կարաբաղլի-Չալյան-Սալվադոր Դալին: – Ճիրին ասալ են թա, հինչի՞ էս վշվշում, ասալա՝ հինգերս քարն ա: Էդ Կևորկ Ատաճանյան զիբիլը էնքան սրա-նրա գնանոցը հեդը խոսեց՝ թելեպոնը փչացրավ, չի ախշադում, – ասես արդարանալով ավելացրեց նա, – եգա էսդեղիցը զանկ դամ:

Մեր խոսակցության վրա Արինան բացեց իր սենյակի դուռը, լայն ժպտալով նայեց ինձ:

 

– Արինա, այդ ո՞վ է, որի խոսքն ու բարևը քեզ համար կյանք ու արև է:

– Արև է… Ո՞վ պիտի լինի՝ դու ես, – շեշտակի նայելով ծիծաղեց նա: – Մտնում ես ու չես բարևում:

– Բարև:

– Ողջույն, – կոտրատվելով պատասխանեց նա: – Ոչ մի տեղ չե՞ս գնալու՝ Սիլվան գալու է այսօր:

– Ո՞ր ժամին, գնանք առաջին հարկ՝ դիմավորելու:

Արինան շուրթերը ծռմռեց՝ պատասխան էր որոնում:

– Առանց մեր ընտանիքին կպչելու չե՞ս կարող:

– Կարող եմ, – ժպտացի ես, հաղորդման տեքստը տալով նրան: – Երկու օրինակից, մի օրինակը կտաս ռեժիսորին:

Թելմանը գնաց իր աշխատասենյակը, մնացինք երեքով:

– Արինա, այս ինչե՞ր եմ լսում. նախկինը վերջերս քեզ ինչ-որ կոմպլիմենտներ է շռայլում, դա ինչպե՞ս հասկանալ:

Արինան մի կատաղի հայացք նետեց Լորաննայի վրա, բայց հարմար գտավ իմ ներկայությամբ ոչինչ չասել:

– Ախր, ասա, ի՞նչ գործ ունես էդ երեխայի հետ, – շինծու սրտացավությամբ՝ հեռակա կարգով նախկինին կշտամբեց Լորաննան՝ դիտավորյալ բորբոքելով խոսակցությունը:

– Դե լավ՝ ի՞նչ է ասել:

– Ինչ է ասել… Ասաց՝ էդ ի¯նչ սիրուն սև աչքեր ունես, – ի վերջո գոհունակ ժպիտով խոստովանեց Արինան:

– Ում ասաց՝ քե՞զ:

– Ինձ, – ժպտերես պարծանքով գլխով արեց նա:

– Անճաշակ մարդ է, մի հավատա, – ասացի ես: – Նա արդեն այնպիսի մի վտանգավոր տարիքի է հասել, երբ բոլոր կանայք գեղեցկուհի են թվում: Մի հավատա:

– Մի հավատա… – շուրթերը ծամածռելով տնազեց Արինան՝ ակնդետ նայելով ինձ:

– Հուրունցը շատ լավ արեց, որ երեկ շշպռեց նրան, – ասաց Լորաննան: – Ոնց էր կատաղել: Եփած խեցգետինի պես կարմրել էր:

– Թող իմանա, – աչքով անելով Լորաննային՝ ասացի ես, – թե ինչ է նշանակում անմեղ տեղը մարդուն վիրավորել՝ «Էդ ինչ սիրուն սև աչքեր ունես»:

– Իսկ ի՞նչ է, Արինայի աչքերը սիրո՞ւն չեն, – իբր պաշտպանում էր՝ խորամանկորեն ժպտալով ասաց Լորաննան: – Մի նայիր՝ կուզես դեմուղիղ, կուզես՝ կիսադեմից, ոնց որ Սողոմոնի երգ-երգոցից իջած՝ սև եմ ես, բայց գեղեցիկ, ով Երուսաղեմի աղջկունք. ես Սարոնի ծաղիկն եմ, հովիտների շուշանն եմ, եթե գտնեք իմ սիրեկանին, ի՞նչ եք ասելու նորան, ասացեք, թե սիրով հիվանդ եմ ես… Լեո,նայիր, մի՞թե սիրուն չեն այդ աչքերը:

– Եթե մոտ ութսուն տարեկան կնամեծար մարդը գտնում է, որ սիրուն են, – ժպտալով ասացի ես, – ուրեմն պիտի հաշվենք, թե սիրուն են:

Արինան շրխկոցով փակեց դուռը, իսկ Լորաննան մեղավոր ժպիտով աղերսաձայն ասաց.

– Լեո, խեղճ ես՝ Արինայի ձեռքին, ինձ սպանելու է: Ինչո՞ւ մատնեցիր:

Ես գիտեի Արինայի պոռթկումները, որոնք անցնում էին նույնքան արագ, ինչպես սկսվում էին:

– Մի վախենա, – ասացի, – երկու րոպեից հետո մոռանալու է:

Եվ, իրոք, չանցած մեկ րոպե, նա դուրս եկավ իր սենյակից, ձեռքին մեքենագիր մի թուղթ:

– Լսեք, էդ մարդը լրիվ ցնդել է: Եվ ո՞նց է ձեռքերը դողացնելով վերջում հավաքում թղթերը: Ասում եմ՝ Սամվել Աթանեսովիչ, նեղություն մի քաշեք ամեն օր գալ, ձեռագիրը թողեք, ես կմեքենագրեմ՝ կգաք, կտանեք, չէ, ասում է, չեմ կարող, մտքերս այստեղ կգողանան: Թաղեմ ես քո մտքերը, – սրտանց վրա բերեց Արինան: – Նայեք, մի երկու պարբերություն մեքենագրել, պահել եմ: «Քառասուներկու թվականի աշունն էր, – սկսեց կարդալ Արինան, – սեպտեմբեր, թե հոկտեմբեր ամիսը: Կինս՝ Անյան, առավոտյան ասաց, որ տերևով տոլմա է եփելու, որը ես շատ եմ սիրում: («Հուշերի մեծ մասը ուտելու կամ խմելու մասին է», – մեկնաբանեց Արինան): Ռադիոկոմիտեում էի աշխատում, աշխատանքից տուն եկա ու դեռ մուտքում զգացի եփած տոլմայի հոտը: Բարձրացա երկրորդ հարկ, կոմունալ բնակարանում էինք ապրում, նախկին Կասպիյսկայա, այժմ՝ Շմիդտի փողոցի վրա, և ի¯նչ տեսնեմ՝ զինվորական շինելով, անթացուպը թևի տակ, ձեռքի մեկը կտրած մի ջահել մարդ, երևի բանակից փախած դեզերտիր, կերոսինկայի առաջ կանգնած արագ-արագ մեր տոլման ուտում է: Վազեցի մեր սենյակը, դռան ետևում մի երկար փայտ էի պահում, վերցրի այդ փայտն ու եկա՝ տալիս եմ, ոնց եմ տալիս՝ մեջքին, գլխին, ուր պատահի, գլուխը երկու տեղից ճղվեց, արյուն է, որ հոսում է, ուզում է պաշտպանվել՝ չի կարողանում: Ո՞նց պաշտպանվի՝ ձեռքի մեկը կտրած, ոտքը կաղ՝ անթացուպը թևատակին: Աղմուկ-աղաղակ. հարևանները դուրս են թափվել և, անիրավները, փոխանակ շնորհակալ լինելու, որ գող եմ բռնել, ինձ վրա էին խոսում, անպատվում: Զանգեցի, միլիցիան եկավ տարավ: Հետո ի՞նչ եղավ այդ գողի հետ, այդպես էլ չիմացանք»:

– Այսպիսի մարդիկ մի՞թե իրավունք ունեն ապրելու, – հուզմունքից գունատված ասաց Լորաննան: – Արինա, այդ ապուշությունները ո՞նց ես մեքենագրում:

– Գերագույն խորհրդի դեպուտատ, նախագահության անդամ, հողս անխիղճ գլխիդ, – տաքացավ Արինան: – Հաստատ՝ ծալը պակասել է:

– Դա նրա կոմպլիմենտներից էլ է երևում, – լրացրի ես:

Արինան ծիծաղեց, նայեց առանց չարության, հետո հիշեց.

– Լեո, Սիլվան գալու է, գնա խոսիր էլի գործի մասին:

– Լավ, կգնամ:

Անցնելով հաշվապահություն, պայմանավորվեցի Սեիդոզաևայի հետ: Հաշվետարի տեղն ազատ էր, և Սաիդան խոստացավ անպայման աջակցել, իսկ երբ վերադարձա, Լորաննան եկավ ինձ մոտ՝ շուրթերը վառ կարմիր ներկած, թանկարժեք օծանելիքների բուրմունքով, ձեռքին ինչ-որ թղթեր:

– Լեո, գլխավորն ասաց, որ քեզ հետ միասին նայենք այս նյութը:

– Ի՞նչ նյութ է:

– Հեռուստահաղորդում է, ես եմ պատրաստել՝ Երևանի պատանի հանդիսատեսի թատրոնի հյուրախաղերի մասին Բաքվում:

– Լավ, նստիր կարդանք:

Ես նստեցի իմ տեղը, Լորաննան՝ իմ դիմաց, անփութորեն ոտքը ոտքին գցելով:

– Լեո, ի՞նչ գեղեցիկ ձեռքեր ունես, – ասաց նա:

Ես նայեցի նրան, ժպտացի.

– Եթե հաղորդումը լավը չեղավ, միևնույն է, խոտանելու եմ:

Լորաննան ծիծաղեց, ասաց.

– Եվ մատներդ նույնպես գեղեցիկ են: Ամեն անգամ հիանում ու նախանձում եմ, նայելով նրբավուն ու սիրուն մատներիդ:

– Այդքա՞նը միայն: Ուրիշ արժանիքներ չունե՞մ:

– Արժանիքներ շատ ունես:

Լորաննան նայեց ինձ իր մեղմ, բարեսիրտ հայացքով, ժպտաց.

– Բարձր, առնական, նրբակիրթ ու նրբազգաց, գեղեցիկ: Ու նաև սրտաբաց, կարեկից, ոչ ժլատ: Էլի՞ ասեմ… Լեո, երբեմն, մտածում եմ, ինչքան քիչ բան է անհրաժեշտ մարդուն՝ իրեն երջանիկ զգալու համար. ինչ որ հաճելի բառ, արտահայտություն, կամ նույնիսկ հայացք, կամ, ասենք, ժպիտ, ու կարծես միանգամից աշխարհը քեզ է պատկանում… Մոռացա արժանիքներիդ մասին. արտասովոր գեղեցիկ ու սքանչելի է և ժպիտդ, երբ հոնքերիդ տակից թեք նայում, բարեհաճ ներողամտությամբ ժպտում ես: Ինչ-որ առինքնող բան կա դրա մեջ:

– Տասնյակ կոմպլիմենտներ արա կնոջը՝ թեթևակի շնորհակալություն կհայտնի և վերջ, տղամարդուն չնչին մի հաճոյախոսությունը բավական է, որպեսզի նա ամբողջ կյանքում հիշի:

– Եթե երբևէ ինձ մոռանաս, կոմպլիմենտներս գոնե կհիշես, – ծիծաղեց Լորաննան: – Արինան գիտե՞ս ինչ էր պատմում քո մասին: Ասում է, երբ առաջին անգամ Լեոին տեսա, մի այնպիսի այրող հարված զգացի կրծքումս, որ մի րոպե թվաց, թե կանգ առավ սիրտս:

– Լավ, տուր հաղորդումը, – ասացի ես: – Ե՞ս եմ կարդում, թե դու:

– Դու: Ես ուզում եմ շարունակ լսել քո ախորժելի ձայնը… Մի բան ասեմ, Լեո, չծիծաղես, թե ինչո՞ւ է այդպես, ինքս էլ չեմ հասկանում. տասը սիրահար տղամարդ ընկնում են ոտքերդ, ու դու նրանց չես էլ նկատում, նրանք քեզ պետք չեն, քեզ անհրաժեշտ է այն մեկը, տասնմեկերորդը, որը չի էլ նայում քո կողմը: Զարմանալի է, չէ՞… Կարելի՞ է ծխել:

– Ծխիր: Բայց անջատիր օդորակիչը:

Լորաննան ամբողջ մարմնով ձգվեց, ճերմակ ազդրերը բացելով, սակայն ձեռքը չհասավ օդորակիչին, ելավ, օդորակիչն անջատեց, լուսամուտի մոտ կանգնած վառեց սիգարետը:

– Ե՞րբ են հյուրախաղերը:

– Դրանք, ճիշտն ասած, հյուրախաղային ներկայացումներ չեն, – պարզաբանեց Լորաննան: – Ընդամենը մի ներկայացում կլինի՝ Հրանտ Մաթևոսյանի «Մեծ աշխարհի մեր անկյունը», բայց ես պատմում եմ ընդհանրապես այդ թատրոնի անցած ուղու, խաղացանկի և, մասնավորապես, այդ ներկայացման մասին: Ես թատրոնն ընկալում եմ որպես հասարակական գիտակցության ձև, իբրև անձնավորման արվեստ, այսինքն բեմից հնչող բանավոր լեզվի արվեստ: Երեկ առավոտյան հյուրանոցում հանդիպեցի գլխավոր ռեժիսորին: Նրանք պատրաստի ժապավեն ունեն, այդ ժապավենը կտանք և հարցազրույց՝ ռեժիսորի և ներկայացման առաջատար դերասանների հետ: Հաղորդումն ուղիղ եթեր է տրվում, գլխավորն ուզում է, որ նրանց հետ հարցազրույցը դու վարես:

Հաղորդումը վատ չէր գրված, մի երկու աննշան դիտողություն արեցի, որին Լորաննան համաձայնեց:

– Դերասաններից ովքե՞ր են մասնակցում հաղորդմանը:

– Վիոլետա Գևորգյանը, Կիմ Երիցյանը, Վեհմիր Խաչիկյանը, Ժասմեն Մսրյանը և ինքը՝ բեմադրության ռեժիսոր Արտաշես Հովհաննիսյանը:

Ես ներքին հեռախոսով կապվեցի գլխավորի հետ:

– Վլադիմիր Գուրգենովիչ, Երևանի պատանի հանդիսատեսի թատրոնի մասին նյութը Լորաննայի հետ նայեցինք, վատ չէ գրված և, կարծում եմ, արժե, որ հենց ինքը՝ Լորաննան էլ վարի հաղորդումը:

Լորաննան գորովանքով նայեց ինձ, ժպտաց:

– Եթե գտնում ես, որ այդպես ավելի նպատակահարմար է, – արձագանքեց գլխավորը, – ես դեմ չեմ: Իսկ դու, Լեո ջան, եթե ազատ ես, մի րոպեով անցիր ինձ մոտ, ասելիք ունեմ:

Լորաննայի հետ միաժամանակ ելանք տեղից: Դռան մոտ, համարյա հպվելով ինձ ու պարուրելով իր բուրմունքով, նա հայացքը բարձրացրեց, շփոթ վարանանքով նայեց, մեղմաձայն ասաց.

– Լեո, ինչո՞ւ դու այդքան լավն ես:

Հանկարծակի շառագունած դեմքին մի տեսակ տարակա, գաղտնի բան հայտնվեց: Շնչում էր ծանր, խաժ աչքերում ու կիսաբաց, կտրուկ գծագրված կամակոր շրթունքների վրա հմայուն ժպիտ՝ նա նայում էր շեղակի, կկոցված աչքերով…

Գլխավորի ասելիքը Թելման Կարաբաղլի-Չալյանին էր վերաբերում, ավելի ճիշտ՝ հեռուստատեսությամբ երեկվա նրա մանկական հաղորդմանը:

– Նայե՞լ ես հաղորդումը, – հարցրեց գլխավորը:

Չէի նայել: Նա օրորեց գլուխը՝ ընդարձակ առանձնասենյակում ետ ու առաջ քայլելով:

– Կոմիտեում հրաշալի ժապավեններ կան, երկու հոգով անգործ նստած, ծուլանում են անգամ մտնել ֆիլմադարան, նայել հավաքածուն, ընտրել համապատասխան ժապավենը, լուսանկարների ֆոնի վրա մանուկների համար տաղտուկ հաղորդում են տալիս, մի՞թե կարելի է այդպես: Ոչ միայն ընդհանրապես երեխաների, մինչև մսուրային տարիքի մանուկների համար անգամ ձանձրալի են նրանց հաղորդումները, – չէր հանգստանում գլխավորը: – Խայտառակություն է, ուղղակի խայտառակություն:

– Վլադիմիր Գուրգենովիչ, – միջամտեցի ես, – անձամբ ինքս մի քանի անգամ խոսել եմ ձեզ հետ այդ թեմայով, ինչպես ասում են՝ անօգուտ, կոլեգիայում նույնպես քանիցս խոսք է եղել՝ ծույլ ու անկարողի մեկն է, ոչինչ չի ուզում անել: Եթե, իրոք, անհնարին է ուրիշ խմբագրություն տեղափոխել, եթե մենք, չգիտես ինչու, պարտավոր ենք նրան պահել մեզ մոտ՝ ապահովելով հոնորարներով, ապա իմ առաջարկությունն այսպիսին է. այլևս նրա հեղինակությամբ ոչ մի մանկական հաղորդում չտալ հեռուստատեսությամբ: Ինչ ուզում է գրի՝ հեքիաթ, մանկական պատմվածք՝ հաղորդել միայն ռադիոյով: Ուրիշ ելք ես չեմ տեսնում, չնայած ռադիոլսողներն էլ մեղք են:

– Համաձայն եմ: Առաջիկա կոլեգիայում որոշում կընդունենք: Մի հնար լիներ՝ երկուսից էլ ազատվեինք:

* * *

Սիլվան եկավ ընդմիջումից անմիջապես հետո:

– Ահա և Սիլվան, – ներկայացնելով նրան, ասաց Արինան:

Կրծքի վրա խոր բացվածքով շոր էր հագել: Ոչ այնքան բարձրահասակ, խոշոր այտոսկրերով, շրջազգեստի կտրվածքից երևացող փարթամ կրծքերով, պագշոտ բերանի մի անկյունում, վերին շրթունքի վրա, գնդասեղի մեծության արհեստական սև խալով, շուրթերը բալի գույնի շրթներկով հաստացրած, աչքերը տուշով եզրագծած, կոպերին՝ վառ ստվերաներկ, արտևանունքները երկար ու խնամքով կորացրած. երևում էր, ահագին ջանք էր թափել տպավորություն գործելու համար:

– Բերե՞լ եք փաստաթղթերը:

– Այո, – դուր գալու բնազդային զգացումով ակնապիշ նայելով ինձ՝ նա ժպտաց, պայուսակից հանդիսավորությամբ, դանդաղ հանեց դրանք՝ անձնագիր, աշխատանքային գրքույկ, դիպլոմ, և դրեց իմ սեղանին:

– Գնանք, – վերցնելով փաստաթղթերը՝ ասացի ես:

– Ես սպասե՞մ այստեղ, – չգիտես ինչու շփոթված ու մի տեսակ ընկճված տոնով հարցրեց Արինան ու ինքն էլ պատասխանեց, – չէ, ավելի լավ է գնամ, մեքենագրելու բան ունեմ: Սիլվա, կգաս ինձ մոտ:

Մենք քայլեցինք մարդաշատ երկար միջանցքով, վերելակի մոտ աստիճաններով իջանք չորրորդ հարկ, հետո՝ ձախ, անցանք վառ լուսավորված, երկու կողմում անվերջանալի դռներով, ընդարձակ միջանցքով, միջանցքի վերջում՝ նորից ձախ, փակ դռների ցուցանակներին նայելով հասանք սևատառ ցուցանակին՝ «Հաշվապահություն»: Ես բացեցի դուռը՝ առաջ թողնելով Սիլվային: Նախասենյակից երևում էին հաշվապահության երեք սենյակները: Սեիդոզաևայի առանձնասենյակում՝ սեղանին թափած զանազան թղթերով, հաստ թղթապանակների կույտերով, համակարգիչով՝ էկրանին թրթռացող գունավոր գծերով, ոչ-ոք չկար:

– Հիմա կգա, – կողքի սենյակից ծամոնը բերանում, վիզը երկարած՝ էրոտիկ դնչիկին արեգակնային ժպիտ, ասաց Ալվինա Օսիպովան, աչքերով չարաճճիորեն հարցնելով՝ էդ ո՞վ է:

Մենք կրկին դուրս եկանք աղմկոտ միջանցք՝ սպասելով գլխավոր հաշվապահին:

Փորձադահլիճներից երգ ու նվագի պատառիկներ էին հասնում: Ինչ-որ տեղ, հաստ պատերից այն կողմ, խուլ ու տաք ղողանջում էր մանկական երգչախումբը. «Ջյու-ջյու, ջյուջյալյարիմ, մյանիմ գյաշյանգ ջյուջյալյարիմ, ջյու-ջյու-ջյու, ջյուջյալյարիմ…»: Հետո միանգամից քաղցրածոր կլկլացրեց Բաբա Միրզոևը. «Աման Թելլո¯, Թելլո ջան, Թելլո¯…»:

– Ողջույն, ծերուկ: – Սիավուշն էր՝ ռուսական հեռուստահաղորդումների խմբագրությունից:

Սիավուշի ձայնի վրա ետ շրջվեցի:

– Բարև, Սիավուշ, – ուրախ ողջունեցի, – որտե՞ղ ես, երկու շաբաթ է, չեմ տեսնում քեզ:

– Գրողների միություն եմ փոխադրվել, – պատասխնեց նա՝ թռուցիկ մի հայացք ձգելով Սիլվայի վրա ու գլխով բարևելով նրան:

– Ինչո՞ւ, – վշտացա ես: – Մի՞թե այստեղ վատ էր:

– Այնտեղ ավելի ազատ եմ: Գրողների միությունում աշխատանքը սկսվում է ժամը տասին, ավարտվում՝ չորսին: Ընդամենը վեց ժամ՝ ընդմիջման հետ միասին: Շաբաթվա մի օրն էլ՝ ստեղծագործական օր: Գրելու հնարավորություններն ավելի շատ են: Գրողների միության նախագահի խորհրդական՝ թեթև գործ: Լսիր, ծերուկ, – ցուցամատով ակնոցն ուղղելով ավելացրեց Սիավուշը: – Մի չորս հարյուր ռուբլի փող ունեմ ստանալու՝ սցենարի դիմաց, երկու անգամ է գալիս եմ, ասում են՝ փող չկա: Խոսիր Սաիդայի հետ, նա քեզ սիրում է, չի մերժի:

– Կխոսեմ:

– Հարյուրը խմում ենք, երեք հարյուրը տալիս եմ տուն: Դու գիտես, Սիավուշն իր խոսքի տերն է:

Նա մեկ-մեկ իր մասին երրորդ դեմքով էր խոսում:

– Ասացի՝ կխոսեմ: Ես էլ եմ նրան սպասում: Երեկոյան զանգիր:

– Էհ, դու տանը նստո՞ւմ ես որ, – բազմանշանակ նայելով՝ ասաց Սիավուշը, ծիծաղեց, իբր, տեսնում եմ՝ ինչով ես զբաղված:

– Այդ ո՞վ էր, – նրա գնալուց հետո հարցրեց Սիլվան:

– Սիավուշ Մամեդզադեն է: Բանաստեղծ է, համաշխարհային գրականության ինստիտուտն է ավարտել Մոսկվայում: Սքանչելի տղա է: Նմանը չկա:

– Դեմքը շատ դուրեկան ու ծանոթ է:

– Հեռուստատեսությամբ եք տեսել: Գրական հաղորդումներ է վարում:

– Երևի… Արինան ձեր մասին ինձ շատ է պատմել, – անսպասելի ասաց Սիլվան և, աչքերը բարձրացնելով, դարձյալ ակնապիշ նայեց:

Դադար:

– Գիտե՞ք, նա կարող է ժամերով խոսել ձեր մասին:

Նորից դադար:

– Ես հիմա եմ հասկանում նրան, – կրկին խոսեց նա և հանկարծակի ավելացրեց, – իսկ ես գլուխս չե՞մ կորցնի այստեղ:

– Ի՞նչ իմաստով, – չհասկացա ես:

Սիլվան փռթկաց, կկոցեց աչքերը՝ լիաշուրթ շառագույն բերանն այս ու այն կողմ տանելով.

– Այն իմաստով, ինչ իմաստով գեղեցիկ կինը կարող է գլուխը կորցնել գեղեցիկ տղամարդկանց շրջապատւմ:

– Կարող եք չանհանգստանալ, – ասացի ես քմծիծաղով: – Հաշվապահությունում բոլորը կանայք են:

– Այդ լավ է, – թեթև հոգոցով արտասանեց Սիլվան: – Թե չէ, գիտե՞ք, ամուսինս աներևակայելի խանդոտ է:

Նա պարզամիտ անպատկառությամբ սիրասուն կին էր խաղում. ես այդ հասկանում էի, բայց լռեցի, որովհետև դա բոլորովին ինձ չէր վերաբերում:

– Գիտե՞ք ինչ, – շրթունքները կիսաբաց ու հնազանդ հայացքով տակնիվեր նայելով՝ շարունակեց Սիլվան, – եթե հազար մարդ քո մասին լավ խոսի ու միայն մեկը՝ վատ, հենց այդ մեկին էլ մարդիկ կհավատան և կուրախանան: Էհ, երևելի մարդկանց ու գեղեցիկ կանանց շուրջը բամբասանքներ միշտ էլ լինում են:

Կադրերի բաժնի դուռը բացվեց, այնտեղից շորորալով դուրս եկավ Սեիդոզաևան:

– Սաիդա, ձեզ ենք սպասում, – ասացի ես:

Նրա բերանում ևս ծամոն կար, շրթունքները փակ, ծամելուն հանգույն՝ ծնոտներն ալարկոտ շարժելով, մոտենում էր:

– Էս աղջի՞կն է, – հավասարվելով մեզ՝ հայերեն հարցրեց նա:

Սաիդայի մայրը հայուհի էր, և նա ազատ խոսում էր հայերեն:

– Այո, այն նույն աղջիկն է, ում մասին ձեզ ասել եմ, այսպես ասած, քաղաքացուհի Դարբինյանը, ահա փաստաթղթերը:

– Գնանք, – ասաց Սաիդան՝ գնահատող հայացքով նայելով Սիլվային, հետո նայեց ինձ, երկիմաստ ժպտաց:

Սաիդան վրան քիփ նստած մոխրակապտավուն տաբատով էր, տաբատը պատռտվում էր նրա կոնքերի պրկությունից:

Առանձնասենյակում Սաիդան աչքի անցկացրեց Սիլվայի փաստաթղթերը:

– Հաշվապահական ստաժ չունեք, – աշխատանքային գրքույկը թերթելով՝ ասաց Սաիդան գործնականորեն, – կընդունենք որպես հաշվետար, կսովորեք, իսկ մի քանի ամիս անց կփոխադրենք հաշվապահի օգնական: Ես կխոսեմ կադրերի բաժնում, կարծում եմ, կոմիտեի նախագահը նույնպես չի առարկի: Արդյունքների մասին ես կհայտնեմ Լեոյին: Հարկավոր կլինի դիմում գրել, անկետա լրացնել: Այդ ամենը հետո, իհարկե: Այժմ այսքանը: Էլ ինչո՞վ կարող եմ օգտակար լինել:

Սա արդեն ինձ էր վերաբերում: Նա ժպտալով նայում էր:

– Սաիդա, Սիավուշ Մամեդզադեն ձեզ մոտ փող ունի ստանալու, եթե հնարավոր է, օգնեք այդ հարցում, խնդրում եմ:

– Ասեք թող գա, – լայն ժպտաց նա: – Խմելիս չմոռանաք իմ կենացը:

– Շնորհակալ եմ: Չենք մոռանա:

Օրվա վերջում Արինան եկավ ինձ մոտ: Անտրամադիր էր:

– Ի՞նչ է եղել, Արինա, – հարցրի անհանգստացած: – Բա՞ն է պատահել:

– Պատահել… ոչինչ էլ չի պատահել, պարզապես ես նրան այստեղ չպիտի բերեի:

– Ո՞ւմ, – հարցրի ես՝ հասկանալով, իհարկե, որ խոսքը Սիլվային է վերաբերում:

– Սիլվային:

– Ինչո՞ւ:

– Ինչու… որովհետև բոզի հայացքով էր նայում քեզ, – կատաղի պոռթկաց նա:

Ես անկարող եղա զսպել ինձ, բարձր ծիծաղեցի: Հետո տուն գնալիս և նույնիսկ ավտոբուսում՝ Սումգայիթի ճանապարհին, հիշում էի Արինայի խոսքը, նրա կատաղի պոռթկումը՝ միանգամայն անսպասելի՝ ինչպես պայթյուն, և դարձյալ ծիծաղում էի, ինչ-որ հարազատություն ու անհուն քնքշանք զգալով նրա հանդեպ:

* * *

Հայրս աշխատանքից վաղուց էր եկել, բայց չէր նստել ճաշի, սպասում էր ինձ: Գրկեց, թփթփացրեց մեջքս, ուրախացած ետ ու առաջ էր քայլում սենյակում, մինչև ես կփոխեի շորերս:

– Անցած շաբաթ էինք սպասում, – ոչ չար հանդիմանությամբ նայեց ու, չսպասելով պատասխանի, շարունակեց, – բա չգիտե՞ս, որ մի ամիս չենք տեսնում՝ էլ չենք դիմանում:

Մայրս ծիծաղեց, խոհանոցից ներս մտնելով ասաց.

– Սա չգիտեմ ում է եկել: Այ մարդ, քու ախպեր Վալոդը երկու կիլովանոց հավը դնում է առաջը, երեխեքը բերանները բաց նայում են, մինչև ինքը չկշտանա, մի կտոր չի տա նրանց, իսկ սա՝ ասես մի մորից չեն ծնվել, երեխոց համար ուշքը գնում է: Մեր փողերը, Լեո, լրիվ հեռախոսազրույցների են գնում, շաբաթվա տակին-գլխին՝ Չարենցավան, Ստավրոպոլ, Բաքու՝ էս է:

– Կնկան խոսք չի հասնում, գործիդ կաց, – աչքով անելով ինձ, սաստեց հայրս, – մի տես ինչ կոնյակ եմ առել՝ «Հոբելյանական»: – Ոսկեզօծ հայերեն տառերով շիշը բուֆետից հանեց, դրեց սեղանին: – Տղաս եկել է, միասին խմելու ենք:

– Էնպես է խոսում, ասես մի տարի չի տեսել, – խոհանոցից հնչեց մորս ձայնը, – այստեղից Բաքու՝ քսանհինգ կիլոմետր ճանապարհ է:

– Ծամը երկար, խելքը՝ կարճ, ո՞ւմ մասին են ասել, – ասաց հայրս ժպտալով: – Ինձ համար մի ամիսը՝ մի տարի է, ես սրտից թույլ եմ, չեմ դիմանում, պրծա՞նք:

– Պրծանք, – ներս գալով ծիծաղեց մայրս և սկսեց գցել սեղանը: – Անցած շաբաթ ինչո՞ւ չէիր եկել:

– Հյուր ունեի Երևանից:

– Ո՞վ էր, – հարևանցիորեն հարցրեց հայրս:

Հո չէ՞ի պատմելու Արմենի մասին:

– Գրող Լեոնիդ Հուրունցը:

– Հուրո՞ւնցը, – զարմացած ասաց հայրս:

– Այո,– պատասխանեցի: – Ասում է հաջորդ անգամ եկա՝ ամուսնացած լինես:

– Մի տես է, տես ինչ լավ մարդ է, է¯, – գլուխը գոհ շարժեց հայրս, – տես ինչ բարի սիրտ ունի: Մարդ էդպիսին պիտի լինի: Գիտե՞ս քանիսներին է նա լավություն արել: Ուրեմն Հուրունցին տեսել ես:

– Սուրեն Այվազյանն է մեկ-մեկ գալիս: Վերջերս Սերո Խանզադյանն էր մեզ մոտ: Մեր բարբառով է խոսում:

Հայրս հպարտությամբ նայեց մորս:

– Մի տես տղադ ի¯նչ մարդկանց հետ է ծանոթ: – Նա լցրեց բաժակները: – Արի մի բաժակ էլ դու խմիր:

– Գժվե՞լ ես, այ մարդ, – ջղայնացավ մայրս: – Էդ էր պակաս:

– Էհ, մի խմիր,– տեղի տվեց հայրս, – ավելի լավ՝ մեզ կմնա, – ծիծաղեց նա, նստեց սեղանի գլխավերևում, բարձրացրեց բաժակը:

– Խմենք էն ծնողի կենացը, որ նամուսով զավակ ունի ու էն զավակի կենացը, որ ինքը բարձրանալով վեր, բարձրացնում է իր ծնողաց անունը, – հայրս ակնհայտ գոհունակությամբ նայեց ինձ, բաժակը խփեց իմ բաժակին, բայց չխմեց: – Ես մի մարդ գիտեմ, – ասաց նա, – նամուսով, ղեյրաթով մարդ, որը երեսուն տարեկան իր անբան ու հարբեցող որդու երեսին, արցունքն աչքին, ասել է. «Քո ծնված օրը, ես մեռած պիտեի»: Սողոմոն իմաստունը մի իմաստուն խոսք ունի, ասում է՝ նամուսով որդին հոր համար բախտավորություն է, աննամուսը՝ մոր դժբախտությունն է: Էդպես է, մատտաղ, զավակի բերած ցավը ամենեծանրն է, էդ ցավին դժվար է դիմանալ: Հորը թվացել է, թե չարչարանքով տղա է մեծացնում, բայց չէ՝ գետի վրա նստած ալյուր է մաղել: Կարծում ես նրա ասած խոսքն ազդե՞լ է որդու վրա: Ամենևին: Բա դա էլ կա է, մատտաղ: Մարդ կա, որ հազար արժե, հազար մարդ կա, որ միասին վերցրած՝ մի քոռ կոպեկ չարժեն: Լավ ժառանգ լինելն ու լավ ժառանգ ունենալն էլ բախտի բան է: Թե չէ՝ աշխարհիս ստեղծման օրից էդպես եղել ու էդպես էլ կշարունակվի՝ հասկացողը միշտ տանջվել է անհասկացողի ձեռքին: – Նա մի ումպով խմեց կոնյակը: Խմեց, կնճռոտեց դեմքը: – Չէ, սրանից թախտաբիթիի հոտ է գալիս, – ասաց նա, վեր կացավ, բուֆետից մի շիշ օղի հանեց: – Մարդիկ սա ո՞նց են խմում, – շարունակեց հայրս գլուխն օրորելով: – Դու կոնյակ կխմես, ես՝ օղի: Չնայած շատ չեմ խմում՝ երկու-երեք բաժակ: – Ուրեմն Հուրունցին տեսել ես, – քիչ առաջվա խոսակցությանը վերադառնալով՝ ասաց նա: – Ղարաբաղում նրա անունով երդում են ուտում, քանի անմեղ մարդու է բանտից ազատել տվել, գիտե՞ս: Բա թթի այգինե՞րը: «Իզվեստիա» թերթում մի քանի հոդված տպագրեց, չթողեց, որպեսզի Ադրբեջանի կառավարությունը վերացնի թթի այգիները, ոնց որ հետո խաղողի այգիները վերացրին: Առանց թթատերևի ո՞նց կլինի՝ Ղարմետաքսկոմբինատը կկանգներ, նրա մասնաճյուղերը՝ Խնձրիստան, Տումի, Չանախչի ու Քարինտակ գյուղերում, նույնպես կկանգնեին: Հարյուրավոր մարդիկ անգործ կմնային: Բա թո՞ւթը, դոշա՞բը, չամի՞չը, թթի անմահական արա՞ղը: Մտածում եմ՝ ինչքան խիղճը կորցրած մարդիկ պիտի լինեն, որ նստեն որոշում հանեն՝ հազար տարվա էդ այգիները ոչնչացնելու մասին, փաստորեն մարդկանց զրկելով ապրուստից: Ասենք, մեր բոլոր որոշումներն էլ միշտ հասարակ մարդկանց դեմ են եղել: Ինչը մարդկանց օգտին է՝ չի գործում, ինչը դեմ է՝ տեղնուտեղը:

 

– Այ մարդ, քիչ խոսիր, թող երեխան մի քիչ հաց ուտի:

– Ես խանգարո՞ւմ եմ՝ թող ուտի: Զրուցում ենք, սեղանը հո նրա համա՞ր չի, որ նստես ու միայն մտածես ուտելու մասին, – բացատրեց հայրս: – Զրույցի համար է նաև. խոսք ասես, խոսք լսես, բան սովորեցնես ու բան սովորես: Ձին էլ է ուտում, կովն էլ է ուտում, բայց մարդ անասունից ինչո՞վ է տարբերվում՝ բանականությամբ՝ մտածելով, ասելով ու լսելով, հիշողությամբ ու հասկացողությամբ: Թե չէ՝ նույն անասունն է: Աստված սիրես, մի խանգարիր, թե չէ՝ վեր եմ կացել, հա¯… – շինծու զայրութով հոխորտաց հայրս:

– Մի լսող էլ լինի, կասի՝ էս ի՞նչ գազան մարդ է, – ծիծաղեց մայրս՝ սիրով լի հայացքով նայելով հորս, – հարցնող լինի՝ կյանքում գոնե մի անգամ մատով կպած կա՞ս: Մի չոր խոսք ասած կա՞ս:

– Ինչո՞ւ պիտի կպչեմ ու ինչո՞ւ պիտի ասեմ, – ժպտերես նայելով մորս՝ խաղաղ ասաց հայրս: – Իմ հասկացող սիրելի կնիկս ես ու իմ լավ ու վատ օրերի հավատարիմ ընկերը:

Մայրս շոյված, խոր հիացմունքով ու քնքշանքով նայեց հորս, հետո նայեց ինձ, շփոթված ժպտաց:

– Հայ ճանաչված գրողներից ես մենակ Սիլվա Կապուտիկյանին եմ տեսել մոտ երեսուն տարի առաջ, մեր դպրոցում: Բագրատ Ուլուբաբյանի ու Սարգիս Աբրահամյանի հետ էր եկել: Ջահել, սիրուն՝ բա ոնց էր խոսում, ոնց էր արտասանում, մնացել էինք փշաքաղած: Նա առաջին հայ գրողն էր, որ Իսահակյանից հետո եկել էր Ղարաբաղ: Իսահակյանին քառասունութին լավ չէին ընդունել, մարզկոմի էշ քարտուղար Տիգրան Գրիգորյանը նրան հարցրել է. «Ղարաբաղ մտնելու թույլտվություն ունե՞ք»: Հայ մարզի հայ քարտուղարը յոթանասուներկուամյա հայ մեծ բանաստեղծին էդպիսի հարց է տվել: Մի բան ասեմ, կարող է չիմանաս, – աշխուժացավ հայրս,– մեր շրջանի Թալիշ գյուղում Իսահակյանը խլեղը հագին մի շա¯տ պառավ կնոջ ձեռքը համբուրում է: «Կյանքումս երկու հոգի են ձեռքս պաչել, – ասում է պառավը: – Մեկը դու ես, մեկն էլ մորուքով մի մարդ էր»: Րաֆֆին է եղել: Պատկերացնո՞ւմ ես: Զորայր Խալափյանն էլ էդ գյուղից է, գիտե՞ս, – հանկարծակի հիշելով ավելացրեց հայրս, – շատ տաղանդավոր գրող է, շա¯տ, նրա գրվածքները երբ եմ, է¯, կարդացել, բայց մինչև հիմա լրիվ հիշում եմ: Նրա հերոսները՝ Ստեփանը, Անտիկը, Նորան, Վասիլը, Հաբեթը, Հունանի երեք որդիները, մյուսները, բոլորն աչքիս առաջ են… Մարդ երանի թե կարողանար էդպես գրել:

Հայրս օղի լցրեց, հոտ քաշեց, հրեց մի կողմ.

– Չէ, չեմ խառնելու: Տղաս կոնյակ է խմում, ես էլ եմ կոնյակ խմում, ախպերություն պիտի անենք:

Ես հորս համար կոնյակ լցրի: Նա վերցրեց բաժակը, ասաց.

– Ոմանք կարծում են, թե կյանքը շա¯տ երկար է: Էդպես չի: Աշխարհն է հավիտենական, իսկ կյանքը կարճ է: Մարդիկ չեն հասկանում, ընդհակառակը՝ ոչ թե կարճ է, այլ շատ կարճ է: Ջահել ժամանակ է թվում, թե կյանքը երկար է, այնինչ՝ չէ¯, իրոք որ շատ կարճ է, մի սխալմունք արեցիր՝ վերջ, չես հասցնի ուղղել: Դրա համար էնպես պիտի ապրես, որ էդ սխալմունքը չանես, չնայած, իհարկե, դժվար խնդիր է, բայց պիտի ձգտես, պիտի միշտ մաքուր լինես, ինչքան էլ անմաքուր լինի շուրջդ, անարդար չլինելու համար, պիտի որ արդար լինես, ուրիշ կերպ չի լինի, պիտի ամեն ինչ անես, որպեսզի հետո, կյանքիդ մայրամուտին, ոչ թե մեկ ուրիշին, այլ ինքդ քեզ ասես՝ ճիշտ ապրեցի կյանքս, հալալ քրտինքով ապրեցի ու ոչ ոքի ոչ մի վնաս չտվի, որովհետև կյանքն իսկականից մի անգամ է տրվում, երկրորդ կյանք չկա: Ավելի ճիշտ, կարևոր էլ չէ՝ կյանքը կա՞րճ է, թե երկար: Կարևորն անսխալ ապրելն է: Բայց դե, ափսոս, որ մարդ շատ ուշ է զգում դա, երբ ետ գնալու ո՛չ հնար կա, ո՛չ ժամանակ: Աստծու խոսքն Ադամին՝ քու հացը երեսիդ քրտինքով վաստակես, մարդ չպիտի մոռանա, որովհետև անազնիվ ճանապարհով եկածը նույն ճանապարհով էլ կգնա: Հրեն, նայիր, քո նվիրած Աստվածաշունչն էն մյուս սենյակում դրած, միշտ կարդում եմ. աշխարհիս ամենահնագույն ու ամենախելոք գիրքն է: Էնտեղ եմ կարդացել. հողին թափված ջրի պես լինենք, այլ ոչ թե քամու բերանն ընկած ավազի նման: Բա սա՝ սիրէցէք զմիմեանս… Ի միջի այլոց, սրբազան ղուրանում էլ նույնն է ասվում՝ օգնեցեք միմյանց բարության ու բարեպաշտության, բայց ոչ չարության ու թշնամության մեջ: Մի տես թե ի¯նչ խոսքեր են… Կենացդ, պապան մատտաղ, Աստված թող շառ ու փորձանքից հեռու պահի քեզ, որովհետև ազնիվ մարդու համար ամենամեծ վիրավորանքն անազնվության մեջ անհիմն ու նաև երբեմն միտումնավոր կերպով մեղադրվելն է: Թող նա քեզ արդարության ճանապարհով միշտ առաջնորդի, որպեսզի ոտքդ քարի չկպչի երբեք, որովհետև երանելի է էն մարդը, ով ամբարիշտների խորհրդով չի շարժվում, մեղավորների ճանապարհին ոտք չի դնում և հանցագործների հետ համախոհ չի լինում, այլ հաճույք է ստանում իր արած բարի գործերից, քաջ գիտենալով, որ իր արած բարությունը վաղն իր առաջն է գալու: Ոնց որ էդ սուրբ գրքերում է ասված, որ նման մարդը նման է ջրերի հոսանքի վրա տնկված բարատու ծառի, որն իր պտուղը ժամանակին կտա, իսկ նրա տերևը չի թափվի ու ամեն բան, ինչ էլ որ անի, կհաջողվի: Կենացդ, շուտ-շուտ արի, որ շատ չկարոտենք…

Հայրս խմեց, նորից կնճռոտվեց: Բայց չդժգոհեց:

– Ոնց որ թե էլ հոտ չկա, – ասաց նա:

– Որ մի բաժակ էլ խմես, մանուշակի հոտ է գալու, – լրացրեց մայրս ծիծաղելով:

– Ճիշտ է ասում, – բարեհոգի ժպտաց հայրս: – Լցրու, լավ է մարդու գլուխը դատարկ լինի, քան թե բաժակը:

Մայրս տապակած կանաչ լոբի բերեց: Խորունկ պնակի վրայից գոլորշի էր ելնում: Թարմ լոբու բուրմունքը տարածվեց սենյակում:

– Փա¯հ… Ղարաբաղի հոտ եկավ, – ոգևորված ասաց հայրս: – Բայց, դե, Ղարաբաղի լոբու համն ուրիշ է, օդն ու ջուրն ուրիշ է: Համեմատել չի լինի: Ժողովուրդն էլ ուրիշ է՝ ազնիվ, աշխատասեր, խիզախ ու հերոսական: Հայրենական մեծ պատերազմում ո՞ր փոքր ժողովուրդն էդքան հերոս տվեց: Բա մարշալնե՞րը: Բա գեներալնե՞րը՝ մի քանի տասնյակ: Սովետական Միության քսանից ավելի հերոս, մեկն էլ կրկնակի՝ Նելսոն Ստեփանյանը: Բա ցարական բանակի մեր փառապանծ զորավարնե՞րը՝ Մադաթով, Բեհբութով, Տեր-Ղուկասով, Լազարև, Շելկովնիկով՝ ո՞ր մեկն ասես: Բա Մյուրա՞տը, Նապոլեոնի մամլյուկներ Ռուստամն ու Պետրո՞սը… Իսկ բնակչությունը՝ ընդամենը հարյուր երեսուն հազար, որևէ տեղ էդպիսի բան տեսե՞լ ես: Չես տեսել:

Հայրս խոժոռվեց, մտախոհ նայում էր մի կետի, հետո ծանր օրորեց գլուխը, տրտմագին ավելացրեց.

– Բայց գնահատող չկա: Մոսկվան հայերի դարավոր նվիրվածությունը, հավատարմությունը չի գնահատել ու չի գնահատում: Մեծ հայրենասեր Տարաս Շևչենկոյի ասած՝ «Խոհեր իմ, օհ, մռայլ խոհեր, ցավ եք դուք ինձ և վիշտ դժխեմ»: – Նա մի կարճ պահ դադար տվեց, հոգոցով ասաց, – դատարկվում է Ղարաբաղը, Նախիջևանի պես դատարկվում է, ջահելները գնում են Երևան, կրթություն են ստանում, հետ գալ Ղարաբաղ՝ չի թույլատրվում: Որ գան էլ՝ որտե՞ղ պիտի աշխատեն, ի՞նչ պիտի անեն՝ արդյունաբերություն չկա, շինարարություն չկա, գործարան ու ֆաբրիկա չկա, ճանապարհ չկա, ոչինչ չկա, մարդիկ ճարահատյալ բողոքում են, պահանջում միացնել Հայաստանին, բողոքողներին էլ կամ վտարում են մարզից, կամ՝ նստեցնում: Էդ ճանապարհին գիտե՞ս ինչքան մարդ է զոհվել, ինչքան մարդկանց են քշել, կորցրել սիբիրներում: Անհաշիվ: Խանջյանին էլ դրա համար սպանեցին: Ես որ Ղարաբաղի տերը լինեի, մի բարձր հուշարձան կկանգնեցնեի Ղարաբաղի կենտրոնում, վրան մե¯ծ-մեծ տառերով կփորագրեի. «Ի հիշատակ բոլոր նրանց, ովքեր զոհվել են և կզոհվեն հանուն Ղարաբաղի»:

– Ա¯յ մարդ, երեխի հոգին մի պղտորիր, – բարկացած խառնվեց մայրս: – Քո էդ պատմությունները հազար անգամ լսել ենք, օգուտ չկա, փոխիր թեմադ:

– Լավ, – համաձայնեց հայրս, – թեման փոխենք: Վերջերս նորից կարդացի «Գիքորը» ու գիտե՞ս ինչ եզրակացության եկա, ինչ մտածեցի: Մեր բոլոր գրողների ու բանաստեղծների մեջ մենք ամենաշատը Թումանյանին ենք սիրում: Էդ լուսեղեն մարդու բոլոր գործերը՝ թե՛ չափածո, թե՛ արձակ, մեր սրտից են բխում: «Գիքորը» մեր ժողովրդի սրտովն է, գիտե՞ս ինչու: Որովհետև ազգովին Գիքոր ենք՝ փոքր ժամանակ, և Համբո՝ արդեն մեծացած: Իմ հայրը, քո պապ Ոսկանն այսինքն, տեղով մեկ Համբո է՝ միամիտ, խեղճ, միշտ գլուխը կախ՝ տանջող մտքերի մեջ կորած: Ամբողջ կյանքը կոլխոզին նվիրած՝ դառը դատած, դատարկ նստած, մի լավ օր չտեսավ: Իսահակյանը կարծես նրա մասին է գրել՝ «Ախ, մեր սիրտը լիքը դարդ, ցավ, օր ու արև չտեսանք»: Ո՞նց տեսներ, երբ հարազատ կոչված պետությունը սաղ-սաղ մաշկում էր գյուղացուն. կով պահել չէին թողնում, բայց յուղի պլան էին գցում, ոչխար չունես՝ բրդի պլան, այծ չունես՝ մազի պլան, պիտի տաս, հավ չունես՝ ձվի պլան, տնամերձ հողամասը տարին չորս անգամ չափում էին, ավել մետրի համար՝ տուգանք, պտղատու ծառի համար՝ հարկ: Մի տես մարդու տեղն ինչքան նեղ պիտի լինի, որ տասնչորս ու տասնհինգ տարեկան աղջիկ երեխոցը վերցնի ուղարկի փեզո՝ հավաքագրման այսինքն: Իսկ մենք սոված, տկլոր, կարմիր փողկապները կապած քայլում էինք երթաքայլ՝ շեփորների ու թմբուկների ուղեկցությամբ, երգելով՝ լայնարձակ է հայրենի երկիրն իմ, երգում էինք ու հավատում, որ, իրոք, աշխարհում չկա նման մի այլ երկիր, ուր մարդը այդպես շունչ քաշեր ազատ, քայլում էինք հեռու լեռներում ծվարած մեր գյուղում, ձեններս գլուխներս գցած, հավատով, որ այդ երջանիկ կյանքը մեզ ընկեր Ստալինն է տվել: Մեր տունը քանդողը Ստալինն է եղել: Նա ու Լենինը: Տասնութ թվականին առաջին դեկրետներից մեկը համակենտրոնացման ճամբարներ ստեղծելու մասին է եղել:

– Այ մարդ, – սաստեց մայրս, – մի կարգին բանից խոսիր, մի կարգին կենաց ասա:

– Դե լավ, խմենք ընկեր Ստալինի կենացը:

Ես գրկեցի հորս ուսերը, համբուրեցի այտը: Ինձ համար բերկրալի էր լսել նրան, թեպետ այդ պատմություններին ծանոթ էի, շատ անգամ էր պատմել:

– Ստալինի հայադավ տիրումերը, – բաժակը վերցնելով ասաց նա, – ծնողի կենացը առաջինը պիտի խմել, այլ ոչ թե՝ քանի չենք մոռացել, խմենք իմ ծնողների կենացը, իմ հերս ոնց որ սուրբ Քրիստոս, մերս՝ Մարիամ Աստվածածին, նրանց կենացը, կնիկ ջան, Աստված հոգին լուսավորի քո ծնողաց, մեր երկու աղջիկների կենացը, նրանք էլ ծնողներ են արդեն, փառք աստծու, մեր բերանից կտրել՝ երկուսին էլ բարձրագույն կրթություն ենք տվել: Ծառն իր պտուղներով է քաղցր ու բարի, մարդն՝ իր երեխոցով, լավ երեխան գարունքվա ծաղիկն է, աշունքվա՝ պտուղը, որ և՛ աչք է ուրախացնում, և՛ սիրտ հովացնում: Նրանց ու նրանց հետ նաև մեր կենացը, որովհետև մենք էլ ենք մտնում ծնողների կենացի մեջ: Լեո ջան, խմիր, մատտաղ, Հուրունցի ասած՝ դու էլ ամուսնացիր, որ իմանաս՝ ծնողն ինչ բան է: Աշխարհիս ամենալավ բանը գիտե՞ս ինչն է՝ երբ հեր ու զավակ իրար հետ նստած ուրախ սրտով քեֆ են անում:

Խմեցինք, հայրս երկար նայում էր շշին, հետո շրջվեց մորս կողմը, ասաց.

– Երևակայիր, ճիշտ էիր ասում, էս կոնյակի մեջ, մանուշակի հոտ՝ չէ, բայց ուրիշ ինչ-որ լավ բանի հոտ կա:

Մայրս ծիծաղեց, գնաց խոհանոց:

– Ով գիտի, – նորից խոսեց հայրս, – գուցե քույրերիս փեզո բերած չլինեին ու ես էլ եկած չլինեի նրանց մոտ՝ իմ կյանքն ուրիշ ձևով դասավորվեր, չորրորդ դասարանից սկսած թղթակցություններ էի տպագրում թերթերում: Մի անգամ «Պիոներ կանչ» թերթին գրեցի, որ ուզում եմ հերոս դառնալ, բայց չգիտեմ խաղաղ պայմաններում ինչպե՞ս հերոս դառնալ: Նամակս տպագրեցին թերթում, չորս-հինգ ամիս շարունակ պատասխաններ էին տպագրվում, տասնյակ մարդիկ՝ մեծ թե փոքր, թերթի միջոցով դիմում էին ինձ, խորհուրդներ տալիս: Վիկտոր Համբարձումյանն էլ պատասխանեց: «Պիոներ կանչը» ինձնից ոտանավորներ էլ տպագրեց: «Սովետական Ղարաբաղը» նույնպես տպագրեց: Մեր հարևան Կոճողոտ գյուղից մի տղա կար՝ Ջամալ Թադևոսյան, նա էլ էր ինձ նման դպրոցական, նրա հետ միասին մասնակցեցինք Ադրբեջանի պատանի թղթակիցների չորրորդ համագումարին: Պատկերացնո՞ւմ ես՝ հինգերորդ դասարանի աշակերտ և՝ հանրապետական համագումարի պատգամավոր: Գնացինք «Գրական Ադրբեջան» հանդեսի խմբագրություն, Խագանի փողոցի վրա, 26-ի այգու դիմաց: Բաժնի վարիչ Ոստիկ Կարակոզյանը սեղանի ետևը նստած գրեչկա էր ուտում: Ուղիղ մի ժամ սպասեցինք, և նա այդքան ժամանակ, գլուխը սեղանի վրա կախած, ուտում էր: Հետո կարդաց մեր ոտանավորները, գովեց, ասաց, որ առաջիկա համարում կտպագրվեն: Մեր նկարներն ուզեց: Ուրախացած գնացինք նկարվեցինք, հաջորդ օրը տարանք, էլի գրեչկա էր ուտում: Նկարները վերցրեց, մի տարի սպասեցինք, բայց այդպես էլ չտպագրվեցին մեր ոտանավորները: Երկու պատմվածք ուղարկեցի, տպագրեցին: Բայց դա հետո էր, ես իններորդ դասարանում էի արդեն: Գրող Մարգար Դավթյանն ինձ ընդարձակ նամակ գրեց: Խմբագրություններից շատ նամակներ եմ ստացել…

Ես տեսել եմ այդ նամակները՝ ծրարներին թերթերի տպագիր անվանումները, հետադարձ հասցեները՝ նույնպես տպագիր: Տատս իր հին սնդուկում խնամքով պահում էր դրանք:

– Մեծ մաման պահում է նամակներդ, – ասացի ես: – Սնդուկի մեջ դարսած պահում է:

Հայրս նայեց ինձ, աչքերը վայրկենապես լցվեցին, բայց նա զսպեց իրեն:

– Ծնողից քաղցր բան չկա երկրիս երեսին, – ի վերջո ասաց նա դողդոջ ձայնով: – Աշխարհում ոչ ոք չի կարող փոխարինել նրանց: Ոչ ոք… Ես պարտք մնացի ծնողներիս, ինչ սիրտս ուզում էր, չկարողացա անել, ուժս չպատեց… Ո՛չ ես, ո՛չ էլ փոքր եղբայրս քաղաք չպիտի գայինք. նրանց անտեր թողեցինք: Հիշում եմ, փոքր եղբայրս առաջին անգամ եկել էր Սումգայիթ, բարաքում էինք ապրում, գազ դեռ չկար, գնացինք խողովակագլանման գործարանի մոտից վառարանի փայտ բերելու: Երկաթգծերի երկու կողմերին գերանների բլուրները փտում էին բաց երկնքի տակ, բոլորը տանում էին՝ խոսող չկար: Նստեց մի կոճղի ու լաց եղավ: «Պապային թողել ենք մենակ, եկել», – լացի միջից ասաց նա: Բայց հետո փոխվեց, քաղաքը մարդուն փոխում է, կոպտացնում, դարձնոմ չոր, անսիրտ, անտարբեր: Ճիշտ էր ախպերս, մենակ թողեցինք ծնողներիս: Աններելի է, ութ երեխա մեծացնես ու այսօրվա օրը մենակ ապրես: Բա դա ասելու բա՞ն է: Նրանց քաշած օրերը, որ միտս են գալիս՝ սիրտս դաղ-դաղ է լինում: Մեծ տղան կամավոր գնաց ռազմաճակատ ու անհետ կորավ:

Ես նայեցի հորս, նրա եղբայրը ռազմաճակատում անհետ չէր կորել, բայց ես նրան չէի կարող այդ մասին ասել, իրավունք չունեի:

– Ինչո՞ւ մի տեսակ նայեցիր, մատտաղ, – տարակուսած հարցրեց հայրս:

– Չէ, մի տեսակ չեմ նայում, – շփոթվեցի ես: – Պատմիր:

– Հա, – շարունակեց հայրս, – մի տղան էլ՝ Արկադի անունով, ես նրան չեմ տեսել, բայց մայրս ասում էր, որ շատ սիրուն, խելոք երեխա էր, առաջին դասարան էր գնում, հանկարծակի վատ էր զգացել, գյուղում բժիշկ չկար, տարել են Վերին Հոռաթաղ, թե Հաթերք, հիմա չեմ հիշում, ճանապարհին մահացել է: Զաբելա քույրս էլ ծննդաբերության վրա մահացավ, քնով էր անցել ու մնացել քնած: Էլի՝ բժիշկ ու հիվանդանոցի պակասությունից: Չորս երեխան՝ Մելսիկը, Վիլենը, Վլադիկը, Կարինան, մնացին անտեր ու անտիրական: Մի երեխան էլ, տղա երեխա, որի ծննդաբերության ժամանակ քույրս մահացել էր, հանձնեցին Շուշի՝ մանկատուն, ո՞վ որդեգրեց, ի՞նչ եղավ, այդպես էլ չիմացանք մինչև օրս… Է¯, ի՞նչ կյանք էր, որ քաշում էր քույրս, սրա-նրա գոմում՝ մեկ Խոր Ձորում, մեկ՝ Թխկոտ, մեկ՝ Փերին Գոմեր, սոված, անշոր, մարդն էլ՝ մեր փեսա Ոսկանը, քիթը մրոտ աման էր կլայեկում՝ դիմացը մի կիլո լոբի կամ կարտոֆիլ ստանալու համար, ու պատահում էր՝ էն էլ չէր ստանում: Քառասունինը թվին մեր բարեկամ Բախշին ընտանիքով Սիբիր աքսորվեց, Ալթայի երկրամաս, կռվում գերի էր եղել, տունն ազատվեց, տուն էլ ասում եմ՝ գետնին կպած նամահոտ մի ծակուռ, քույրս սկսեց էդտեղ ապրել: – Հայրս ծանր հոգոց հանեց, ասաց, – ես փոքր երեխա էի, ութ-ինը տարեկան, հիշում եմ, թե ինչպես նրան տարան, ամռան արևոտ օր էր, կանգնած նայում էինք, «ստուդեբեկկեր» ծանր մեքենաները նույն ժամին դուրս եկան տարբեր թաղամասերից, դանդաղ, ոնց որ հուղարկավորության ժամանակ, մոտեցան կոլտնտեսության գրասենյակին, առանց կանգ առնելու իրար ետևից անցան: Մեր Բախշին էր՝ ընտանիքով ու պառավ մոր հետ, Աթալամունց մեր Սարգիսը, Բալաբեկը՝ սաղ ընտանիքով, Վաղարշակ դային, Կոլյա դային: Մեքենաների թափքերի երկու կողմերին կարմիր բանակայիններ էին կանգնած… Մարդիկ էդ ի¯նչ օրեր են քաշել, քարը չի դիմանա, բայց մարդը դիմանում է… Էդ ամբողջը տեսած տանջահար հայրս ասում էր՝ մարդուն երկու ականջ է տրված ու մի բերան՝ որ շատ լսի ու քիչ խոսի: Ճիշտ էր ասում:

(97)

Նա ծանր ելավ տեղից, գնաց պատշգամբ: Երկար ժամանակ կանգնած էր այնտեղ, հետո վերադարձավ անտրամադիր և, նստելով իր տեղը, ասաց.

– Ես որ եկա Սումգայիթ, կենտրոնական փոստի շենքը դեռ նոր էին կառուցում: Նայիր, այստեղից ինչ երևում է՝ քաղկոմի ու քաղգործկոմի շենքը, սինթետիկ կաուչուկի գործարանի հսկա ակումբը, ձեր դպրոցի շենքը, կողքի թաղամասերը՝ մինչև ծովափ, չկային, հետո կառուցեցինք, մի շենք չկա, որի վրա իմ մատների հետքը չլինի, ամեն ինչ արել եմ՝ քարտաշություն, հյուսնություն, սվաղ: Սարքեցինք, կուկլա քաղաք դարձրինք, սաղ շրջաններից եկան լցվեցին՝ երկու հարյուր հիսուն հազար բնակչություն ունի: Իսկ առաջ, – հայրս տարուբերեց գլուխը, – առաջ այս տեղերքը լրիվ ավազուտ էր, բուք ու բորան, իսկ երբ քույրերս էին եկել՝ առհասարակ ոչինչ չկար, հարյուրից ավելի փայտաշեն երկար բարաքներ՝ առանց հարմարությունների, ջրի մի ծորակ՝ մի քանի բարաքի համար, շարունակ հերթեր, մի քարաշեն երկար զուգարան՝ նույնքան բարաքների համար: Եվ էդ բոլոր բարաքներում հարյուրավոր հայ աղջիկներ ու տղաներ՝ բոլորը Ղարաբաղից փեզո եկած, անտեր ու անտիրական: Հայերը, տես, ինչքան շատ էին, որ երեկոյան հատուկ դպրոցներ բացեցին նրանց համար, գրադարան կար, հետո դրանք փակվեցին, գրադարանի գրքերը՝ մի քանի հազար կտոր, թափված էին աղբանոցում, ես ու մի ընկեր ունեի՝ Ներքին Հոռաթաղ գյուղից, կռունկավար էր խողովակագլանման գործարանում, Իլյա էր անունը, հիմա Երևանում միլիցիոներ է, գնացինք ահագին գրքեր վերցրինք էնտեղից:

Հայրս բարձրացավ տեղից, գրադարակից մի գիրք վերցրեց:

– Թումանյանի բանաստեղծությունների ահա էս ժողովածուն, – ասաց նա, – էնտեղից եմ վերցրել: Մի լսիր, աշուղ Քյարամի երգերից է, Թումանյանը տեքստը մշակել, դրել է «Եղջերուն» պատմվածքում. «Հեյ պարոններ, տեսա կանաչ գարունքին՝ էս սարերում լաց էր լինում մի պախրա: Սիրուն հորթը մոլոր կանգնած իր կողքին՝ էս սարերում լաց էր լինում մի պախրա»: Տես է… Եվ էսպիսի մարդու՝ Սորբոնի ու Պետերբուրգի համալսարաններն ավարտած երեք որդիներին բոլշևիկները տարան սիբիրներում անհետ կորցրին: Բա էս մեկը, մի լսիր տես ինչ բանաստեղ­ծություն է.

 

Վեր է կացել էն սարում

Մեր Չալակը իր թևից,

Գնում է մութ անտառում,

Քաջ ախպերս ետևից:

 

Պարզ, հասարակ, ու էնքան պարզ ու հասարակ, որ թվում է նստես, դու էլ էդպես կգրես: Բայց չէ, ինչքան պարզ ու էնքան էլ հանճարեղ է, շարունակությունը նայիր.

 

Զրընգում են նրանք խոր

Էն անտառում կուսական,

Ես կանչում եմ նորից նոր,

Ինձ թվում է, թե կըգան:

Զուր… վաղուց են, ախ, նըրանք

Մեր սարերից գնացել,

Էն զիլ ձեներն են մենակ

Իմ ականջում մընացել…

 

Կարդում ես ու շունչդ կանգ է առնում, ոնց որ թե մեր անտառների մասին լինի գրած, Ջիվան ախպորս մասին, որին անմեղ տեղը բանտ նստացրին. համագյուղացի երեք ընկերոջ հետ, երեքն էլ տասներեք-տասնչորս տարեկան, ոչխարի հերթում՝ ոչ դիտավորյալ, իհարկե, խփում, կոտրում են մի ուրիշի՝ հարևանուհու գառան ոտքը: Վախենալով ծնողներից, նրանք էդ գառը կապում են թփից, երեկոյան այծ ու ոչխարը բերում գյուղ, ասելով, որ գառը կորել է: Վախենում են սկզբում ասել: Աղմուկ, ճվճվոց, ստիպված խոստովանում են իրենց արածը, լուսադեմին գնում են հանդ և գառան փոխարեն նրա ոսկորներն են գտնում թփի մոտ. գայլերը, թե չախկալները կերել էին: Հայրս մի գառ է առնում, տալիս տիրոջը: Սակայն գյուղից՝ ո՛չ էն է հարևան Շահնազարը, ո՛չ էն է վերին թաղի Հրանտիկը, ո՛չ էն է Սուղունց Սուղումունը, որը շատ էր ուզում գյուղսովետի նախագահ դառնալ և դառավ, գրում են Բաքու, «Կոմունիստ» թերթի խմբագրությանը, որ գյուղական սովետի նախագահ Երվանդ Առուշանյանն իր եղբոր որդու գողությունը թաքցրել է արդարադատությունից: Նամակն ուղարկում են մարզային դատախազություն, էնտեղից՝ շրջանային: Երվանդին հաջողվեց աքսոր քշած եղբոր որդուն հանել արանքից, մյուս երկուսը՝ եղբայրս ու նրա մանկության ընկերը՝ Արմենը, բանտ ընկան, յուրաքանչյուրին՝ յոթական տարի: Չորս տարուց հետո տասնութ տարեկան եղբորս բերեցին կուրացած: Ինքը ջահել տղա, համարյա երեխա՝ մեր սար ու ձորին կարոտած, սիրուն աչքերը բաց, բայց չի տեսնում, գիշերահավը կանչում էր անտառում, ասում էր «ջան», կկուն կանչում էր, սրտանց ասում էր՝ «Աջան»: Զաքաթալայից ամռան շոգին երկաթե փակ մեքենայով տարել էին Բաքու՝ Կարադաղ, իբր, էդ էր կուրացման պատճառը: Ով գիտի… Խեղճ հայրս ուր էլ տարավ, ինչ էլ արեց, չօգնեց, ասենք՝ ի՞նչ կարող էր անել գյուղացի աղքատ ու անգրագետ մի մարդ: Եղբայրս մահացավ: Արմենն էլ բանտում մահացավ: Զարմանալի է, որ Գորգին, նրանց երրորդ ընկերը, նույնպես ջահել տարիքում մահացավ: Եղբորիցս հետո քույրս՝ Ասյան էր մեր խոզերը պահում, մթին անտառներում, մեն-մենակ: Տղայի պես բարձրանում էր ծառերի կատարները՝ կաղին թափ տալու, երբ նա գնաց փեզո, ես էի խոզերը պահում: Գյուղի տղաների հետ խոզերը տանում էինք է¯, անտառի խորքերը, որտեղ օրը ցերեկով արևի շողքն անգամ չէր ընկնում: Ծառերը՝ բարձր, համարյա մինչև երկինք, օրորվում, անաղմուկ, սահուն ու լայնընթաց գնում են դեպի երկնքի խորքը, ճռռում են, հետո լռություն է տիրում, հանկարծակի թեթև քամին անցնում է ծառերի վրայով, մոխրագույն տերևները խշշում, թեքվում են մի կողմի, թրթռում, արևի շողերը սաղարթների արանքից շեղակի ցոլցլում, ընկնում են աչքերիդ, կկուն է կանչում՝ անուշ, երազային ու թախծոտ, էդ ի¯նչ երանություն էր, հաճարկի ծառերի ճերմակ բներին կառչած՝ հավիտենության համար դանակով փորագրում էինք մեր անունները…

– Ես տեսել եմ, – ասացի ես, – Ղըրմա աղբյուրի մոտ, ծառերի վրա մինչև հիմա էլ սպիացած մնում են այդ անունները:

– Տես է, – հիացավ հայրս մի տեսակ ներողամիտ ու զարմանքով: – Հետաքրքիր է, ինչքան ժամանակ է անցել, ինչքան լավ ու վատ օրեր են եղել, ինչքան ջրեր են հոսել, իսկ այդ ծառերը տարիներ ի վեր, գիշեր թե ցերեկ, ամառ թե ձմեռ, անձրև թե թուխպ, հարազատ մոր նման կանգնած՝ քեզ են սպասում: Էդ ծառերն իրենց սրտում պահում են մեր անունները, մենք էլ էդ ծառերի պատկերն ենք պահում մեր սրտերում, մեր հիշողության մեջ, կարոտում ենք… Մարդ չպիտի կտրվի իր հողից, իր հորական տնից, իր հայրենի սար ու ձորից, աղբյուրներից ու կածաններից: Որովհետև քանի դեռ ոտքիդ տակ հայրենի հող ունես, երջանիկ ես, առանց դրա երջանկություն չկա: Որտեղ ծնվել, մեծացել ես, էնտեղ էլ պիտի ապրես, որպեսզի քո հայրենի սար ու ձորի, աղբյուրների հանդեպ ունեցած կարոտի մրմուռից շարունակ հալումաշ չլինես: Բա, Կըղնախաչի մեր սարերը, մեր հանդերը, անտառները… Դա մոռանալ չի լինի, հնարավոր չի դա մոռանալ… Հայոց վիշտը անհուն մի ծով, խավար մի ծով ահագին, էն սև ծովում տառապելով լող է տալիս իմ հոգին: Բա¯, էդպես է, մատտաղ…

– Իսկ ինչո՞ւ թողեցիր գրելը, – հարցրի ես, հասկանալով, որ այդ միտքը տարիներ շարունակ կեղեքում է նրա հոգին:

– Գրող դառնալու համար շատ բան է պետք, մատտաղ, – ասաց նա ափսոսանքի ժպիտով: – Գրող կարող է լինել նա, ով կարևոր, հետաքրքրական բան ունի ասելու, ով էնպիսի բաներ է տեսնում ու զգում, ինչն ուրիշները չեն տեսնում ու չեն զգում: Կենսական դիտողությունների մեծ պաշար է պետք և բարձր կուլտուրա, իսկ դա կրթությամբ է ձեռք բերվում միայն, իսկ ես ի՞նչ կրթություն ունեի՝ միջնակարգ, թեկուզ և բարձր գնահատականներով: Իմ ծնողներն ինձ կրթության չտվեցին, ես չգնացի սովորելու, որովհետև իմ ետևից ոչ ոք ոչ մի կոպեկ չէր ուղարկելու: Թվաբանության մեր դասատու Առստամյան Լենան պահանջել էր, որ քառակուսի տետր բերեմ, չկար, հայրս վերցրեց ինձ, գնացինք հարևան Մեհմանա գյուղը, կապարի հանքեր կային էնտեղ, բանվորները ռոճիկ էին ստանում, մի այծ էինք կապած տարել, հայրս ուզում էր միսը վաճառել բանվորներին, ստացված փողով և՛ էդ այծի հարկը մարեր պետությանը, և՛ ինձ համար տետր առներ: Ընդամենը տասը ռուբլի գումար ստացվեց, դա էլ բերեց ֆինբաժնի պարտքը տալու, չկարողացավ տետր առնել, փողը չհերիքեց: Խռովել էի, ինքը ճանապարհով էր գալիս, ես ճանապարհի տակով, ծմակի միջով: Լաց լինելով մինչև գյուղ եկա: Վեցերորդ դասարանում մի շատ լավ ընկեր ունեի՝ Էյլեր Յուզբաշյան, նրանց ընտանիքը փոխադրվեց Հայաստան, Էջմիածին, ամառը եկել էր գյուղ: Հանդից եկա, մայրս ասաց՝ Էյլերը մի քանի անգամ եկել է, ուզում է քեզ տեսնի: Այգու միջից տեսա՝ խանութի առջև, տղաների հետ կանգնած զրուցում են, ռեզինի տրեխներով, շորերս լրիվ կարկատած՝ ամաչեցի գնալ մոտը: Էդ վիճակում՝ ես ո՞նց պիտի գնայի սովորելու: Եկա Սումգայիթ, քրոջս մոտ, դարձա քարտաշ: Դրանք են իմ ստեղծագործությունները, – դառնությամբ ասաց հայրս, – կողք-կողքի կանգնած էդ սիրուն շենքերը:

– Այ մարդ, – ասաց մայրս, – դու էլ ես մեղք, էս երեխան էլ է մեղք, ի՞նչ ես հոգիդ տակնուվրա անում:

– Դե ինչ եմ ասում որ, – խեղճացած արդարացավ հայրս, – թեյ բեր, թեյ խմենք: Վաղը գնամ Աբբասին կանչեմ: Երկու անգամ պատահել ենք, ասում է, որ Լեոն գա, կանչիր տեսնեմ, վաղուց չեմ տեսել:

– Ինձ էլ է ասել, – լրացրեց մայրս, – էն անցյալ օրը տրոլեյբուսը կանգնեցրեց, իջավ: Ժողովուրդը՝ տրոլեյբուսը լցված, կանգնած խոսում է:

– Լավ մարդ է, – հպարտացավ հայրս, – ընկերոջ համար հոգի կտա: Ինքը գեշ-մեշ, բայց սիրտը ոսկի, բյուրեղյա մաքրության տեր, մոտ քսանհինգ տարվա ընկերներ ենք: Ասում են՝ մի գյուղում մի պառավ մարդ է մեռնում: Դե ով է մեռնել ուզում, որ նա ուզենա, Աստծուն խնդրում է, որ հնար տա՝ մի քիչ էլ ապրի: Աստված ասում է՝ լավ, ինչքա՞ն ես ուզում: Հրեն, ասում է, էն ծառի վրա ինչքան տերև կա՝ էդքան: Չէ, ասում է Աստված, էդ շատ է: Պառավ մարդն ասում է՝ էս խնձորենու վրա ինչքան խնձոր կա՝ էդքան: Աստված նայում է ծառին, ասում՝ չէ, էդ էլ է շատ: Դե որ էդպես է, ասում է էս մարդը, էնքան՝ ինչքան որ ընկերներ ունեմ: Աստված դրան համաձայնվում է: Եվ, պատկերացնում եք, էդ պառավ մարդը մինչև էսօր էլ ապրում է, որովետև, պարզվում է, որ նրա ընկերներն ավելի շատ են, քան տերևները ծառին ու խնձորները՝ խնձորենու վրա… Էդպես է, մատտաղ, լավ ընկերոջից լավ բան չկա: Միասին խողովակագլանման գործարանում բեռնակիր ենք եղել, «Փոստային արկղ-240» քիմիական գործարանում ենք աշխատել, հետո ես գնացի քարտաշության, ինքը գնաց տրոլեյբուս քշելու կուրսերի: Քսան տարի կլինի տրոլեյբուս է քշում: Ինչ լավ ու վատ բան է եղել՝ մեզ մոտ, կամ իրենց տանը՝ միշտ միասին ենք եղել, միշտ անբաժան: Առաջ, դու դա գիտես, մոտիկ էր ապրում, կողքի Ջորաթ գյուղում, հետո քաղաքը մեծացավ, Ջորաթ-բան քանդեցին, իններորդ միկրոշրջանում բնակարան տվին: Բայց ինքն այգու, հողի սովոր մարդ, հողամասում է մնում, մի քանի ոչխար ունի, մեջը մի լավ ղոչ կա՝ սև ղոչ է, դմակով, քեզ համար է պահում, ասում է՝ Լեոն գա, ոտի տակը մորթելու եմ («Ռենայի հետ կգամ», – մտածեցի): Քեզ շատ է հավան:

Մյուս օրը, երեկոյան կողմ, քեռի Աբբասը եկավ: Մեծահասակ մարդ է, բայց երեխայի պես ամաչկոտ: Իրեն տղա եմ սազում, բայց ինձնից էլ է ամաչում, խոսելիս շփոթվում է, կարմրում: Երբ դուրս էի եկել ճանապարհելու, ամոթխած ժպտալով հարցրեց.

– Աչքադրած աղջի՞կ չունես:

– Կա մեկը, – ասացի ես:

– Հա՞: Բա հերդ չասաց:

– Նա չգիտի: Չեմ ասել:

– Է, ե՞րբ ես բերելու՝ տեսնենք: Քեզ համար մի ղոչ եմ պահում: Բեր տեսնենք, ծանոթանանք, մահանա է, ղոչն էլ կմորթենք, տնով-տեղով քեֆ կանենք: Ի՞նչ աղջիկ է, լա՞վն է:

– Ադրբեջանուհի է: Բժշկական ինստիտուտում է սովորում:

– Համաձա՞յն են ծնողները, – թերահավատ նայեց: – Մերոնք մի քիչ դժկամ են նայում էդ հարցերին: Իրենք հայուհիների հետ ամուսնանում են, բայց աղջիկ՝ դժվարությամբ են հայի տալիս: Ոչինչ, – ժպտաց, – մի բան կանենք:

– Ի՞նչ:

– Մի մտածիր, – քեռի Աբբասը սրտալի ծիծաղեց, գրկեց ինձ: – Կամ կփախցնենք, կամ կգնանք խնամախոսության, կասեմ՝ տղաս է:

* * *

Ես տուն չմտա, ավտոկայանից ուղիղ գնացի խմբագրություն, չնայած դեռ շուտ էր, հազիվ թե աշխատակիցներից որևէ մեկը եկած լիներ: Բայց Արինան տեղում էր, երևի, նոր էր եկել, ընդհանուր բաժնում, պատին ամրացրած հայելու առջև կանգնած, շուրթերը ծռմռած՝ ներկում էր ու արանքում դնդնում. «Քելե, լաո, քելե էրթանք մըր էրգիր»:

– Բարև, ինչո՞ւ ես այդպես շուտ եկել:

– Վա¯յ, վախեցա, – հայելուց կտրուկ ետ քաշվելով՝ հուզված ասաց Արինան, ձեռքերը տանելով կրծքին: – Սիրտս թռավ երկինք:

– Շտապ օգնություն կանչե՞մ:

– Կանչե՞մ… – բերանը թեք տնազեց նա, – կանչիր: Իսկ դո՞ւ ինչու էս այդքան շուտ եկել: Կարո՞ղ է Սիլվայի տպավորության տակ՝ չես քնել:

– Կարող է: Չի գալո՞ւ այսօր:

– Ոչ: Ամուսինը չի թողնում: – Արինան, ինչ-որ բան հիշելով, արագ բաց արեց սենյակի դուռը, սեղանի արկղից հանեց Արմենի՝ ինձ ծանոթ սևակազմ ծոցատետրը, սկսեց թերթել: – Ահա, – մոտենալով ինձ, ասաց նա, – նայիր, Լեո, այդ Արմենը խաբեբայի մեկն է: Նա բանտում նստած է եղել:

– Չի կարող պատահել:

– Քեզ բան եմ ասում, – իր ասածի արժեքն իմացող մարդու ինքնավստահությամբ պարզաբանեց Արինան: – Լրիվ ուսումնասիրել եմ տետրը, կետ առ կետ ստուգել, ծածկագրերով է գրած, ճիշտ է, բայց ես կարդացի: Վեց ամիս, յուրաքանչյուր օրը՝ սև քառակուսու մեջ, նշված են քրեական օրենսգրքի երկու հոդվածներ՝ 163 և 159: Մեկը գողության հոդված է, այսինքն՝ ուրիշի գույքի գաղտնի հափշտակություն, մյուսը՝ խարդախության, որն իր հերթին նշանակում է խաբեության կամ վստահությունը չարաշահելու եղանակով դարձյալ ուրիշի գույքի հափշտակություն: Տողեր՝ «Մագադանում ձյուն է գալիս» գողական երգից, ինչ-որ աղջկա անուն՝ Շողիկ: Հետադարձ տառերով է գրված, դա միայն հայելու միջոցով կարելի է կարդալ. «Մի լա, աչքիս լույս, մի լա, օր է՝ կանցնի, մի լա, ով որ փակել է այս դուռը, մի օր կբանա՝ մի լա»: Մի ուրիշ տեղ էլ. «Բանտը մի աշխարհ է, աշխարհն էլ՝ մի մեծ բանտ»: Իսկ այս մե՞կը. «Գնացքը գամված է ռելսերին՝ նա էլ է բանտված ինձ նման»: Ի՞նչ կասես: Եվ ամենագլխավորը. սա, երևի, այդ Շողիկին է վերաբերում՝

 

Գիտեմ սիրելիս:

Կարոտել ես ինձ,

Բայց չեմ կարող գալ…

Բանտը շատ է պինդ,

Դուռը խիստ է փակ,

Չեմ կարող բանալ…

 

– Սրա՞ն ինչ կասես:

– Իսկ… ինչպե՞ս է որ ազատ են արձակել:

– Քրեական օրենսդրությամբ նման բան թույլատրվում է: Առաջին անգամ ոչ մեծ ծանրության կամ միջին ծանրության հանցանք կատարած անձը կարող է ազատվել քրեական պատասխանատվությու­նից, եթե նա աջակցել է հանցագործությունը բացահայտելուն կամ հաշտվել է տուժողի հետ և հատուցել կամ այլ կերպ հարթել պատճառած վնասը կամ, ասենք, եթե պարզվի որ իրադրության փոփոխման հետևանքով այդ անձը կամ նրա կատարած արարքն այլևս վտանգավոր չէ հանրության համար:

– Հիմա նոր հավատում եմ, որ իսկապես ոսկե մեդալով ես ինստիտուտն ավարտել, – ծիծաղեցի ես, – քեզ քրեական հետախուզությունում է հարկավոր աշխատել:

– Այնպես որ, – հաղթական տեսքով ասաց Արինան, – նա խաբեբայի մեկն է: Ես դա ապացուցել եմ: Իսկ ի¯նչ բանաստեղծություն էր նվիրել մեզ, Սիլվան էլ այստեղ էր: Սպասիր, բերեմ: – Արինան մտավ իր սենյակը, շտապկոտ քաշքշելով դարակները, մեքենագիր մի թուղթ հանեց: – Մեքենագրել եմ, լսիր.

 

Արինան աշխույժ է, կրակոտ ու տաք,

Ասես թխադեմ հնդկուհի է նա:

 

Նա բարձրացրեց աչքերը, բերանը կիսաբաց՝ նազանքով նայեց ինձ, շարունակեց.

 

Լորաննան վարդ է ու ձյուն սպիտակ,

Խաժագույն ու մեծ աչքեր ունի նա,

Սիլվան մարմնեղ է, կիրք է բովանդակ,

Գեղեցիկ է նա, ցանկալի մի սեր,

Շարժումներն են լոկ դանդաղ ու կամկար,

Ծնվել է կարծես անկողնու համար:

 

Միջանցքում լսվեց Լորաննայի ձայնը, ինչ-որ մեկի հետ խոսում էր, լսվեց նրա անբռնազբոս ծիծաղը:

– Դուք կարո՞ղ է այստեղ եք գիշերել,– ներս մտնելով՝ զվարթաձայն ասաց նա հմայիչ ժպիտով:

– Այո, – արագորեն վրա բերեց Արինան: – Այդպես էլ կա:

– Անխիղճներ, իսկ ինչո՞ւ ինձ չեք ասել: – Նա փութկոտ կարգի էր բերում իրեն հայելու առջև, մանրակրկիտ զննման ենթարկելով դեմքն ու սանրվածքը: – Կա տարիք, երբ կինը պետք է գեղեցիկ լինի, որպեսզի լինի սիրելի: Բայց գալիս ժամանակ, երբ նա պետք է սիրելի լինի, որպեսզի մնա գեղեցիկ… Տարիքս կարծես սարի եղնիկ է, փախչում է ինձնից, իսկ, ա¯խ, այն երբ էր, որ ե¯ս էի վազում՝ նրան հասնելու…

– Երրորդն ավելորդ է, – քիչ ուշացումով ժպտադեմ խայթեց Արինան:

– Ե՞ս եմ այդ երրորդը, – ծիծաղեց Լորաննան՝ հայելու մեջ ինձ աչքով անելով: – Լեո, – ետ շրջվելով ասաց նա նույն հմայիչ ժպիտով,– մի լավ անեկդոտ՝ ամուսինս է պատմել. հեռու Ռուսաստան՝ արտագնա աշխատանքի մեկնած ամուսինը լուր է ստանում, որ կինն ուրիշի հետ է: Կատաղած հեռագրում է կնոջը. «Եթե եկա և ճիշտ դուրս եկավ՝ գլուխդ կացնով կտրելու եմ»: Տեղը տեղ չի տալիս, գնացք է նստում, գալիս: Տուն է հասնում ուշ երեկոյան, լուսամուտից նայում է՝ կինն ուրիշ տղամարդու գրկում: Նայում է ու զարմացած մտածում. «Կարո՞ղ է հեռագիրս չի ստացել»:

Սրամիտ էր, ծիծաղեցինք:

– Բոջիկյանի հետ էի խոսում, երեկ նախկինը զանգել է նրան, – նստելով տեղը ասաց Լորաննան: – Խիստ նեղացած է մեզնից, ասում է՝ ինձ չեն պաշտպանել Հուրունցի հարձակումներից: Նորա Բաղդասարյանին էլ է զանգել, բողոքել: Նորան ասում է՝ ճիշտ չեք արել, երեսունինը թվից կուսակցական է, հայտնի բանաստեղծ ու դեպուտատ, պիտի պաշտպանեիք: Մեկն ասի՝ քո ի՞նչ գործն է, Նորա, մեծ կնիկ ես, քեզ օրորելով ու աչքերդ ճպճպացնելով ի՞նչ ես ամեն ինչի խառնվում:

– Ի¯նչ կլիներ՝ խռովեր ու էդ ցնդած հուշերը չբերեր մեքենագրելու, – երազեց Արինան: – Հուշեր՝ ուտելու, խմելու, մեռնելու մասին:

– Լսիր, – ասաց Լորաննան, – բնաբան պե՞տք չի նրա գրքին: Մի լավ բնաբան մտածենք՝ ուտելու, խմելու և, ի՞նչ ասացիր, հա՛, նաև մեռնելու մասին: – Նա թղթի վրա հապճեպ մի քառատող գրեց, հետո որոշ բառեր փոխեց և մեկնեց Արինային: – Տես գրքի բնույթին բռնո՞ւմ է:

Արինան աչքի անցկացրեց, ծիծաղեց, ասաց՝ «բռնում է», և բարձրաձայն կարդաց.

 

Երբ որ մեռնեմ, այցի արեք

Ինձ առավոտ վաղ,

Մի քիչ հաց ու պանիր առեք,

Մի բոթուլ արաղ:

 

Արինան կրկին ծիծաղեց, ասաց.

– Բնաբանը գրքին արժե, – և ավելացրեց անբռնազբոս ծիծաղով, – իսկ ինչո՞ւ ես այդպես զուգվել-զարդարվել, ամոթ չլինի հարցնել:

– Որովհետև հաղորդում ունեմ այսօր, Արինա ջան, ամբողջ Ադրբեջանում ու նաև իմ հայրենի Սիսիանում, որտեղ նույնպես դիտում են մեր հաղորդումները, այսօր կտեսնեն ինձ հեռուստատեսությամբ, կտեսնեն ու կմտածեն, որ կար ժամանակ՝ և՛ գեղեցիկ էի, և՛ ջահել, հիմա միայն գեղեցիկ եմ:

Ողորկ պարանոցը՝ կլոր ու ճերմակ, քմայքոտ տեսքով ու զգեստալանջի թեթևակի բացվածքով՝ նա, իրոք, արտակարգ գեղեցիկ էր:

Լորաննան նազով շրջվեց իմ կողմը, ասաց.

– Լեո, կգա՞ս ռեժիսորական: Քո բարոյական աջակցությունն ինձ շատ է անհրաժեշտ՝ հեռուստադիտողների վրա ցնցող տպավորություն թողնելու համար: Խնդրում եմ, շաքարոտ բերանդ՝ շաքարով բացիր, ասա՝ կգամ:

– Կգամ, – ժպտացի ես:

– Այդպես էլ գիտեի, – թեք նայվածքով՝ գորովալից ասաց Լորաննան: – Չնայած երբեմն մտածում եմ, թե վերջերս մեզ վրա այլևս ուշադրություն չես դարձնում, որովհետև մայրս էր ասում՝ սեխը դուրս գալուց հետո վարունգն անհամում է:

Նա կրկին աչքով արեց ինձ, խորամանկորեն ժպտաց՝ հասկացնել տալով, որ ինքը գիտե, թե այդ ինչ, ավելի ճիշտ, թե այդ որ քաղցր սեխի մասին է խոսքը:

Ես գնացի իմ առանձնասենյակը:

* * *

– Լեո, գալի՞ս ես, – առանձնասենյակի դուռը բացելով` փութկոտ արտաբերեց Լորաննան: – Հինգ րոպեից եթերում ենք:

Քիչ անց ես արդեն ռեժիսորականում էի: Լորաննան ու դերասաններն արդեն ներսում՝ ստուդիայում էին:

Հեռուստաստուդիան վառ լուսավորված էր, Լորաննան նստած էր կենտրոնում, դերասանները՝ նրա աջ ու ձախ կողմում, բոլոր ջահերն ուղղված էին նրանց, հավանաբար, շատ շոգ է այնտեղ: Լորաննան անձայնանցիկ հաստ ապակու ետևից ժպտաց ինձ:

Հնչյունային ռեժիսոր Մարկ Բրոնեշտերնն անցավ վահանակի մոտ, որտեղ մոնիտորի էկրաններին երևում էր բեմը, այն լիովին ընկալվում էր ստուդիայի տարբեր կետերում տեղադրված տեսախցիկներից: Օպերատորները, լսողական ականջակալներով, անվավոր հեռուստախցիկները առաջ ու ետ էին տանում՝ ավելի հստակորեն ընդգրկելու հաղորդման մասնակիցներին:

Ժամանակի և տարածության հասկացողությունն այստեղ դառնում է շոշափելիորեն նյութական՝ սրտի անհամաչափ զարկերի հետ վայրկյան առ վայրկյան անխուսափելիությամբ մոտեցնելով հաղորդման սկզբին:

Երբ մնում էր մի քանի ակնթարթ, մեր ռեժիսոր Ժիրայր Ավետիսյանը, որ մի ժամանակ Բաքվի հայկական պետթատրոնի ռեժիսորն է եղել՝ շատ կիրթ, ազնվաբարո մի մարդ, միկրոֆոնով ասաց. «Ուշադրություն, մենք եթերում ենք», և սեղմեց կոճակը: Հեռուստախցիկների վրա միանգամից վառվեցին կարմիր լույսերը: Հնչյունային ծերուկ ռեժիսորը միացրեց երաժշտությունը, առաջին տեսախցիկը ցուցադրեց մակագիրը, այնուհետև՝ Լորաննային՝ քիչ գունատ ու թեթևակի շփոթված:

– Բարև ձեզ, սիրելի բարեկամներ, – ի վերջո լսվեց Լորաննայի երգահնչյուն ձայնը:

Հաղորդումը սկսվեց: Բարոյական աջակցությունն ապահովված էր, մնում էր ցնցող տպավորությունը՝ հեռուստադիտողների վրա:

Ես աննկատ դուրս եկա ռեժիսորականից:

* * *

Անհանգիստ, ինձնից անկախ, շարունակ ժամացույցին էի նայում: Ռենան այսօր կգա ինձ մոտ, հինգշաբթի օրվանից սկսած՝ ես այդ մասին էի մտածում, ինչ-որ անորոշ ու հետզհետե սաստկացող հուզմունքով:

Ես մտածում էի, որ Ռենան կգա օրվա երկրորդ կեսին, բայց, համաժամանակ, ինչ-որ վեցերորդ զգայարանով զգում էի, որ, ո՛չ, նա ավելի շուտ կգա: Եվ, իրոք, նա եկավ մինչև ընդմիջում:

Նա հայտնվեց միանգամայն անսպասելի, հուզմունքից այլայլված ու դրանից առավել գեղեցկացած, հևիհև: Երկնագույն կարճ քղանցքով զգեստ էր հագած, որն ավելի էր ընդգծում նրա սլացիկ բարակ իրանն ու ոչ մեծ, շամամի պես կլորիկ կրծքերը:

– Վերելակը չէր աշխատում, – քաղցրաձայն ասաց նա՝ վարդաշուրթ բերանը կիսաբաց, թեթև հևքով:

Նայում է ուղիղ: Իսկ աչքերը ծիծաղում են: Քմահաճ նազանքով, քնքշորեն, քաղցրորեն: Աչքերը ձգում, գերում, կախարդում են: Եվ ես՝ անկամորեն տարված, մտովի մղվում եմ այդ զմայլանքին ընդառաջ, սիրտս նվաղում է՝ թեթևակի կիսաբացված շուրթերի լուսափայլ թարմությունից…

– Ահա և եկա, – ավելացրեց` ոսկեցոլք մազերը ետ տանելով ու ժպտալով աչքերով, փոքր-ինչ խոնավ, անսահմանորեն սպիտակ ատամնաշարով, շուրթերով, ամբողջ դեմքով: – Դու ուրա՞խ չես, որ ես եկա…

Ես նայում էի հմայված ու վերացած, անհագուրդ տենչանքով, ասես մի ամբողջ հավերժություն չէի տեսել նրան, արտասովոր ուժգնությամբ բաբախում էր սիրտս, ես ըմբոշխնում էի իմ արբեցումը նրա թովիչ գեղեցկությամբ, ծիծաղելիորեն սարսափելով միաժամանակ, որ այդ արբեցումը կզրկի ինձ բանականությունից:

– Ես վերջին երկժամից փախա, – քնքշալից, կամացուկ արտասանեց Ռենան, դեռևս հևալով:

Ի պատասխան՝

– Եթե ես քեզ համբուրեմ, դու չե՞ս բարկանա,– դողդոջուն ձայնով արտաբերեցի ես:

Ռենան, կապտագույն աչքերը չկտրելով իմ աչքերից, տարուբերեց գլուխը՝ «ոչ» : Շիկնանքը պարուրեց նրա ողջ դեմքը:

Ես հետագայում չէի կարողանում մտաբերել, թե դա ինչպես ստացվեց, փափուկ չխկոցով բանալին պտտվեց դռան կողպեքի մեջ, հաջորդ վայրկյանին ես արդեն գրկել էի Ռենայի ուսերը, մատներիս տակ զգում էի նրա դյուրաբեկ մեջքի գոգավոր կորագիծն ու անրակների արանքով ցած իջնող նրբին փոսիկը, մազերը բուրում, խտղտացնում էին իմ դեմքը, ես ինչ-որ անկապ բառեր էի շշնջում, որ նույնպես հետո մտաբերել չէի կարողանում, ես քնքշորեն ու զգույշ համբուրում էի Ռենայի մերկ ուսերը, բուրավետ պարանոցը, իմ շուրթերը կուրորեն թափառեցին նրա դեմքի վրայով, մոլեռանդ կրքոտությամբ գտան կիսաբաց գիրգ շուրթերը, որոնք սկզբում կարծես փախս էին տալիս, բայց հետո, ասես անկամզիջողական, նվաճված՝ հնազանդ ու տաք էին, նրա ընդհատ-ընդհատ շնչառությունը խելացնոր էր, հազիվ որսալի հառաչանքը՝ քաղցր…

Այսպես ահա ես առաջին անգամ համբուրեցի Ռենային:

Եվ իմ օրերը ոչ թե անցնում՝ թռչում էին, ինչպես սիրով լի իմ խանդավառ սիրտն էր անդիմադիր թռչում Ռենային ընդառաջ: Ես խելացնոր սիրեցի նրան, որովհետև կանացի հմայքի մարմնացում էր նա և անհնար էր նրան չսիրել ու չպաշտել, և այդ սերն իսկապես խենթացնում էր: Նա օր-օրի նորովի էր բացվում ինձ՝ նուրբ ճաշակով, անասելի բարեսիրտ, պարզ, անմիջական, ամենայն կողմանե հաճելի ու հրապուրիչ, սիրելի ու փայփայելի, ու նաև հումորի նրբին զգացումով ու ծիծաղկուն: Նա իմ ամեն մի կատակի վրա խայտալով հրճվում ու ծիծաղում էր, և ուրախությամբ զսպված նրա կարկաչուն ծիծաղը շենշող ու վարակիչ էր, քայլելիս թեթևասույր եղնիկի պես նա հանկարծ լուսեղեն նազով կախվում էր ինձնից՝ ձեռքերով օղակելով վիզս, կամ կտրում ճանապարհը՝ որևէ բան պատմելու, և երկնքի պես կապույտ նրա աչքերն առկայծում, շողարձակում էին՝ սիրունիկ դեմքը լուսավորելով իր ներսից հորդացող անսպառ լույսով ու գեղեցկությամբ:

* * *

Խմբագրությունում կյանքն ընթանում էր իր հունով, ամեն երկուշաբթի կոլեգիայի նիստ, առաջիկա ծրագրի կազմում, օրական մեկժամյա հայերեն հաղորդումներ՝ ռադիոյով և հեռուստատեսությամբ, այցելություններ, թռուցիկ ժողովներ:

Նախկինը դեռևս չէր ավարտել իր հուշագրությունները, շարունակում էր թելադրել՝ զզվեցնելով Արինային: Նա մի անգամ մի պատմություն արեց, որից հետո ես նույնպես տհաճությամբ էի տանում նրա ներկայությունը: Մինչ այդ Սաղումյանը պատմել էր, որ գրական-հասարակական ականավոր գործիչ Եղիա Չուբարին, որը երեսուներեք-երեսունվեց թվականներին Ադրբեջանի լուսավորության մինիստրի առաջին տեղակալն էր, և Բաքվի հայկական դրամատիկ թատրոնի դերասանուհի Արուս Թառայանին ու նրա տասնութամյա ուսանողուհի դստերը նախկինի մատնությամբ էին բանտարկել: Պետքաղվարչության ներքին բանտում Թառայանի դստերը խոշտանգել, բռնաբարել էին մոր ու Երևանից, չգիտես ինչու, այստեղ բերված արձակագիր Զապել Եսայանի ներկայությամբ, ասեղներ խրել եղունգների տակ՝ մեղադրելով լրտեսության մեջ, իսկ նրա մեղքն այն էր եղել լոկ, որ ինչ-որ մեկի մոտ ասել էր, թե շատ կուզենար գոնե մի անգամ գնալ Լոնդոն՝ անգլիացի հորը՝ միստեր Կլարկին տեսնելու: Գրող Սեդրակ Թառայանի աղջկան՝ գեղեցկուհի Արուսին, որին, Սաղումյանի խոսքերով, Թիֆլիսում այնքան բանաստեղծություններ են ձոնել Ստալինն ու Վահան Տերյանը, նույնպես խոշտանգել էին՝ դստեր ներկայությամբ:

Վաթսունական թվականների սկզբներին (Խրուշչովի օրոք էր դա, թեպետ ժամանակավորապես, բայց ամեն ինչ կարելի էր ասել արդեն) Արուս Թառայանն այստեղ, խմբագրությունում, ամենաետին խոսքերն էր շպրտել նախկինի ճակատին, իսկ նա, մինչև ականջների ծայրերը կարմրած, ոչինչ չէր կարողացել պատասխանել: Սաղումյանի ներկայությամբ էր դա տեղի ունեցել: «Իսկ հետո ի՞նչ եղավ, – հարցրի ես, – Թառայանի աղջկան հետագայում թույլատրեցի՞ն մեկնել Անգլիա՝ հոր մոտ»: «Ի¯նչ ես ասում, – դառնությամբ արձագանքեց Սաղումյանը: – Խեղճ աղջիկը խոշտանգումներից խելագարվեց: Մաշտաղայի[i] հոգեբուժարանում էր, հիմա չգիտեմ՝ ո՞ղջ է, թե՞ չկա արդեն»: «Իսկ Արուս Թառայա՞նը», – հարցրի ես: «Նա մեռավ մենության ու ծայր աղքատության մեջ», – պատասխանեց Սաղումյանը:

Այս նոր պատմությունն ինչ-որ աղջկա հետ էր կապված, որին նախկինը, իր ասելով, սիրահարվել էր տասներորդ դասարանում:

– Ես նրան բանաստեղծություններ էի նվիրել, – պատմում էր նա Լորաննային: – Շա¯տ էր սիրուն, դպրոցի աչքն էր: Իմ մոտով անցնելիս՝ արտասանեցի. «Սիրում եմ ես քեզ, սիրում եմ թաքուն, տառապում եմ ես, տանջվում եմ անքուն…»: Իսկ նա՝ ոչ տանի, ոչ բերի. «Արհամարհում եմ»: Ասավ ու անցավ: Մնացի կանգնած: Մի երկու լակոտ կային, դրանց մոտ ասաց: Էդ լակոտներն ինձ չէին սիրում, շատ էր պատահել՝ ակնոցս հանում, չէին տալիս, վրաս թքում էին: Հետո ես դրանց հախից, իհարկե, եկա: Տարան կորցրին: Մի խոսքով, մնացի կանգնած: Մտքումս ասացի. «Ես քեզ ցույց կտամ»: Հետագայում իմացա, որ ամուսնացել է, երեխա ունի, ամուսինն էլ հայկական թատրոնում ադմինիստրատոր է: Գնացի Միրզա Իբրահիմովի մոտ, նա արվեստի գլխավոր վարչության պետն էր, հանել տվեցի գործից, և պարզվեց, որ թատրոնի հետ

կապված ինչ-որ յուրացման հաշիվներ էլ կային, ստուգեցին, նստացրին: Հետո ես տեսա դրան, էդ վաղեմի գեղեցկուհուն, – ձեռքով բերանը ծածկած՝ մանր ծիծաղեց նախկին գլխավորը: – Աղքատ շորերով՝ ոնց մուրացկան: «Հիշո՞ւմ ես, որ ասացիր՝ արհամարհում եմ», – հարցրի: «Հիշում եմ, – ասաց: – Այն ժամանակ արհամարում էի, իսկ հիմա՝ զզվում եմ»: «Դե գնա կեր», – ասացի մտքում: Բայց փոշմանել եմ, բարձր պիտի ասած լինեի, չէ՞…

Լորաննան, ասես օդը չէր հերիքում, ձեռքով հովհարեց իրեն՝ ջրից հանած ձկան պես բացուխուփ անելով բերանը, բարձրաձայն ասաց.

– Մի սիգարետ տվեք, խնդրում եմ:

– Դու ծխո՞ւմ ես որ, – զարմացավ նախկինը:

– Ձեր պատմությունները լսողը ոչ միայն կծխի՝ թմրամոլ էլ կդառնա,– ասաց նա կոպտորեն և, արագ ելնելով տեղից, դուրս եկավ սենյակից:

Քիչ անց ես նույնպես դուրս եկա և, անցնելով կիսամութ միջանցքով, մտա գլխավորի մոտ: Լորաննան այնտեղ նստած ծխում էր:

– Մեկը գիտեք՝ տասը ոչ, – ասաց գլխավորը հառաչանքով: – Մարգար Դավթյանին ու Գևորգ Պետրոսյանին նա մահվան դուռը հասցրեց, էլ չեմ խոսում Բագրատ Ուլուբաբյանի, Արշավիր Դարբնու, Աբրահամ Բախշունու, Էլմիր Մկրտչյանի, Սամվել Քնարունու, Էմմա Պետրոսյանի ու Համո Ամիրխանյանի դեմ նրա արածների մասին: Ամիրխանյանը ստիպված եղավ փախչել Երևան, նույնիսկ չսպասեց գրքի հրատարակմանը. ի միջի այլոց, գիրքն էլ հանել տվեց պլանից: «Գրական Ադրբեջանում» խմբագիր էր, հանդեսի աշխատակից Ոստիկ Կարակոզյանը, որին նույնպես տարիներ շարունակ հալածել էր, աշխատանքից հետո դուրս է գալիս փողոց և հենց գրողների միության առջև, մայթին ընկնում, մեռնում է: «Ուլդուզ» ամսագրի աշխատակից Սիավուշ Սարխանլին զանգում է նրան, ասում, որ ձեր աշխատողն այստեղ մեռած, ընկած է: Ի՞նչ պատասխանի, որ լավ լինի՝ «Հաշվեք, թե շուն է սատկել», – ասում ու դնում է հեռախոսը: Իսկ ժամանակին մտերիմ ընկերներ են եղել, նրանց տնից դուրս չեր գալիս: Մարդը գերագույն խորհրդի նախագահության անդամ է, քսան տարուց ավելի ամսագիր է խմբագրել, մի այդքան էլ այստեղ է աշխատել, հիսուն տարվա կոմունիստ է, ժողովրդական բանաստեղծ, ի՞նչ անենք, պիտի համբերենք մինչև…

– Մինչև ե՞րբ, – նրա միտքը հասկացավ Լորաննան: – Նա մեռնողը չի: Մի՞թե այս մեծ, վիթխարի քաղաքում մի կարգին հայ չկա, որ դրան են դեպուտատ ընտրել:

– Դա որ մեռավ՝ Թելմանին են ընտրելու, – ասացի ես:

Գլխավորը քահ-քահ ծիծաղեց, գլխով հաստատելով, որ, այո, այդպես էլ լինելու է: Եվ հենց այդ պահին, ինչպես ասում են՝ անունը տուր, ամանը լից, ներս մտավ Թելման Կարաբաղլի-Չալյանը՝ իրեն կորցրած, պոչատ հոնքերը գզգզնակ ու շրթունքներն ավելի սմքած:

– Ես սպանիլ բիդիմ… միյավնույնա, սպանիլու եմ, – շնչահեղձվելով կրկնում էր նա: – Մինա ա, բիդի սպանիմ: Կևորկ Ատաճանյան, սպասի… կդեսնես գլոխդ հինչ օյին եմ խաղալու… Ախ, երբ գըլինի գա Մնասագանը բանագիցը, որ ես դուրս անեմ դրան իմ բաժնիցը:

– Թելման, նստիր, հանգավորված ես խոսում, ի՞նչ է պատահել,– իբր անհանգստացած, բայց ծիծաղն ուժով զսպելով հարցրեց գլխավորը:

– Կնիգս փռնել եմ, – նստելով երկար սեղանի ծայրին, հուզմունքից ընդհատվող ձայնով ասաց նա: – Կնգանը քանդաձ դոնը ասդվաձ էլ չի գարալ շինի: Վսյո, փռնեցի:

– Իսկ ո՞ւր էր գնում, – միամտորեն հարցրեց Լորաննան՝ ձեռքով ծուխը աչքերից հեռացնելով:

– Ո՞ւր բիդի գնա, այ ախճի, – բարկացավ Թելմանը՝ ձեռքով հարվածելով իր ծնկանը, – խելք չունիս՝ թաքավոր ես: Դան մեչը փռնեցի: Հարևանը գանչալըմ, դեսալա…

Թելմանի պատմածից հասկացվեց, որ նա կնոջը բռնել էր ուրիշի հետ, և եթե այդ ուրիշը հասարակ մարդ լիներ, ապա Թելմանը նրա հերը կանիծեր տեղնուտեղը («Ճարդուփուրթ գանեի գլոխը», – ասաց Թելմանը): Բայց պետանվտանգության կոմիտեի աշխատակից Սաֆար Ալիևն էր եղել՝ այտին մեծ սև խալով, Հայաստանից եկած մի զզվելի անձնավորություն, որ հայերեն ավելի մաքուր էր խոսում, քան մեր խմբագրության աշխատողներից որևէ մեկը:

Լորաննան նրան գիտեր, նա առաջ հաճախակի էր այցելում նախկին գլխավորին, և բոլորս էլ, իհարկե, հասկացանք, որ ահա թե որտեղից և ում միջոցով էր հայկական խմբագրությունում լույս ընկել Թելման Կարաբաղլի-Չալյանը, բայց նախկինը նույնպե՞ս օգտվել էր Թելմանի դեռատի կնոջ բարեմասնություններից՝ մնում էր անհայտ, չնայած բոլորս էլ հակված էինք մտածելու, որ առանց դրան չէ, մանավանդ, որ Լորաննան մի երկու անգամ տեսել էր նրանց՝ նախկինի առանձնասենյակում քչփչալիս:

– Հասակով մարթը ջահիլ, ղաշանգ ախճիգ չբիդա օզի, – փիլիսոփայեց Թելմանը,– որովհետե հալա քու սաղ վախտը նա արտեն մտածում ա, թա հում հեդա գյանքը անցգացնելու քու մռնելուց եդան…

* * *

Խմբագրությունում, անշուշտ, գիտեին արդեն իմ սիրո մասին: Գլխավորը ժպտալով ասաց. «Աչքով չտամ, հրաշք ընտրություն է»:

Միջանցքում Նորան ոտքը կախ գցեց, վիզը թեք ու ձախ ձեռքը այտին, ուսերը ճոճելով հասցրեց հանդիմանել Հադրութի իր բարբառով. «Էհ, Լեո ջան, մատտաղ ինիմ, մեր էս ամբողջ խմբագրությունումը բոլորը գիդասըն, որ ես շա¯տ հարգեսըմ քեզ, գետնից մինչև հենե¯ էն երգինքը, հարգեսըմ, բայց, դե, որ մեր ազգը թողած՝ ուրիշ ազգի աղջկա վրա ես աչք դրել, էդ մեկը քեզ ներեսչըմ…»

Արինան էր միայն, որ ոչինչ չէր ասում: Ասես չէր նկատում, հոնքերի տակից ակնդետ նայում էր, ասում. «Երեկ ինչ-որ աղջիկ էր զանգել քեզ, դու չկայիր»: Չէր ասում՝ ով, թեպետ գիտեր, ձայնից ճանաչում էր: Լորաննան մի անգամ ասաց.

– Լեո, տեսնում եմ, հեռվից էլ երևում է, որ դու սիրում ես այդ աղջկան: Բայց, իմացած եղիր, որ մի անգամ ժպտալու համար պիտի արտասվես հազար անգամ, որովհետև մեծ սերն ինքնին ամբողջապես արցունք ու հառաչ է: Եվ, չգիտեմ ինչու, շարունակ մտածում եմ, որ քո այդ սերը, պարզ է, բերկրանք է բերելու քեզ, բայց և՝ տառապանք: Ծիծաղ, աննման օրեր, ուրախություն է բերելու, բայց և՝ արցունքներ: Ուժ կունենա՞ս դիմանալու այդ ամենին՝ չգիտեմ:

Ես ուշադրություն չդարձրի Լորաննայի բոշայական խոսքերին, ինձ համար անսահման հաճելի էր իմ կապուտաչվի գեղեցկուհու հետ ամեն մի րոպեն. նա իմ ողջ էությունն էր, իմ սիրտն ու հոգին, ես իմ կյանքն այլևս չէի պատկերացնում՝ նրանից տարանջատ, և ինձ համար դուրալի էր, երբ մի անգամ Ռենան, ասես կռահելով իմ մտքերը, փաղաքուշ ձայնով շշնջաց. «Առանց քեզ մի օրս չլինի»:

– Քո սերը նույնպե՞ս առաջին հայացքից ծնվեց, – հարցրի ես կատակախառն ինքնավստահությամբ:

– Այո, – երանավետ քնքշանքով ասաց նա՝ սեղմվելով ինձ: – Չգիտեմ ինչպես ստացվեց դա՝ ինձ դուր եկավ քո շփոթվածությունը և այն, որ չէիր ուզում, որպեսզի ես զանգեի որևէ աղջկա, չնայած, եթե ուզենայիր էլ, միևնույն է, չէի զանգելու: Ես քեզ դուր էի գալիս, ես դա զգում էի, և գերագույն հաճույք էի զգում դրանից: Եվ բնազդով հասկանում էի նաև, որ հենց դրա համար էլ չէիր ուզում, որ ես զանգեի որևէ մեկին, չէիր ուզում ինձ դավաճանած լինել: Այդպե՞ս էր:

– Այդպես էր, – խոնարհաբար ասացի ես՝ խանդաղատանքով համբուրելով նրա բուրումնավետ մազերը, որ մայիսյան ծորուն մեղրի գույն ունեին:

– Գուցեև դա էր պատճառը, որ համաձայնեցի ռեստորան գալ՝ չգիտեմ: Հիշում եմ, շարունակ ուզում էի ելնել ու դուրս գալ քո սենյակից, բայց չէի կարողանում: Բանականությունս ասում էր՝ վեր կաց, սիրտս ասում էր՝ նստիր, ու ես վարանոտ շարունակում էի նստած մնալ: Ահա այդպիսի կռիվ էր գնում իմ մեջ, – լուսավոր աչքերը բարձրացնելով՝ ժպտաց Ռենան: – Ծիծաղելի է, չէ՞:

– Ամենևին… Լավ, իսկ ի՞նչ էիր գտել իմ մեջ: – Ես դա հենց այնպես ասացի:

Ըստ երևույթին, սա գոռոզամտության փորձ չէր, պարզապես ուզում էի նրա չքնաղ շուրթերից մի անգամ ևս լսել, որ նա իրոք, սիրում է ինձ:

Ռենան գլուխը ետ քաշեց իմ կրծքից, նայեց ինձ լուսաշողշող հայացքով, պատասխանեց հարցին հարցով.

– Իսկ ի՞նչ էր գտել Էսմիրալդան կուզիկ Քվազիմոդոյի մեջ:

Զիլ էր. նա ինձ կույր ու գաճաճ Քվազիմոդոյի հետ էր համեմատում:

– Քվազիմոդոյի համար շնորհակալություն, – իբր նեղացած՝ շինծու խռովկանությամբ ասացի ես:

Ռենան պոռթկուն ծիծաղեց, փարվեց ինձ՝ ձեռքերով օղակելով վիզս, հրավառված փափկանուշ շուրթերով հպվելով իմ շուրթերին:

– Հիշո՞ւմ ես, – ասաց նա՝ կախարդելով ինձ իր աչքերի կապտաջինջ փայլով, – Մեջնունի խոսքն իր հորը, երբ նա Լեյլիի մասին ասել էր. «Ի՞նչ ես դու, ախր, գտել նրա մեջ»: Ինչպե՞ս էր պատասխանել Մեջնունն իր հորը. «Իմ աչքերով նայիր, հայր իմ, իմ աչքերով»: Այնպես որ, Լեո, սիրելիս, քաղցրս, – նա կրկին ժպտաց իր ձյունաճերմակ ժպիտով, – իմ աչքերով նայիր, իմ աչքերով, և կտեսնես, որ Քվազիմոդոյի հետ համեմատած՝ դու ահագին սիրուն ես: – Նա ձեռքը քնքշորեն քսեց իմ այտին, ասաց, – հասկացիր, որևէ բանի համար չեն սիրում, պարզապես սիրում են և վերջ: Ասա, ի՞նչ էր գտել տասնութամյա Ուլրիկեն յոթանասունհինգ տարեկան Գյոթեի մեջ:

– Գյոթեն հանճարեղ բանաստեղծ էր:

– Ինչի՞ համար Տուրգենևը սիրեց Պոլինա Վիարդոյին: Ի՞նչ էր գտել նա ոչ այնքան գեղեցիկ ու ամուսին ունեցող այդ գնչուհու մեջ, որ մինչև կյանքի վերջը սիրեց ու պաշտեց նրան ու այդպես էլ չամուսնացավ ոչ ոքի հետ: Հապա, ի՞նչ էին գտել Ելենա Դյակոնովա անունով ռուս մի հասարակ կնոջ մեջ համաշխարհային երկու մեծություններ՝ Պոլ Էլյուարն ու Սալվադոր Դալին, որոնք նրան կնքեցին նոր անունով՝ Գալա, բազում ստեղծագործություններ նվիրելով նրան, իսկ Սալվադոր Դալին իր կտավների տակ դնում էր նաև իրենից տասը տարով մեծ այդ կնոջ անունը՝ «Սալվադոր-Գալա»: Սուլթան Շահ-Ջահանն ավելի քան երեք հարյուր կին ուներ հարեմում, բայց նրանց մեջ նա մեկին էր սիրում միայն: Կարծեմ, Մումթազ է անունը: Ասում են, որ, իբր, հայուհի է եղել: Կարո՞ղ ես ասել՝ ինչո՞ւ հատկապես նրան: Հանկարծամահ եղած սիրելի կնոջ հիշատակին նա հուշարձան կանգնեցրեց Ագրայում՝ մարմարյա հնգագմբեթ մի դա­բարան, ամբողջ աշխարհին հայտնի Թաջ-Մահալը, և փակվելով այնտեղ, չուզեց այլևս որևէ մեկին տեսնել ու այլևս դուրս չեկավ այնտեղից մինչև մահ: Որևէ բանի համար չեն սիրում: Մարդ սիրահարվում է ուղղակի, առանց հարցերի, նույնիսկ ավելի շուտ, քան կհասկանա և կգիտակցի, որ ինքը սիրահարված է: Թե ինչու է այդպես՝ չգիտեմ, բացատրել չեմ կարող, բայց այն, որ սերը, իրոք, ծնվում է տարերայնորեն, երբեմն նույնիսկ բնազդորեն՝ կառավարվելով աներևույթ բարձրագույն էներգետիկայով, անհնարին է ժխտել:

– Համոզեցիր, հանձնվում եմ, – ծիծաղելով ասացի ես, – բայց մեկ է՝ Քվազիմոդոյի համար չեմ ների քեզ:

Ռենան հապճեպ կծեց մատս, ծիծաղեց:

– Ռեն, շնի՞կ էս դու, – ասացի ես հորդաբուխ բերկրանքով:

– Նո՞ր ես իմանում, – լուսատեսք, ալ շուրթերով ու բերկրուն՝ նա հտպտանքով լեզու ցույց տվեց՝ նորեն ծիծաղելով:

Ի՞նչը կարող է կախարդել միանգամից, եթե ոչ սիրածդ աղջկա խենթացնող հրապուրիչ ծիծաղը:

Ես մատներս քնքշությամբ, դանդաղորեն սահեցրի Միշել Մերսեի շուրթերի պես հյութեղ՝ նրա տաք շուրթերի վրայով, չկարողանալով ու չփորձելով անգամ թաքցնել զմայլանքս…

Ռենան մեղմակի համբուրում էր մատներս, տամուկ ատամներով մատներս խածնում՝ գեղածիծաղ հայացքով նայելով ինձ:

Ախ, չքնաղդ իմ Ռենա, աս որչափ աղվորիկն էս դուն. մեջքդ բարակ, շուրթերդ ժպտափայլ, կազմդ գեղանի, աչերդ սիրուն. ես բուռն կիրքով կը սիրեմ զքեզ, աշխարհի վրա զքեզ, զքեզ միայն սիրած եմ, անուշիկս, եկուր, եկուր քովս վարդանույշ բերանդ պագնեմ, քեզի համար կը մեռնիմ ես… Աստված իմ, նա, իրավ, խենթացնում է ինձ իր շլացուցիչ թովչանքով, քմահաճ հրապույրներով…

* * *

Մենք հանդիպում էինք շաբաթ օրերին (դրանք Ռենայի գրադարանային օրերն էին), զբոսանավով, ճերմակաթև ծովաորորների ընդհատուն կանչերի ու երաժշտության ուղեկցությամբ հասնում էինք մինչև հեռավոր Նարգին կղզի, պաղպաղակ էինք վայելում ծովամերձ սրճարաններում, Կիրովի անվան զբոսայգու բարձունքից գիրկընդխառն դիտում էինք կապույտ մշուշի շղարշում նիրհող վիթխարածավալ քաղաքն ու սպիտակ ալիքներով դեպի ափ տենչող ծովը, որ շարունակ խաղաղ էր այդ ամիսներին, երկար նայում էինք, մինչև հեռացող արևի բոսոր ցոլքերից արևմուտքում բոցավառվում էր ողջ երկինքը, և ծովը փայլածում, շողշողում էր՝ փոխելով գույները:

Այդտեղ, Կիրովի զբոսայգում էր նաև, ծառուղիների խորքում, երբ Ռենան՝ չգիտես կարդացե՞լ էր որևէ տեղ, կինոնկարո՞ւմ էր տեսել, թե իր մեջ էր հղացել այդ միտքը, հուզվելով, շիկնանքով ասաց. «Եթե մի բան ասեմ՝ կհամաձայնե՞ս ինձ հետ»:

Դեռևս չհասկանալով, թե նա ինչ պիտի ասի, ասացի, որ համաձայն եմ, որովհետև Ռենան ինչ էլ որ ասելու լիներ, թվում էր, միևնույն է, ես պիտի համաձայնվեի:

Նա պայուսակից դանդաղ շարժումներով մի ածելի հանեց՝ գույնզգույն թղթերի մեջ ծրարված, նույն անշտապողականությամբ ետ տանելով թղթերը, որից մեկը թափանցիկ էր, ածելին տվեց ինձ, միաժամանակ առաջ պարզելով դաստակը՝ ափը դեպի վեր:

– Սայրով ուղղահայաց խազիր ահա այստեղ, – Ռենան ցույց տվեց այն տեղը, ուր պիտի խազեի ածելիով:

– Ինչո՞ւ, – զարմացած ասացի ես:

– Ոչ մի ինչու, – լայն ժպտաց Ռենան: – Չէ՞ որ խոստացար:

Բայց, խազելու փոխարեն, ես, սիրատենչ շուրթերով հպվելով այն տեղին, ուր նա ցույց էր տվել, ասացի.

– Չեմ անի, ես չեմ կարող ցավ պատճառել քեզ:

Ռենան ծիծաղեց, գորովանքից մշուշված աչքերով նայելով իմ աչքերին, հետո ինձնից վերցրեց ածելին, ուղղահայաց խազեց ձեռքը, կարմրագույն արյունն իսկույն դուրս ցայտեց ճերմակ դաստակի վրա:

– Դու գիտե՞ս, որ արյունը մայր շնչերակի մեջ է մտնում ոչ թե հոսելով, այլ ընդհատվող ալիքներով, ինչպես ջուրն է ցատկում նեղբերան շշից. ամեն մի ալիք կարճ ժամանակամիջոցում լայնացնում է զարկերակի պատերը և առաջ մղվում՝ հրվելով իրեն հետևող նոր ալիքներից: Տուր ձեռքդ, – կարգադրեց Ռենան, ժպտացող աչքերով նայելով ինձ և նույն ձևով՝ դարձյալ ուղղահայաց, խազեց իմ ձեռքը՝ ձեռափից քիչ վեր:

Հետո ձեռքս ամուր սեղմեց իր ձեռքին:

– Լեո, – շշնջաց Ռենան՝ ամուր սեղմվելով ինձ, – իմ արյունը հիմա հոսում է դեպի քո սիրտը, դու զգո՞ւմ ես դա… Ես զգում եմ քո արյան հոսքը իմ երակներում: Ես այդ մտքից կարող եմ խելագարվել…

Անասելի մի քաղցր, հուզագրգիռ դող անցավ իմ մարմնով, որն ամբողջովին համակեց ինձ: Մենք կանգնած էինք՝ կլանված պահի՝ կարևորությա՞մբ ասեմ, թե հանդիսավորությամբ, ես ազատ ձեռքով Ռենային սեղմել էի իմ կրծքին և կարծես զգում էի իմ դյուրաբորբոք, սիրատենչանքից եռ եկող արյան խելահեղ վազքը դեպի նրա քնքուշ սիրտը, հետո Ռենան՝ շառագունած տենչալի շուրթերով մղվեց դեպի իմ շուրթերը: Մեր շուրթերը միացան: Դա երկար տևեց, ես անզուսպ մոլուցքով համբուրում էի Ռենային, ես իմ գրկում ավելի ու ավելի էի սեղմում նրան, ասես փորձելով նրան դնել սրտիս մեջ, պարփակել հոգուս խորքում: Ինքնամոռաց ու տենդագին շշնջում էի.

– Դու սիրելի ես ինձ, Ռենա, և սիրելի կլինես ընդմիշտ, մինչև իմ վերջին շունչը ես կսիրեմ ու կպաշտեմ քեզ, այո, դու սիրելի ես ինձ, ինձ սիրելի են բոլոր նրանք, ովքեր քո շուրջն են, սիրելի է այն ամենը, ինչ շրջապատում է քեզ, ինչ դիպչում է քեզ և ինչին դիպչում ես դու, ինչ ուրախացնում է քեզ և ստիպում է հրճվել ու հուզվել…

Այսպիսի կցկտուր խոսքեր էի ասում ես նրան Կիրովի անվան զբոսայգու ծառուղու խորքում, և հեռու ինչ-որ տեղ, ոչ այն է՝ զբոսայգուց այն կողմ, փողոցում կանգնած որևէ մեքենայում, ոչ այն է՝ բարձրահարկ շենքերից որևէ տան մեջ, նվագում էր մագնիտոֆոնը, երգը հասնում էր մեզ. «Ախ, այս կապույտ, կապույտ, կապույտ, այս կապույտ աչքերն են ինձ գերել, և ես մոռանալ չեմ կարող», և այդ երգը Ռենայի մասին էր, նրա կապույտ, կապույտ աչքերի մասին: Եվ իմ նախանձելի բախտի, իմ երջանկության համար ես ինձ երախտապարտ էի զգում Արմենին: Ես ռեստորանի հետ կապված պատմությունը զվարճալի արկած էի համարում, Ղարաբաղին վերաբերող բանաստեղծության արտասանությունը՝ անմեղ խաղ, «Դոն Ժուանի» մոտիվներով արված նրա ձոնը աղջիկներին՝ տղայական կատակ:

* * *

Հեռախոսով Ռենան ասաց.

– Վաղը քեզ կծանոթացնեմ իմ հարազատների հետ, – և ծիծաղեց:

– Ռեն, ես վերջերս քո կատակն ու լուրջը չեմ տարբերում, լո՞ւրջ ես ասում:

– Եթե չես ուզում՝ չեմ ծանոթացնի, – կրկին ծիծաղեց նա, ցածրաձայն ավելացրեց, – ցավեդ տանեմ, – և դրեց հեռախոսը:

«Նա հաստատ որոշել է խելքից հանել ինձ, – ծիծաղելով մտածեցի ես, – և, բարեբախտաբար, դա նրան հաջողվում է»:

Նա հաջորդ օրը եկավ շողակնե լուսաջինջ ժպիտն անզուգական շուրթերին: Մազերը գեղեցկորեն հավաքած գլխին, կարապի մարմարյա ճերմակ պարանոցը բաց՝ հանդիսավոր նստեց իմ դիմաց, պայուսակից հանեց լուսանկարների մի ամբողջ հավաքածու:

– Իմ բոլոր հարազատներն այստեղ են, – լուսանկարները սեղանին սփռելով՝ ժպտալով ասաց, – կարող ես ծանոթանալ: Առայժմ՝ հեռակա կարգով, – ծիծաղելով ավելացրեց նա:

Ես սկսեցի նայել նկարները:

– Սա իմ եղբայրն է՝ Ռասիմը, հանրագիտարանում է աշխատում, ինձնից հինգ տարով է մեծ: Նմա՞ն է ինձ:

– Մի քիչ:

Նկարից, սև հոնքերի տակից, խոժոռ հայացքով ինձ էր նայում Ռենայի եղբայրը՝ բարձրահասակ, թիկնեղ, սևաթույր խնամված բեղերով: Նրա աչքերը ևս սև էին, արտահայտիչ: Այո, ինչ-որ հեռավոր նմանություն կար Ռենայի հետ: Բայց, ահա, քույրը՝ Էսմիրան, իր նուրբ գեղեցկությամբ, ավելի էր նման Ռենային. տարբերությունն այն էր, որ նա թխավուն էր: Ձվաձև երկարուկ թուխ դեմքի վրա փոքր-ինչ մեծ էր երևում բերանը՝ Ռենայի շուրթերի պես ուռուցիկ շուրթերով, ընդ որում, դարձյալ, ինչպես Ռենայինը՝ ստորին շուրթն ավելի փքուն:

– Ինձնից չորս տարով փոքր է, իններորդ դասարանում է սովորում, – տաքուկ ափն իմ ձեռքին, իմ ուսի վրայով խոնարհված սեղանին՝ պարուրելով ինձ իր անուշ բույրերով ու կրծքի փափուկ ջերմությամբ, բացատրում էր Ռենան: – Գիտե՞ս ինչպիսին է՝ երես տված, որովհետև տան փոքրն է, շատ ենք սիրում, իսկ լեզուն, լեզուն մարդ է ուտում… Որ մի օր չտեսնեմ՝ կարոտից կմեռնեմ:

Մի ուրիշ նկարում Էսմիրան նստած էր բազմոցին՝ ոտքը գցած ոտքին, սև և ուղիղ մազերը թափված էին օձիքին, իսկ նրբաճաշակ կարված զգեստը քիփ նստել էր վայելչագեղ իրանին՝ ընդգծելով սրածայր փոքրիկ ստինքները: Մեծ ու շքեղ կտրվածք ունեցող իր աչքերով, գիրգ շուրթերին հեգնախառն ժպիտ՝ նա ուղիղ նայում էր ինձ:

– Սա եղբորս կինն է՝ Իրադան: Թե իմանաս ինչ քնքուշ բնավորություն ունի: Եղբայրս չի թողնում, որ աշխատի, չնայած բարձրագույնավարտ է: Իսկ սա մայրս է, նավթային տեխնիկումում է դասավանդում… Ահա և հայրս: Մանկավարժականն է ավարտել, բայց երբեք իր մասնագիտությամբ չի աշխատել, միշտ՝ տարբեր բնագավառներում: Ռասիմը նման է, չէ՞, հորս: Ես ու Էսմիրան նման չենք նրան, իսկ, այ, Ռասիմը նման է:

Ես նայում էի նկարները, մտովի փափագելով այն օրը, երբ առերես կհանդիպեմ նրանց՝ Ռենայի հարազատներին, որոնք ինձ նույնպես հարազատ էին թվում:

Եվ, իրոք, շուտով ինձ բախտ վիճակվեց տեսնել նրանց: Ոչ բոլորին, իհարկե: Ես հեռախոսով զրուցում էի Ռենայի հետ, ինձ թվաց՝ նա մի տեսակ մտահոգ, անտրամադիր էր:

– Ի՞նչ է պատահել, Ռեն, – հարցրի ես անհանգստացած:

Ռենան պատմեց, որ համաշխարհային հռչակ ունեցող «Բոնի Էմ» երգչախումբը հրաժեշտի մեկօրյա համերգներով շրջագայում է աշխարհի խոշորագույն քաղաքներում, Մոսկվայից, Լենինգրադից ու Կիևից հետո կլինի Բաքվում, որտեղից կանցնի Չինաստան: Համերգը Բաքվում ամսվա վերջին է, սակայն տոմսերն արդեն լրիվ սպառված են: Ինստիտուտում խոստացել էին, բայց ոչինչ չստացվեց:

– Ճիշտն ասած, ես ու Իրադան էլ կուզենայինք, բայց, դե, հնարավոր չէ: Մենք՝ ոչինչ, – ասաց Ռենան հուսահատ, – գոնե մի հատ ճարվեր՝ Էսմիրայի համար: Շատ է ուզում գնալ այդ համերգին, իրենց դասարանից, թե դպրոցից մեկ-երկու հոգի ձեռք են բերել: Դե, եթե նրանք գնալու են, գլուխն է մտցրել, որ ինքն էլ պիտի գնա: Երկու օր է, արցունքն աչքերին, տզտզում է փոքր երեխայի նման: Ռասիմն էլ է չարչարվել, բայց չի հաջողվել տոմս գտնել:

Ես Ռենային ոչինչ չասացի, բայց խոսափողը դնելուն պես շտապ սկսեցի դեսուդեն ընկնել: Զանգեցի այս ու այն տեղ՝ չկա ու չկա: Գնացի գլխավոր խմբագրի մոտ, գուցե նա՞ որևէ բանով օգներ: Թելման Կարաբաղլի-Չալյանը նոր էր վերադարձել գործուղումից և, ծղոտե գլխարկով հովհարելով իրեն, հաճկատար քծնանքով պատմում էր այն մասին, որ Մարտակերտի շրջանի Դրմբոց (Դրմբոն) և Աթենք (Հաթերք) գյուղերի «թյությունակործների մասին չդեսված ռեբորդաժ» է բերել ռադիոյի համար և որ Դրմբոց գյուղի մոտ մոշը շատ լավ էր «ցանաձ, բայց ինքը այդ մասին չի կիրել, միայն՝ թյությունակործների մասին»: Գլխավորը նայում էր նրան՝ ներամփոփ ու խոհուն, և ոչինչ չէր ասում: Ես խղճացի գլխավորին, վերադարձա առանձնասենյակ, զանգահարեցի գրողների միություն՝ Սիավուշին:

– Սիավուշ, երեք տոմս է պետք «Բոնի Էմ» խմբի համերգին, – ասացի, – եթե ինձ համար դու այդ լավությունն անես, ամբողջ կյանքում պիտի մտածեմ, թե ինչ անեմ՝ Սիավուշի պարտքի տակից դուրս գալու համար:

Սիավուշը սրտանց ու բարձր ծիծաղեց, ասաց.

– Ծերուկ, ինչ չես առնի ոսկով՝ կառնես քաղցր խոսքով, բայց Սիավուշին դժվար է գայթակղել քաղցր խոսքով, նա գերադասում է թարմ քյաբաբ-խորովածն ու ընտիր օղին:

– Սիավուշ, թեկուզ տասը շիշ ընտիր օղի և քսան շամփուր քյաբաբ ու խորոված՝ երեք տոմս գտիր ինձ համար:

– Ես քեզ կզանգեմ մի կես ժամից, – ասաց նա: – Տա՞նն ես, թե խմբագրությունում:

– Խմբագրությունում:

Մտածում էի՝ ծայրահեղ դեպքում Լենինի պալատի մոտ, ձեռքի վրա կվերցնեմ, թեկուզ արժեքից տասնապատիկ թանկ գնով:

Կես ժամ հետո Սիավուշը չզանգեց… Նա զանգեց ուղիղ ժամուկես հետո:

– Ծերուկ, ես զանգեցի Մոսկվա, – դանդաղ սկսեց Սիավուշը, և ես մտքում ծիծաղեցի. դա նրա առանձնահատուկ սովորությունն էր՝ ամեն ինչ սկսել հեռվից, Չինական մեծ պարսպի մոտերքից:

– Մոսկվա ինչո՞ւ էիր զանգում, խմբի հե՞տ էիր ուզում խոսել: Նրանք Մոսկվա չեն հասել դեռ:

Նա ծիծաղեց, ասաց.

– Ապրես, սրամիտ էր: Համբերություն ունեցիր, ծերուկ, համբերությունը կյանք է: Քյուբրա-խանումը, գրողների միության գործերի կառավարիչը, երեք տոմս է պահել նախագահի համար, իսկ նախագահը Մոսկվայում է, զանգեցի նրան ու խնդրեցի այդ տոմսերը, պայմանով, որ նրա վիպակներից մեկը թարգմանես հայերեն: Նա ասաց, որ իրենից ինչ-որ վիպակ ես թարգմանել, էդ ո՞րն է:

– «Ես, դու, նա և հեռախոսը»:

– Ոչինչ, վատ գործ չէ: Թարգմանիր «Դանթեի հոբելյանը»:

– «Դանթեի հոբելյանը» հայերեն կա արդեն:

– Ուրեմն «Ճերմակ նավահանգիստը» թարգմանիր: Շատ լավ վիպակ է, մրցանակ է շահել:

– Սիավուշ, գլուխ մի տար, կարճ՝ ի՞նչ ես պայմանավորվել:

Սիավուշը լիաթոք ծիծաղեց, ասաց.

– Ի՞նչ պիտի պայմանավորվեմ: Տոմսերը Սիավուշի մոտ են: Դու քո խոսքի տերն ես, չէ՞:

– Իհարկե:

– Աբբաս Աբդուլլային ճանաչո՞ւմ ես, – լրջորեն հարցրեց Սիավուշը :

Ես ծիծաղեցի:

– Դու նրան գիտես որպես բանաստեղծի և «Ուլդուզ» ամսագրի գլխավոր խմբագրի: Բայց մեզ համար նա ոչ թե բանաստեղծ ու խմբագիր է, այլ վարորդ: Հետս բերում եմ, որպեսզի տաքսու վրա անտեղի ծախսեր չանենք: Կես ժամից քեզ մոտ ենք, տեղում կորոշենք, թե ուր գնանք:

Ես չէի ուզում զանգել Ռենային, մինչև տոմսերն իմ աչքով չտեսնեի:

Կես ժամ չտևեց, քառորդ ժամ անց նրանք արդեն ինձ մոտ, խմբագրությունում էին:

– Չենք ուշացել, չէ՞, – ժամացույցին նայելով ասաց Սիավուշը, – էդ էր պակաս, որ ձրի ուտել-խմելու հաշիվ լինի, և Աբբասը ուշանա, – ծիծաղեց նա, – կարմիր լույսի-բանի չէր նայում. հարյուր քսանի վրա եկանք:

Մենք ողջագուրվեցինք, Սիավուշը տոմսերը հանձնեց ինձ, ասաց.

– Ծերուկ, երկու տոմսը՝ հասկացանք, երրորդն ո՞ւմ համար է:

– Ապագա զոքանչի, – ասաց Աբբասը՝ քթի վրա ուղղելով ակնոցն ու Շևչենկոյի իր թավ բեղերի տակ ժպտալով:

Ուկրաիներեն բնագրից կատարած թարգմանությունների համար նա Շևչենկոյի անվան մրցանակի էր արժանացել վերջերս, Շևչենկոյի կոճակաչափ փոքրիկ դիմանկարով կրծքանշանը կպցրած էր պիջակի դարձածալին, և նրանք շատ էին միանման՝ նույն թավ բեղերը, նույն ճաղատն ու աչքերի սևեռուն նայվածքը՝ գզգզնակ հոնքերի տակից:

– Ծերուկ, թե փափուկ, պարարտ կնիկ է, ինձ էլ տար հետդ, դու գիտես, որ Սիավուշի խելքը գնում է հաստամարմին կանանց համար:

– Լեո, Զիկինայի հյուրախաղերի ժամանակ էս հարիֆը ոչ մի համերգ բաց չէր թողնում, – ասաց Աբբասը:

– Ճի՞շտ է ասում, – ծիծաղեցի ես:

– Ճիշտ է, – գլխով արեց Սիավուշը գոհունակ ժպիտով: – Կրծքերը մեծ-մեծ, ամեն մեկն Աբբասի գլխի չափ, ոնց որ Պամելա Անդերսոնի կրծքերը, շորորալով գնում-գալիս էր բեմի վրա:

– Զիկինան բեմից ասել է՝ ես չգիտեի, որ Ադրբեջանում այսպես սիրում են իմ երգերը, ի՞նչ երգեմ: Դահլիճից ասել են. «Երգել պետք չի, բեմի վրա հենց էնպես գնա ու եկ», – ծիծաղեց Աբբասը:

Բարձր, գեղեցիկ, համակրելի, բայց անլուրջ, հավիտյան անլուրջ Սիավուշը քռքռաց, ասաց.

– Տեղական ոչխար կա, ոչ թե մերինոս-բան՝ չէ, տեղական, երկու փթանոց խախալ-խախալ դմակով, մարդու կնիկն այ էդպիսի փափուկ քամակ պիտի ունենա, որ առավոտը գործի գնալիս մի թեթև խփես հետևին, գնաս գործի գաս՝ դեռ շարժվելիս լինի:– Նա դարձյալ քռքռաց, ավելացրեց,– մենք էլ, հայերն էլ, կյանքներս կարող ենք տալ փափկասուն կանանց համար: Ճիշտ չե՞մ ասում, Լեո:

– Չէ, – ասացի ես:

– Դե դու բացառություն ես, – տեղի տվեց Սիավուշը: – Դու նիհարիկներին ես սիրում: Լսիր, Աբբաս, – կտրուկ շրջվելով՝ խնդագին ասաց Սիավուշը: – Նայիր ու տես, թե ինչ ասել է քաղաքակիրթ ազգ, մի Լեոի առանձնասենյակին նայիր՝ շողշողուն պարկետով, խավոտ վարագույրներով, օդորակիչով, ճապոնական հեռուստացույցով, «Իններորդ ալիքի» գերազանց ընդօրինակությունն ու Սոֆի Լորենի սեքսուալ մեծ բերանով տարեցույցը պատից կախ, լավ բաների համար՝ փափուկ բազմոցը դրած… Չէ, քո նման՝ սենյակդ կեղտի, ծխախոտի ծխի ու փոշու մեջ կորած, թղթապանակները սեղանին անկանոն թափած, նայիր ու սովորիր, գյոռս չեմ տանելու:

– Սիավուշ, – ժպիտը բարեհոգի գեր դեմքին, մեղմորեն ասաց Աբբասը, – մի խոսք էլ լսեցի՝ ոտքով ես գալու ռեստորան… Չեմ հասկանում, – շարունակեց նա նույն ժպիտով, – Լեոն առանց էն էլ սրտանց հրավիրում է, հին փողով կես կոպեկանոց շողոքորթությունդ ում համար է, կարո՞ղ ես բացատրել:

Սիավուշը ծիծաղեց, ասաց:

– Լեո, Աբբասի մեքենան նստած կա՞ս: Նադիր շահի ժամանակներից մնացած «Ժիգուլի» է, բոլորը տնազով «Կադիլակ» են կոչում: Ժանգը կերած, մի տասն անգամ շուռ եկած ու մի էդքան էլ վթարի ենթարկված, ղեկը աջ է թեքում՝ ձախ է գնում, ձախ է թեքում՝ աջ է շարժվում:

Աբբասը բեղի տակ մեղմ ժպտում էր:

Հեռախոսի կերկեր ձայնը ստիպողաբար ինձ իր մոտ էր կանչում: Ես վերցրի լսափողը:

– Բարև, ախպեր: – Սեյրան Սախավաթն էր՝ երկրորդ հարկից, դրամատիկական հաղորդումների գլխավոր խմբագրությունից: – Լեո, Աբբասին եմ փնտրում, զանգեցի «Ուլդուզ», ասացին, որ Սիավուշի հետ քեզ մոտ են եկել: Մի երկու պատմվածք ունեմ, խոստացել էր էս համարում տալ, բայց տղերքն ասացին, որ սրբագրական տպվածքը ստացել են, պատմվածքներս չկան մեջը, ուզում էի տեսնել՝ դա ի՞նչ բան է:

Սեյրանը բարձր էր խոսում, նրա ձայնը Աբբասին ու Սիավուշին ևս լսելի էր: Քմծիծաղը բեղի տակ, Աբբասը ձեռքի լուռ շարժումով հասկացրեց՝ չասեմ, որ այստեղ են:

– Չկան, Սեյրան, – անձայն ծիծաղեցի ես: – Երևի ճանապարհին են դեռ:

– Սուտ մի խոսա, – ավելի բարձրաձայնեց Սեյրանը, – լուսամուտից երևում է, չախկու «Կադիլակը» փողոցում կանգնած է, ուրեմն, սաղ-սալամաթ տեղ են հասել: Մարդ ես, հեռախոսը տուր իրեն: Ուտել-խմելու հաշիվ կա տեսնում եմ:

– Բաղդադ էլ շատ խուրմա կա, քե՞զ ինչ:

– Լեո, նայիր, կթողնեմ-կգնամ և հարյուր տարի չեմ ների քեզ ու հարյուր տարի հետդ չեմ խոսի, – սուտ սպառնալիքով հոխորտաց նա: – Ճիշտն ասա, խմելո՞ւ եք գնում:

– Հնարավոր է:

– Եվ չեք էլ ամաչում: Բա ե՞ս, – աղերսագին ձգեց Սեյրանը: – Ինձ չե՞ք տանում:

– Տանում ենք, եթե գոնե ծախսի մի չնչին մասի մի մասի մի մասը վերցնես քեզ վրա:

–Ինձ վրա՞, – խնդմնդաց Սեյրանը: – Հույս չդնեք, կոպեկ չունեմ:

– Բա էլ ինչո՞ւ Խանլարով բարեհունչ ազգանունդ թողած՝ Սախավաթ կեղծանունն ես վերցրել: Քեզնից ի՞նչ սախավաթ[ii], այ Սեյրան, Խասիս[iii] դնեիր՝ Սեյրան Խասիս, դա քեզ ավելի կսազեր:

– Վուայ, վուայ, վուայ, – հայավարի իբր թե զարմացավ Սեյրանը: – Էս հի՞նչ ա գադարվում, էս որդե՞ղ եմ ինգել, – հայերեն ավելացրեց, ծիծաղեց: – Ե՞ս եմ խասիսը, – շարունակեց նա արդեն ադրբեջաներեն, – բա ամոթ չե՞ս անում, Լեո: Ես որ սրան-նրան

խմացրած օղու դատարկ շշերս հավաքեի ու հանձնեի խանութ՝ էդ փողով հորթը տակին մի կով կառնեի: Հորթը տակին էդ կովը կծախեի ու էդ փողով Աղդամի բազարում մի թամ-թազա

«Զապորոժեց» կառնեի, էդ թազա «Զապորոժեցը», իմ արև, քու արև, կնվիրեի Աբբասին, որպեսզի նա իր քաչալ գլխով ու չախկու «Կադիլակով» խայտառակ չաներ մեզ հայ ժողովրդի մոտ: Երեք տեղ ալիմենտ եմ տալիս, ինձնից ի՞նչ եք ուզում:

Աբբասը, որ մի քանի մազով մերկ գլուխը թեքած, բերանը բաց ժպտալով լսում էր, Սեյրանի վերջին խոսքի վրա բարձրաձայն ծիծաղեց ու հանկարծակի բռնած հազի նոպայից քար ու քանդ լինելով՝ կեռված գնաց դեպի լուսամուտը:

– Դե լավ, – անձնատուր եղա ես, – իջիր մեքենայի մոտ, գալիս ենք:

Սիավուշը մի պահ ուշադիր զննում էր Աբբասին, որ դեռևս խեղդվում էր հազից, հետո սիրո ու հեգնանքի ժպիտով ասաց.

– Ծերուկ, սա ոնց որ թե մեռնելու վրա է, իզուր բերեցի: Ստիպված տաքսիով պիտի գնանք:

– Զահլա մի տար, – տատամսած նայելով՝ անչար նետեց Աբբասը և կարմրատակած ու ծանր շնչելով՝ խռպոտ ավելացրեց, – դուրս գանք, Լեո, թե չէ հիմա սրա ու Սեյրանի պես մի երկու զավզակ էլ կհայտնվեն:

– Այն մոմենտ, – ասաց Սիավուշը և, ակնոցը մատով վեր հրելով, աշխուժորեն նայեց ինձ: – Ծերուկ, Աբբասը գիտի, քեզ եմ պատմում: Էս ձմռանը, ուրեմն, Մոսկվայում երկու ընկեր ունեմ, հրատարակչությունում են աշխատում, կպան ինձ, թե վաղուց ՑԴԼ-ի ռեստորանում չենք եղել: Մոսկվացիների խասյաթն է, գալիս են էստեղ՝ մենք ենք հյուրասիրում, գնում ենք էնտեղ՝ մենք ենք հյուրասիրում: Մի խոսքով, ՑԴԼ-ի մոտ մթերային մեծ խանութ կա, էդտեղ էինք ժամադրվել, ոնց էր ստացվել՝ ժամանակից ահագին շուտ էի եկել, խանութի մոտ կանգնած սպասում էի նրանց: Խանութում օղու հերթ էր՝ ծայրը տների արանքով համարյա մինչև Կալինինի պողոտա էր հասնում: Մեկ էլ տեսնեմ՝ մեկն ուղիղ դեպի ինձ է գալիս: Պարզ է, հարբեցողների եռյակին մեկը պակասում էր, այդ մեկը ես էի, և նա՝ սև վերարկուն հագին, ականջավոր գլխարկով, միրուքով, գտել էր ինձ:

– Իսկույն հասկացել է, որ հարիֆ է կանգնած, – մեկնաբանեց Աբբասը, բայց Սիավուշն ուշք չդարձրեց դրան, ոգևորված շարունակեց.

– Մի խոսքով, ծերուկ, անօթևան հարբեցողի նման չէր ամենևին, տեղը տեղին, սթափ ու կարգին կերպարանք ուներ, օրինակ, Աբբասն՝ իր տեսքով, նրա մոտ ոնց որ հարյուր տարվա բոմժ, – դավադիր ու հրճվախառն քռքռոցով ասաց Սիավուշը: – Լսիր, «Այս ցրտին մի թեթև տաքանալու միտք չունի՞ երիտասարդը», հարցրեց: «Չէր խանգարի», ասացի: Թե ինչի էդպես ասացի, ինքս էլ չեմ հասկանում: Երբեմն ինձ հետ պատահում է՝ հոսանքի հետ ընկած գնում եմ, առանց հաշիվ տալու՝ ո՞ւր, ինչո՞ւ: Շրջվեց, կանչեց ինչ-որ մեկին: Սա արագ մոտեցավ: Եռյակով կես շիշ օղի առնելը Մոսկվայում ընդունված կարգ է: Վերցրին փողը, գնացին խանութ: Դրսում կանգնած սպասում եմ, ինքս ինձ վրա ծիծաղելով, որ միանգամայն անծանոթ մարդկանց հետ ակամա էդպիսի անհեթեթ խաղի մեջ մտա: Բայց արդեն ուշ էր, հարկավոր էր սպասել: Սպասում եմ, իսկ նրանք չկան ու չկան: Ցրտից դոփդոփում եմ տեղում, նույնիսկ մտածեցի, որ խանութը, կարող է, ուրիշ ելք ունի, և որ նրանք, հավանորեն, օղին առել, գնացել են: Էդ մտքից կատաղությունս բռնեց մի փոքր, ու էդ պահին տեսա՝ միրուքավորը դուրս եկավ խանութից: Ականջավոր գլխարկն աչքերին քաշած, եկավ ու, առանց կանգ առնելու, անցողակի նայելով՝ արագ անցավ իմ կողքով: Դա ինձ խիստ զարմացրեց, բայց մտածեցի, որ օղին տակից են տալիս, երևի, էդպես է պետք, որպեսզի միլիցիա-բան չտեսնի: Երկրորդ ընկերը չկար, և ես դարձյալ մտածեցի, որ դա նույնպես, երևի, կոնսպիրացիայի ձև է: Միրուքավորը գնաց դեպի կողքի շենքը, մտավ շքամուտք՝ ես էլ նրա ետևից: Բարձրանում է սանդուղքներով ու ետ-ետ է նայում, երևի, երկրորդին է սպասում, մտածում եմ: Հասանք երրորդ հարկ, ես նույնպես ներքև նայեցի՝ երկրորդը չի՞ երևում արդյոք: Այդ կարճ ակնթարթին մի դուռ բացվեց, միրուքավորը իրեն գցեց ներս և դուռը շրխկոցով փակեց: Ծերուկ, ոնց որ թե կռանով հարվածեն Սիավուշի գլխին, մնացի շշմած: Ուշքի եկա ու կամաց թակում եմ դուռը՝ ոչ մի ձայն: Կատաղությունը կրկին գլուխ բարձրացրեց իմ մեջ: Պարզ է, ձեռ են առել: Ավելի ուժգին եմ ծեծում դուռը: «Ի՞նչ ես ուզում», հարցրին ներսից: «Իմ բաժին օղին», ասում եմ: «Հիմի միլիցիա կկանչեմ, քեզ օղի ցույց կտան»: Միրուքավորն էր երևի: Էստեղ ես լրիվ կորցրի ինձ: Օրը ցերեկով, ուրեմն, խաբեն քեզ ու դեռ միլիցիայով էլ ահաբեկե՞ն: «Մի թեյի բաժակ օղի, թե չէ դուռը ջարդում եմ», – մեյխանայի պես կրկնում էի և բռունցքներով ու ոտքերով խփում դռանը:

– Գլխով պիտի խփեիր, – խորհուրդ տվեց Աբբասը, զուսպ ծիծաղեց:

Հազի նոպայից հետո նա արդեն վախենում էր բարձր ծիծաղել: Սիավուշը քռքռաց, շարունակեց.

– Ինչ էր եկել վրես, Լեո, չեմ հասկանում: Վերջապես դուռը քիչ ետ գնաց, շղթա կար դռանը գցած, դռան արանքից թեյի զեհավոր բաժակը լի օղին մեկնեցին ու հետն էլ՝ «Ա՛ռ, խեղդվիր»: Վերցրի լիքը բաժակն ու անհուսալի հարբեցողի պես միանգամից գլխիս քաշեցի… Ամեն ինչ պարզվեց, հստակվեց, լուսավորվեց ու պայծառացավ, ի¯նչ կատաղություն, ի¯նչ բան՝ լրիվ անցավ, խաղա¯ղ ու գեղեցիկ աշխարհ, մարդիկ բա¯րի, սիրալիր ու սիրելի, հաղթանակած ու բարձր տրամադրությամբ, որ նրանց, այնուամենայնիվ, չհաջողվեց ինձ խաբել, ինքս ինձ վրա ծիծաղելով դուրս եկա փողոց ու հանկարծ, ծերուկ, քրտինքը տվեց ճակատիս. աչքերիս չէի հավատում՝ միրուքավորս ընկերոջ հետ շիշը ձեռներին ինձ են որոնում… Շփոթել էի, – գլուխն օրորելով ծիծաղեց Սիավուշը: – Ախր՝ նույն սև վերարկուն հագին, մորթի գլխարկով, – արդարացավ նա, ասաց, – լսիր, չորոշեցինք՝ ո՞ւր ենք գնում:

– Ուր ուզում եք, – դեռևս ծիծաղելով ասացի ես: – Գնանք կայարանի մոտ, հենց տեղում թոնրի հաց են թխում, կամ «Սեմաշկոյի» ետևի խորովածանոցը գնանք, ուզում եք՝ «Քարվանսարայ», ինձ համար մեկ է:

– Գնացինք, – ասաց Աբբասը և առաջինն ինքը դուրս եկավ միջանցք:

Ես զանգեցի Ռենային, ասացի.

– Էսմիրային ասա թող անհոգ մնա: Երեք տոմս եմ վերցրել ձեզ համար:

– Լեո, բա դո՞ւ, – սրտաշարժ քնքշությամբ արագ ասաց Ռենան:

– Ինձ համար, Ռեն, չկա ավելի մեծ հաճույք, քան այն, որ դուք երեքով պիտի գնաք այդ համերգին:

– Ցավեդ տանեմ, – ասաց նա:

Եվ դա աշխարհիս երեսին ամենամեծ պարգևն էր ինձ համար:

* * *

Համերգի օրը, լուսաբացին, անսպասելի մրրիկ բարձրացավ: Ես դուրս եկա պատշգամբ, որտեղից բարձր շենքերի արանքով, ինչպես խմբագրության իմ առանձնասենյակից, դեպի ծով իջնող նեղլիկ մի տեսարան էր բացվում: Ուշ երեկոներին ես այդտեղից հաճախակի եմ դիտում լուսնի վեհատեսիլ ընթացքը ծովի վրայով, նրա արտացոլումը խաղաղ ջրերի վրա: Պատահում է, լուսինը գլխիվայր ընկնում է ջուրը և երկար ժամանակ դանդաղորեն լող է տալիս մթության մեջ: Գիշերներն այնտեղ, ծովի խորքում, երևում է փարոսի համաչափ թարթոցը:

Ծովն այսօր մթագնած է՝ ինչպես երկինքը, ալիքները մոլեգնում, ծառս են լինում: Մրրիկին ընդդեմ ձիգ բարդիները գալարվում են, ասես ուր որ է պիտի ճղատվեն:

Հետո հորդ անձրև սկսեց: Ես կանգնել, ականջ էի դնում ջրի անդադար շառաչին՝ ջրհորդանների մեջ:

Իսկ հետո ամեն ինչ միանգամից խաղաղվեց, երկինքը պարզվեց և կարծես ո՛չ մրրիկ էր եղել, ո՛չ տեղատարափ անձրև:

Արևոտ, լուսաշող օր էր բացվում քաղաքի վրա:

Ես սպասում էի Ռենայի զանգին. նա համերգի տոմսերը դեռևս չէր վերցրել ինձնից: Վերջապես զանգեց, և դա համարյա օրվա վերջին էր: Ավտոմատից էր զանգում:

– Դու կարո՞ղ ես իջնել ներքև, – հարցրեց նա իր թավշե անուշ ձայնով:

– Չե՞ս ուզում բարձրանալ խմբագրություն:

– Ուզում եմ, – պատասխանեց նա ցածր ձայնով: – Բայց մենակ չեմ: Ավելի լավ է՝ ինքդ իջիր ներքև:

Եվ, չգիտես ինչու, հուզումը պատեց ինձ: Հասկացա՝ Էսմիրան ու Իրադան էլ այնտեղ են: Մի պահ քայլում էի սենյակում, սպասելով, որ անցնի հուզումը: Ապարդյուն:

Ես նրանց իսկույն տեսա. կանգնած էին փողոցի մյուս կողմում, ֆիլհարմոնիայի այգու մոտ՝ բարձրակրունկ կոշիկներով, տոնականորեն գեղեցիկ հագնված: Իրադան համարյա Ռենայի տարիքին էր, երևի մի երկու-երեք տարով էր մեծ, իսկ Էսմիրան, ես ճիշտ էի նկատել, Ռենայի նման էր՝ սլացիկ ու գեղիրան:

Երեք զույգ աչքեր հառված էին ինձ, իսկ ես չգիտեի, թե որտեղ թաքցնեի ձեռքերս, ինչպես անցնեի փողոցը, համենայն դեպս, Էսմիրայի և Իրադայի զննող, հետաքրքրասեր հայացքների ներքո:

– Բարև ձեզ, – ի վերջո անցնելով լայն փողոցն ու մոտենալով նրանց՝ շփոթված ասացի ես: – Ահա և տոմսերը:

Էսմիրան ձախ ձեռքով վերցրեց տոմսերը, աջ ձեռքը մեկնեց ինձ, ես ակամա իմ ափի մեջ առա նրա բարալիկ, սառը մատները:

– Էսմիրա, – ասաց նա՝ նայելով ինձ այնպիսի մի հայացքով, որով արբունքի հասած գեղեցիկ աղջիկները շփոթեցնում են և՛ ջահել, և՛ տարեց տղամարդկանց՝ թրթռացնելով նրանց սրտերը՝ ջահելներին հավանական հեռանկարով, մեծերին, ավաղ, ափսոսանքով միայն, որ այսպես աննկատելի անցավ իրենց ջահելությունը: – Շնորհակալություն տոմսերի համար:

Իրադան գլխի շարժումով պատասխանեց իմ ողջույնին, իսկ Ռենան միայն ժպտաց:

– Համերգին դեռ ժամանակ կա, – ասացի ես: – Գնա՛նք սրճարան. այստեղ ընտիր պաղպաղակ են տալիս:

– Կարելի է, – նրանց փոխարեն արագորեն պատասխանեց Էսմիրան լուսապայծառ ժպիտով:

Ժպիտը շատ էր սազում նրա սիրունիկ դեմքին:

– Էսմիրա, – սաստեց նրան Իրադան:

Բայց ո՞ւմ ես ասել:

– Գնացինք, ինչո՞ւ եք կանգնել, – ասաց նա, և մենք երկնահաս լորենիների լայն ծառուղով, ինչպես անտառի միջով, թռչունների դայլայլի ուղեկցությամբ, քայլեցինք դեպի Իչարի Շահարի պարսպի տակ գտնվող բացօթյա սրճարանը, ուր կարոտակեզ մի երգ էր ծորում մագնիտոֆոնը:

«Փթթուն գարնանը շատ թափառեցի ու երազ տեսա, որ իմ հետ ես դու», – երգում էր Յալչին Ռզազադեն:

Էսմիրան կանգ առավ, ցնծուն բերկրանքով շունչը պահած, լայն բացած ջինջ աչքերով նայեց արահետի վրա թեքված լորենու ճյուղերին, որոնց վրա խաղալով վազվզում էր դարչնադեղնավուն մի սկյուռ: Ճյուղից ճյուղ թռչելով՝ սկյուռը սլացավ ծառն ի վեր, լորենու ամենաբարձր կատարին, երկնքին քսվող ճյուղերի վրա մի պահ երևաց նրա հրաշեկ պոչը, դողդողաց ու անհետացավ սաղարթների մեջ:

– Մի երկու հոգի դահլիճում ուշաթափվելու են, – շրջվելով ասաց Էսմիրան անթաքույց հրճվանքով: – Նրանք համոզված էին, որ ինձ չի հաջողվի տոմս գտնել:

Նա հտպիտ հայացքով նայեց ինձ. ժպիտը շարունակ ծաղկում էր նրա սևորակ կայծկլտուն աչքերում, շուրթերի վրա, տարածվում ամբողջ դեմքին: Ժպիտ էր ծաղկում անգամ ձյունից ճերմակ, շաքարասպիտակ պսպղուն ատամների վրա:

– Եվ այն էլ բեմից ոչ հեռու, երրորդ շարքում, – գոհ, որ դա ուրախություն պիտի պատճառի նրան, ասացի ես:

– Ինչպե՞ս, – իսկապես ուրախացավ Էսմիրան: – Երրորդ շարք, իսկ նրանցը գիտե՞ք որտեղ է՝ ամենավերջին կարգում: Աման ալլահ, նախանձից պայթելու են:

– Իսկ գիտե՞ս ում էին պատկանում այդ տոմսերը, – նրա հետաքրքրությունն ավելի բորբոքեցի ես:

– Ո՞ւմ, – վառվող աչքերով շեղակի նայելով ինձ, հարցրեց Էսմիրան:

– Ադրբեջանի գրողների միության վարչության նախագահ Անարին:

– Անարի՞ն: – Էսմիրան կանգ առավ, նրա խոշոր, շքեղ աչքերում մի արտակարգ լույս էր փայլում: – Ես կարդացել եմ նրա վեպը՝ «Վեցերորդ հարկ՝ հինգ հարկանի շենքում»: Սքանչելի գործ է: Թահմինայի մահն ինձ ցնցել է… Ոչ ոք չի հավատալու: Ոչ ոք: Մեր գրողներից ովքե՞ր են ամենալավը, գիտե՞ք: Ասեմ՝ Անար, Էլչին, Աքրամ Այլիսլի, Իբրահիմբեկով եղբայրները, Չինգիզ Հյուսեյնով: Կարդացե՞լ եք Հյուսեյնովի վիպակը՝ «Մագոմեդ, Մամեդ, Մամիշ»: Սքանչելի վիպակ է: Գլխավոր հերոսուհու անունը նույնպես Ռենա է, բայց, դե, անբարոյական վարքի տեր ու խորամանկի մեկն է նա, իմ քույրիկը նրա լրիվ հակապատկերն է: Անարի տոմսերը… Բայց հո տեսնելու են, թե որտեղ եմ նստած:

– Ռենա՞ն էլ է կարդացել այդ վիպակը, – հենց այնպես հարցրի ես Էսմիրային:

– Չգիտեմ, – ընդգծված անփութությամբ նետեց նա՝ անմեղապարտ խաղացկուն ժպիտով: – Հիմա նա հայ գրականություն է ուսումնասիրում, – ինձ նայելով՝ ծիծաղեց: – Վերջերս ի՞նչ էր կարդում: Սպասիր հիշեմ… Ալեքսանդր Մակեդոնացին երեսուն հազար զինվոր ուներ, բոլորին դեմքով ճանաչում էր և անունները գիտեր, իսկ ես մի հասարակ գրքի վերնագիր հիշել չեմ կարողանում:

– Էսմիրա, – այս անգամ արդեն թախանձեց Ռենան:

– Հիշեցի, – ասաց նա՝ ուշադրություն չդարձնելով քրոջ թախանձանքին, – «Մուսա լեռան քառասուն օրը»: Հաստափոր գիրք է, ես քառասուն օրում էլ չեմ հասցնի կարդալ: «Արբատի զավակները» նույնպես մեծ գիրք է, բայց ես երկու շաբթում կարդացի: Այդ Սաշայի համար չորս օր լաց եղա: Մեղք էր: Ես որ նրա սիրած աղջկա՝ այդ Վարյայի տեղը լինեի, նրա ետևից կգնայի Սիբիր, մինչև Կանսկ: Ինչպես որ «Մանոն Լեսկոյի և ասպետ դը Գրիյոյի պատմությունը» վեպում դը Գրիյոն կամովի գնաց Ամերիկա աքսորված Մանոնի ետևից: Գիտե՞ք Սոնան ինչ էր ասում:

– Սոնան ո՞վ է:

– Մեր դասարանից, – անտարբեր նետեց նա: – Նարգիս է երևակայում իրեն: Հա, գեղեցիկ է, բայց հո բացարձակ գեղեցկուհի չէ: Նարգիսը, որի իսկական անունը, ի դեպ, Ֆաթիմա էր, ու Սոնան հազիվ թե դա իմանա, հանրահայտ կինոդերասանուհի էր, նա ոչ միայն Բոլլեվուդում ու մեկ միլիարդանոց Հնդկաստանում՝ ամբողջ աշխարհի մակարդակով էր գեղեցկուհի: Նյու-Յորքում, երբ նա հիվանդ պառկած էր, տաքսու վարորդները փող չէին վերցնում նրան այցելության գնացող ուղևորներից, այլ խնդրում էին այդ փողով ճերմակ վարդեր առնել նրա համար: Աման ալլահ, մի տես ում հետ է ուզում համեմատվել: Աշակերտ կա՝ գիտի, որ գիտի, աշակերտ կա՝ գիտի, որ չգիտի, աշակերտ էլ կա՝ չգիտի, որ չգիտի: Այ, դա է Սոնան՝ չգիտի, որ չգիտի: Ասում էր՝ վ-ա-ղ-վ-ա դ-ա-ս-ե-ր-ս չ-եմ կ-ա-ր-ո-ղ-ա-ն-ա-լ-ու կ-ա-ր-գ-ի-ն պ-ա-տ-ր-ա-ս-տ-ե-լ, հ-ա-մ-ե-ր-գ-ը ե-ր-և-ի խ-ա-ն-գ-ա-ր-ի, – ծաղրեց Էսմիրան:– Իբր թե դու ե՞րբ ես դասերդ կարգին պատրաստել: Որևէ միտք հստակ ձևակերպելը նրա համար սոսկալի տանջանք է: Այս ու այն տեղից արտագրելով, հուշելով-բանով մի կերպ «երեքներ» է կորզում: Դիտմամբ բարձր ասաց, որ ես լսեմ: Ուզում էր խայթել, բայց չի կարա:

Էսմիրան՝ եղնիկի պես թեթևաքելք, քիչ առաջ էր ընկել, անցնող տղաները, արևի ետևից պտտվող արևածաղկի պես, գլուխները շրջում էին նրա կողմը:

– Էսմիրա, – կանչեց Իրադան, – առաջ մի ընկնիր:

Մենք տեղավորվեցինք կլոր սեղանի շուրջը: Մատուցողուհին ճանաչում էր ինձ, մենք հաճախ էինք տղաներով գալիս այստեղ՝ սուրճ խմելու կամ պաղպաղակ ուտելու: Նա ջերմորեն ողջունեց: Սկսեցինք պատվիրել:

– Դու պաղպաղակը ելակո՞վ ես սիրում, թե շոկոլադով, – հարցրի ես Էսմիրային:

– Ե՛վ ելակով, և՛ շոկոլադով, – արագախոսեց նա: – Երկուսն էլ սիրում եմ:

– Էսմիրա, – այս անգամ Ռենան փորձեց սաստել քրոջը: – Քեզ ի՞նչ եմ ասել:

– Ասել ես՝ կարգին կպահես քեզ, – խոստովանեց Էսմիրան: – Ես ինձ վա՞տ եմ պահում, – դառնալով իմ կողմը, հարցրեց նա, ծիծաղկուն կկոցած աչքերով նայելով ինձ:

– Ամենևին, – ասացի ես: – Ընդհակառակը:

– Տեսնո՞ւմ ես, – հաղթական հայտարարեց Էսմիրան: – Բողոքներ չկան, – և կրկին դառնալով ինձ ասաց, – ես այդ Սոնայի հետ չեմ խոսում: Զաուրի հետ նույնպես:

– Իսկ Զաուրն ո՞վ է:

Էսմիրան կրկին շեղակի նայեց ինձ, վարդագույն փափլիկ շուրթերով ճակատի մազափունջը փչելով մի կողմ: Ճիշտ և ճիշտ՝ Ռենայի նման:

– Մեր դասարանի գերազանցիկն է, – ոչ առանց հպարտության, բայց անտարբեր ձևանալով բացատրեց նա: – Խռով եմ հետը:

– Ինչո՞ւ, – խոսեցրի ես ժպտալով:

Ռենան ու Իրադան նույնպես ժպտում էին՝ երկուսն էլ փաղաքուշ հայացքներով նայելով Էսմիրային:

– Որովհետև մաթեմատիկայի ստուգողական գրավորը տվել էր Սոնային արտագրելու: Դրա համար էլ խռովեցի:

– Էհ, դրա մեջ ի՞նչ կա որ, – ասացի ես:

– Ոչ: Ես չէի ուզում, ուրեմն չպիտի տար, – ասաց նա իր լուսաշող աչքերով նայելով ինձ:

Լուսաշող սպիտակուցներով սև աչքեր՝ անուշիկ թուխ դեմքի վրա:

– Ինչո՞ւ:

Էսմիրան նայեց ինձ, քիչ մտածեց, ասաց.

– Որովհետև այդ Սոնան աղջիկներին ասել էր, թե իբր Զաուրի հետ կինո են գնացել, և որ, իբր, Զաուրն իրեն համբուրել է: Սուտ: Զաուրն ինձ երդվեց, որ այդպիսի բան չի եղել: Ստում էր:

– Էսմիրա, դու կարո՞ղ ես լռել, – բարկացավ Ռենան:

– Կարող եմ, – ասաց Էսմիրան և ուղիղ կես վայրկյան լուռ էր:

Բայց միայն կես վայրկյան:

– Ինչ-որ բան է պատահել մեր հեռախոսի հետ, – ասաց նա, – երեկ խոսում էի ընկերուհուս հետ և բոլորովին չկարողացանք մեկս մյուսին հասկանալ:

– Իսկ փորձե՞լ եք հերթով խոսել, – ժպտաշող աչքերով նայելով Էսմիրային հարցրեց Ռենան:

Էսմիրան նայեց նրան, բայց միտքն ուրիշ տեղ էր:

– Զաուրն ասում է, որ ես շատ նման եմ Սոֆի Մարսոյին, – ասաց նա: – Իսկ ինձ թվում է, որ ես ավելի շատ թոփ-մոդել Մոնիկա Բելլուչիի նման եմ: Դուք տեսած կա՞ք նրան:

– Ո՞ւմ: Զաուրի՞ն:

– Չէ-է¯, – քաղցրահունչ ծիծաղեց Էսմիրան՝ գլուխը թափահարելով: – Մոնիկա Բելլուչիին: Քսանհինգ տարեկան է ու այս օրերին ամբողջ Փարիզն ու Նյու-Յորքը նրա մասին են խոսում որպես ամենահանրահայտ մոդելի:

– Տեսել եմ: Կարծեմ, վերջերս «Պլեյբոյում» կար նկարը:

– Ճշմարիտ է, «Պլեյբոյի» կազմին նորերս եղել է նրա նկարը: Ճիշտ, նմա՞ն եմ նրան:

Ես նայեցի Էսմիրային. ոգեղեն կենսուրախությամբ, լուսավորված ոչ այն է՝ երկնահաս ծառերի սաղարթների արանքից թափանցող շողշողուն արևով, ոչ այն է՝ ուղղակի ներսից եկող ինչ-որ արտակարգ լույսով, ձայնի մեղմանուշ երանգով, ալ կարմիր վառվռուն անպիղծ շուրթիկներով, անկյունավոր աչքերի այրիչ հրով ու մի տեսակ էկզոտիկ իր գեղեցկությամբ, նա, իրոք, ամենևին չէր զիջում սևաչյա մանեկենուհի Մոնիկա Բելլուչիին, և, կարծես, այո, ինչ-որ նմանություն կար նրանց միջև:

– Նման ես, – հաստատեցի ես: – «Պլեյբոյն» արժանի է, որ քո նկարը նույնպես տպագրվի այնտեղ:

– Ես էլ այդ կարծիքին եմ, – Էսմիրան աշխուժորեն նայեց Ռենային ու Իրադային, գոհունակ ժպտաց: – Իմ քույրիկը նմա՞ն չէ Մերիլին Մոնրոյին, – անսպասելի հարցրեց՝ քիչ առաջվա նույն ծիծաղկուն աչքերով նայելով ինձ:

– Երբ Մերիլին Մոնրոն տասնինը տարեկան էր՝ նման էր քո քույրիկին, բայց քո քույրիկն ավելի հրապուրիչ է, քան Մերիլին Մոնրոն տասնինը տարեկանում, – ասացի ես:

Ռենան ժպտաց աչքերով, նայեց ինձ խորունկ սիրող հայացքով՝ Էսմիրայից ու Իրադայից աննկատ հրաբոսոր շուրթերի թեթևակի հպումով համբույր հղելով ինձ:

– Ես կարծում եմ, – շարունակեց Էսմիրան, – որ նա ավելի շատ Բրիջիդ Բարդոյին է նման:

– Էսմիրա, – հարկադրական աղերսեց Ռենան:

Էսմիրան, կնճռոտելով դեմքը, ձեռքը թափ տվեց, այսինքն՝ մի խանգարեք, ինքը հիմա կարևոր հարցեր է վճռում:

– Նրանց նկարները դնում եմ կողք-կողքի և չեմ կարողանում տարբերել. մազերը, հոնքերը, կազմվածքը, նայվածքը, թևերը, հատկապես, երբ անթև շոր է հագնում, աչքերի գույնն ու ժպիտը, մանավանդ ժպիտը, ամեն-ամեն ինչ նույնը, մեր դասարանում էլ են բոլորն ասում, որ շատ նման են, իսկ շուրթերը, նայում եմ՝ նույն էրոտիկ շուրթերը…

– Էսմիրա, դու կտրելո՞ւ ես ձենդ, – շառագունելով՝ արդեն լրիվ բարկացավ Ռենան: – Իրադա, ախր, մենք նրան ինչո՞ւ վերցրինք մեզ հետ:

[i] Մաշտաղա – ավան Ապշերոնի թերակղզում՝ Բաքվի արվարձաններից

[ii] սախավաթ (ադրբ.) – շռայլ, առատաձեռն

[iii] խասիս (ադրբ.) – ժլատ

(139)

– Էլ մի ասա, – համաձայնեց Իրադան:

Բայց ժպտում էր:

– Մեր հարևան շենքում, հինգերորդ հարկում, մի տղա կա, ֆիզկուլտ ինստիտուտում է սովորում, – դույզն անգամ չազդվելով նրանց խոսքերից՝ ասաց Էսմիրան մտասույզ, – աչքը գցած մեր պատշգամբին՝ առավոտից մինչև իրիկուն կիմոնո հագած ցատկոտում, մարզանք է անում: Դուք մարմնամարզությամբ զբաղվո՞ւմ եք, – դառնալով ինձ՝ անսպասելի հարցրեց նա:

– Ինչի՞ համար:

– Ինչպե՞ս թե ինչի՝ երկարակեցության:

– Նապաստակն ամբողջ օրը ցատկոտում, վազվզում է այս ու այն կողմ՝ իսկական մարմնամարզիկ, ինքն էլ հումակեր, բայց ութ-տասը տարուց ավելի չի ապրում, իսկ այ, կրիան մարմնամարզությամբ չի զբաղվում, ծույլ ու դանդաղկոտ՝ ոչ մի տեղ չի շտապում, ուղարկում են ջրի, մի ժամ անց դժգոհում, որ մինչև հիմա չկա, դրսից ասում է՝ շատ խոսեք, չեմ էլ գնա ու, տես, չորս հարյուր հիսուն տարի ապրում է:

Էսմիրան, ծիծաղեց, ծիծաղկուն աչքերով նայելով Ռենային, ասաց.

– Ֆիզկուլտ ինստիտուտի էդ տղայի ուշքը գնում է քույրիկիս համար:

Իմ սիրտն ալեկոծված բաբախեց:

– Լեո, մի լսեք նրան, – շագանակացոլ խոշոր աչքերով մի կարճ ակնթարթ նայելով ինձ՝ խնդրեց Իրադան: – Ռենա, դու ճիշտ ես, մենք իզուր ենք նրան վերցրել հետներս:

Էսմիրան աչքերին ձանձրացող մարդու արտահայտություն տվեց՝ կրկին ծուլորեն թափ տալով ձեռքը, այս անգամ ասես ճանճ էր քշում իրենից:

– Իսկ իմ քույրիկի ուշքն էլ ձեզ համար է գնում, – ասաց նա՝ հեզանազ ժպտալով: – Կարդացե՞լ եք Կապուտիկյանի բանաստեղծությունը. «Թափառում ենք փողոցներում՝ ես քո սիրով, դու՝ ուրիշի, այրվում ենք հրդեհներում՝ ես քո սիրով, դու՝ ուրիշի», – արտասանեց նա, պաղպաղակի մելքիորե գդալիկը լիզելով՝ ելակով պաղպաղակից անցնելով շոկոլադին:

Իրադան ծիծաղեց, օրորեց գլուխը՝ իբր, երեխա որ երեխա:

– Գիտե՞ք, Զաուրն ինչ ասաց ամբողջ դասարանի առաջ: Մեկը կա, ասաց, եթե հրամայի՝ պատուհանից կանցնեմ դուրս և երրորդ հարկի քիվի վրայով աչքերս փակ շենքի մի ծայրից կգնամ մինչև մյուս ծայրը: Այս ու այն կողմից հարցրին՝ ո՞վ է այդ մեկը: Իսկ նա ասաց՝ Էսմիրան: Պատկերացնո՞ւմ եք: Սոնան մեռած էր ու թաղած չէր: Իսկ մինչ այդ, դրանից մի քանի րոպե առաջ, գիտե՞ք ինչ էր ասում այդ Սոնան՝ եթե նա առաջինն է, ասում էր, ում մասին մտածում ես, երբ արթնանում ես, միակը, երբ սթափ ես, և վեջինը, ում մասին դու մտածում ես քնելուց առաջ՝ դա արդեն սեր է: Զաուրի խոսքից հետո գույնը գցել էր: Պատի գույն: – Էսմիրան ժպտաց, գերպայծառ հայացքով կկոցուն նայեց ինձ: – Ի՞նչ եք կարծում, – քիչ անց ասաց նա, – արժե՞, որ ես Զաուրին ներեմ:

– Իհարկե, – արագ ու հաստատուն ասացի ես:

– Ոչ, չեմ ների,– շեշտակի և ուրախ նայելով ինձ՝ վճռական ասաց Էսմիրան, մի փոքր մտածեց, ավելացրեց, – թող ներողություն խնդրի:

Հուզիչ էր նրա բարյացակամ անկեղծությունն ու միամիտ անաղարտությունը:

– Կխնդրի, ի՞նչ պիտի անի, – ասացի ես ժպտալով:

– Ես էլ եմ այդպես կարծում, – ակնհայտ գոհունակությամբ ժպտաց Էսմիրան: – Ես մտածում եմ, որ ներելով ուրիշներին՝ ինքդ քեզ ես ներում: Ինչպես նաև նսեմացնելով ուրիշներին՝ ինքդ քեզ ես նսեմացնում, հարգելով ու օգնելով ուրիշներին՝ ինքդ քեզ ես հարգում ու օգնում, պաշտպանելով ուրիշներին՝ ինքդ քեզ ես պաշտպանում: Եվ այդ ամենի համար անկախ քեզնից, ինքդ քո աչքին բարձրանում ես ու միանգամայն այլ ձևով ես զգում քեզ: Ադպես է, չէ՞, – հարցրեց ու, առանց պատասխանի սպասելու, ավելացրեց, – ինձ դուր է գալիս այստեղ, ոնց որ անտառում լինես. թռչունների ծլվլոց, սկյուռիկի վազք, երաժշտություն: Ռոք երաժշտությունը շատ է հոգեհարազատ ինձ, էթնիկ, ժողովրդական երաժշտություն ևս շատ եմ սիրում: Գիտե՞ք ժողովրդական ինչ երգ եմ ես շատ սիրում՝ «Քյուչալարա սու սափմըշամ՝ յար գյալանդա թոզ օլմասըն, յար գյալանդա թոզ օլմասըն*», – կամացուկ երգեց նա: – Շատ լավ երգ է, չէ՞: Սիրո մասին է, ճիշտ է, բայց խորը թախիծ, տխրություն կա մեջը: Սիրտդ տակնուվրա է անում, հասկանում ես, որ նրա աչքը ճամփին է, շարունակ սպասում է, բայց սիրածը չկա և հույս էլ չկա, թե գալու է: Այսպիսի համեղ պաղպաղակ ես ոչ մի տեղ չեմ կերել, – հանկարծակի փոխելով թեման՝ ասաց նա:

– Հաճելի է լսել, – ասացի ես:

Էսմիրան նայեց ինձ մշուշոտ, ուզում էր ինչ-որ բան ասել, բայց երևի փոխեց միտքը, լռեց:

– Տեսե՞լ ես՝ ինչ բուրմունք է, – չհամբերեց, ձգվեց, վիզը երկարեց դեպի Ռենան:

– Ախ, ախ, ախ, – խնդումնասիրտ գլուխն օրորեց Ռենան:

– Օխ, օխ, օխ, – կոտրատվեց Էսմիրան չափազանցված զվարճությամբ: – «Շանել № 5»: Մամայի օծանելիքն է, մի քիչ փչեցի վրաս: Գժվում եմ դրա բուրմունքից, – նա թեթևակի մի հառաչ արձակեց, թեքվեց դեպի ինձ, պարանոցը մոտեցրեց դեմքիս՝ ցփնելով ինձ իր զմայլեցուցիչ բույրերով, – հոտ քաշեք, – թույլատրեց նա: – Լավն է, չէ՞:

Օդն անգամ աղջկական անուշահոտություն էր բուրում:

– Աննման, – ասացի ես:

– Գիտե՞ք ինչ, – պաղպաղակն ուտելով ասաց Էսմիրան, – տարօրինակ բան, երբ երջանիկ ես, լաց լինել ես ուզում, բայց, երբ տխուր ես, չես ուզում ծիծաղել… Դրա համար էլ, կարծում եմ, ավելի

լավ է երջանիկ լինել: Ու ոչ ոքի չնախանձել: Ամենածանր բանը նախանձկոտ մարդու համար գիտե՞ք որն է. այն, որ նրան ոչ ոք չի

—————————————————————————-

*«Փողոցներում ջուր եմ ցանել, յարս գալիս՝ փոշի չլինի, յարս գալիս՝   փոշի չլինի» (ադրբ. ժող. երգ):

 

նախանձում: Մեր դասարանի բոլոր աղջիկներն ինձ նախանձում են, – նա մի երկու վայրկյան դադար տվեց, հետո ասաց, – ես ընդհանրապես կարծում եմ, որ տղաներն ավելի կայուն ու հուսալի

ընկերներ են լինում, քան աղջիկները: Բայց, այնուամենայնիվ, ես չեմ հասկանում, թե ինչու են նախանձում: Ինչ հագնում եմ՝ լավ,

վատ՝ նախանձում են, ուրախ ժամանակ տխուր ձևանամ, կամ տխուր ժամանակ՝ ուրախ, նախանձում են, տասներորդ դասարանի տղաներն ինձ նայում են կամ նամակ են գրում, կամ էլ, ասենք, պայուսակս վերցրած՝ ուղեկցում են, էլի նախանձում են: Փորձի համար՝ մազերս կտրեմ, համոզված եմ, իրենք էլ կկտրեն: Չգիտեմ ինչ անեմ, – իբր շատ մտահոգ՝ ուսերը թոթվեց նա: – Էհ, գիտե՞ք ինչ եմ մտածում, – ուրախ ավելացրեց,– ում չեն նախանձում, ուրեմն նա իրենից բան չի ներկայացնում: Թող նախանձեն, ավելի լավ է ինձ նախանձեն, քան ես նրանց, չէ՞… – նա դարձյալ քիչ դադար տվեց, ասաց, – ես բժշկական երբեք չեմ ուզենա՝ «Վարակիչ հիվանդությունների և նրանց հետ շփվող անձանց մեկուսացման ժամկետները», «Արյան համակարգի հիվանդություններ», «Կանխարգելիչ պատվաստումների օրացույց»՝ Ռենայի գրքերը որ նայում եմ՝ սիրտս խառնում է: Դպրոցն ավարտեմ՝ կընդունվեմ կոսմետոլոգիայի և գեղեցկության ինստիտուտ: Իմացել եմ՝ Լենինգրադում այդպիսի ինստիտուտ կա, հենց այդ ինստիտուտն էլ կընդունվեմ, – եզրափակեց Էսմիրան և անսպասելի ավելացրեց, – ես բանաստեղծություններ եմ գրում:

– Ոչ թե բանաստեղծություններ, այլ ոտանավորներ, – խեթեց Ռենան:

– Ի՞նչ տարբերություն, – գլուխը շրջելով քրոջ կողմը, ասաց Էսմիրան, սիրուն քթիկը կնճռոտելով:

– Տարբերությունը չես հասկանում, դրա համար էլ ոտանավորներ ես գրում, – ժպտաց Ռենան:

– Դուք կարծում եք մենակ դպրոցո՞ւմ են ինձ նախանձում՝ տեսնո՞ւմ եք:

Այս անգամ բոլորս ծիծաղեցինք, և Էսմիրան էլ, իհարկե, մեզ հետ:

Նույն ծառուղով զրուցելով քայլեցինք մինչև կանգառ, և Էսմիրան դարձյալ առջևից էր գնում՝ անհոգ ու թեթևաքայլ, գոտկատեղից աջ ու ձախ թեթևակի կոտրտվելով:

Կանգնեցրի պատահած առաջին տաքսին:

– Մենք տրոլեյբուսով կգնանք, – փորձեց առարկել Իրադան, – ութերորդ համարն ուղիղ Լենինի պալատ է գնում:

– Էսմիրային պատի՞վ է բերում տրոլեյբուսով համերգ գնալը:

– Կարծում եմ՝ ոչ, – հաստատեց Էսմիրան:

– Վերջ ի վերջո, ի՞նչ կասի հակառակորդ կողմը, – ժպտացի ես:

– Նրանք այդքան հեռուն չեն մտածում, – ծիծաղեց Էսմիրան, նստեց մեքենայի առաջնամասում, վարորդի մոտ, նստեց հանդիսավորությամբ, իսկ մինչ այդ, մինչ կնստեր, դարձյալ մեկնեց ձեռքը և, կկոցուն աչուկներով նայելով ինձ, ասաց, – ես ձեզնից բաժանվում եմ հաճելի տպավորությամբ:

Ռենան ու Իրադան անկարող եղան զսպելու իրենց ծիծաղը:

– Ես ցանկանում եմ, որպեսզի դու ոչ-ոքի չնախանձես կյանքում, – ժպտալով ասացի ես Էսմիրային: – Որովհետև նախանձը երջանիկների թշնամին է: Եվ համոզված եմ նաև, որ երբեք առիթ չես ունենա նախանձելու որևէ մեկին:

– Ես էլ եմ այդպես կարծում, – ասաց Էսմիրան սիրագորով քնքշությամբ և, ի նշան հրաժեշտի, խաղացրեց նազուկ մատիկները:

Երեկոյան ուշ Ռենան զանգեց ինձ, պատմեց համերգից ստացած տպավորությունների մասին, ոչ չարությամբ, իհարկե, գանգատվեց Էսմիրայի չարաճճիություններից և վերջում, համարյա շշուկով, ավելացրեց. «Մերոնց շատ դուր ես եկել: Էսմիրան շարունակ քեզնից էր խոսում, իսկ Իրադան ասաց, որ տղամարդկային արտակարգ հմայք կա քո մեջ… Համեմատությունների հիվանդ իմ քույրիկը գիտե՞ս քեզ ում հետ էր համեմատում»:

– Գիտեմ:

– Ո՞ւմ, – քաղցր կարկաչեց Ռենան:

– Քվազիմոդոյի:

Նա դարձյալ ծիծաղեց, ասաց.

– Քեզ չե՞մ ասել, որ դու Քվազիմոդոյից ահագին սիրուն ես:

– Ասել ես: Ուրախ եմ, որ հիշեցրիր: Ուրեմն՝ Չելենտանոյի:

– Ո-ո¯չ, – կրկին անգամ ծիծաղեց Ռենան: – Դու Չելենտանոյից էլ սիրուն ես… Ոչ մի տեղ՝ ո՛չ ինստիտուտում, ո՛չ որևէ տեղ, չկա մեկը, որի հետ կարողանայի համեմատել քեզ. դու տղամարդու կատարելատիպն ես ինձ համար, մի՞թե չես հասկանում:

– Դե լավ, ասա, ո՞ւմ հետ էր համեմատում:

– Ջոն Լեննոնի:

Ես ժպտացի. նա՝ Բրիջիդ Բարդո, ես՝ Ջոն Լեննոն: Հաճելի համեմատություն էր:

Ասացի.

– Ջոն Լեննոնը վեց տարով փոքր էր Բարդոյից:

– Նույնքան էլ դու մեծ ես ինձնից, – ծիծաղեց Ռենան:

Նա բարձր տրամադրությամբ էր, շարունակ հրճվում ու ծիծաղում էր.

– Բայց դա մի՞թե խանգարում է, որ ես սիրեմ քեզ խենթորեն:

– Խնդրում եմ, հայտնիր նրանց իմ շնորհակալությունը:

– Չեմ հայտնի, – նորից ծիծաղեց Ռենան և բարի գիշեր մաղթեց ինձ, չմոռանալով, իհարկե, իր հայերենը՝ «Ցավեդ տանեմ»:

 

* * * * *

 

Բացօթյա սրճարան մենք հաջորդ օրն էլ գնացինք: Այս անգամ Արինայի ու Լորաննայի հետ: Արինան ավարտել էր նախկին գլխավորի հուշագրության մեքենագրությունը, և դա անհրաժեշտ էր նշել:

– Այդ ծանր բեռից ազատվեցի՝ դա պետք է նշել, – ասաց Արինան: – Չեմ հավատում, թե դրա զզվելի մռութն այլևս չեմ տեսնելու: Վերջին օրը, փոխանակ շնորհակալություն հայտնելու, որ այդ ցանցառություններն առանց մի կոպեկի մեքենագրել եմ, ասաց. «Տառասխալներ ես թույլ տվել, մեր մեքենագրուհիներից մեկին յոթ տարով աքսորեցին Սիբիր, մյուսին՝ հինգ տարով: Եվ այդ ամենը մի-մի տառասխալի համար»:

– Չասա՞ց ինչ տառասխալներ էին, – հետաքրքրվեց Լորաննան:

– Ասաց: «Պոլկովոդեց» բառի փոխարեն մեքենագրել էր «Վոլկովոդեց»: Ստալինին վերաբերող տեքստում: Դա ռուսական հաղորդումների խմբագրության մեքենագրուհու մասին էր, իսկ հայկականն էլ մեքենագրել էր. «Սոցիալիստական աշխատանքի հերոս Բաստի Բագիրովան պլանային վաթսուն կիլոգրամի դիմաց, երեք հարյուրից-չորս հարյուր կիլոգրամ բամբակ է քաղում»: «Քաղում» բառում «ղ»-ի փոխարեն ուրիշ տառ էր տպել: Սրան էլ՝ հինգ տարի: Պատկերացնո՞ւմ եք, մի տառի համար: Իմ հարցին, թե օրգաններին ո՞վ հայտնեց այդ տառասխալների մասին, առանց ամոթի ասաց՝ ես: Պատկերացնո՞ւմ եք: Ասում է՝ չնայած տարբեր ժամանակ, բայց երկու դեպքն էլ իմ հերթապահության ժամանակ է եղել, իրավունք չունեի չհաղորդելու, դիտմամբ էին արել: Որ ասեմ էլ ինչ ասաց՝ կշշմեք:

– Նրանից ամեն ինչ սպասելի է, – ասաց Լորաննան: – Ի՞նչ է ասել:

– Ասում է՝ դիմել եմ քաղսովետ, որպեսզի հայկական եկեղեցու զանգը հանեն, ինձ խանգարում է:

– Եվ այդպիսի մարդուն բարևում ենք, – ասաց Լորաննան վշտագին տեսքով, – աթոռ ենք առաջարկում, հարգում ենք ծերությունը:

– Էլի ծերությունից էր խոսում, – ասաց Արինան: – Ավելի սարսափելի բան չկա, ասաց, քան այն, որ գիտես, որ արդեն ծեր ես: Ասում է՝ բոլորն ասում են ամուսնացիր, բա ո՞նց ամուսնանամ, ասում է, հիմա փոխադարձ սե՞ր կա որ, – սրտանց ծիծաղեց Արինան: – Ոտի մեկը գերեզմանում՝ փոխադարձ սիրուց է խոսում, մոխրվես դու: Գիտե՞ք էլ ինչ ասաց, – նորից ծիծաղեց Արինան իր անբռնազբոս ծիծաղով, – ասում է՝ Աթանես Սենալը մի կարգին բանաստեղծ չէր, բայց, տես, որտեղ է թաղված՝ հայկական գերեզմանատան մուտքի մոտ: Մի դրա բախտին նայիր, ասում է:

– Աթանես Սենալն իրենից տասնհինգ տարով փոքր էր, կամավոր ռազմաճակատ է մեկնել ու իրենից էլ հազարապատիկ լավ բանաստեղծ էր: Մեռած մարդկանց էլ է նախանձում, ի՞նչ փչացած մարդ է: – Լորաննան շրջվեց Արինայի կողմը: – Արինա, բախտդ բերել է, ազատվել ես նրանից: Հրավիրում եմ, գնում ենք պաղպաղակ ուտելու: «Գրական Ադրբեջանի» վերջին համարում բանաստեղծություններս տպագրվել են, խմբագիրն ասաց, որ հանդեսի տպաքանակն այս տարի տասներկու հազար է, բայց կասկած չունի, ասաց, որ իմ բանաստեղծությունների շարքը տպագրելուց հետո տպաքանակը եկող տարի կհասնի տասնհինգ հազարի: – Նա ծիծաղեց, ավելացրեց, – այնպես որ, հոնարար եմ ստացել, ես եմ վճարում: Հանուն քո խաթեր, Արինա:

– Ոչ, ես պիտի վճարեմ, – առարկեց Արինան:

– Մի վիճեք, ինքս կվճարեմ, – ասացի ես: – Մի քանի տուգրիկն ինչ է, որ ես ափսոսամ Արինայի համար: Վեր կացեք:

– Ոչ՝ ես, – դարձյալ ընդդիմացավ Արինան:

Դուռն անսպասելիորեն բացվեց, ներս մտավ Թելման Կարաբաղլի-Չալյան-Սալվադոր Դալին՝ դեղին փողկապով, չգիտես ումից վերցրած չվառած սիգարետը մատների արանքում, մազերը ցից:

Մշտական միջանցքում կանգնած՝ որևէ մեկից սիգարետ խնդրելու, մշտական պատրաստ՝ ծամածռված շուրթերով ժպտալու, կորամեջք խոնարհվելու, գլուխ տալու աջ ու ահյակ, կամացուկ բամբասելու դիմացից եկողին. «Օ¯հ, վա¯ր գիդաք դա հինչ փիս մարթ ա, ագնոցավոր օխցա, օխց», և դարձյալ, մինչև գետին քծնաժպիտ խոնարհվելով այդ նույն մարդուն՝ «նեջյա՞ սյան, ազիզըմ»* ու դարձյալ, նրա անցնելուց հետո՝ «ո¯ւհ, թույնավոր գյուրզա օխցա, օխց»:

– Էս հի՞նչ գռիվ ա, – հարցրեց նա՝ խոր ընկած աչքերը վազեցնելով սենյակում ու մի այնպիսի ստրկամիտ ժպիտով, որ չէր հասկացվում՝ իսկապես ժպտո՞ւմ է, թե ուզում է լալ:

– Թելման Հայրապետովիչ, կռիվ չկա, վեճ է, – ասաց Լորաննան և հանկարծակի առկայծած ինչ-որ մտքից պայծառացած դեմքով ավելացրեց, – հոդված ենք ստացել, դրա շուրջն էր վեճը: Եվ դու, որպես հին դատավոր ու դատախազ, պետք է քո հեղինակավոր կարծիքն ասես՝ արժե՞ այն հաղորդել ռադիոյով:

– Ես՝ բադրասդ, – ասաց Թելմանը՝ սպասողական դիրքով ու դեմքին մտածող մարդու արտահայտություն տալով:

Լորաննան իր սեղանի վրայից ինչ-որ մեքենագիր թղթեր վերցրեց,

մի երկու վայրկան պահեց աչքերի դեմ:

——————————————————————————-

* ինչպե՞ս ես, թանկագինս (ադրբ.)

– Սա, ճիշտն ասած, հոդված էլ չէ, որպես այդպիսին, դոկտորական դիսերտացիայից մի գլուխ է՝ նվիրված ժողովուրդների բարեկամությանը: Հեղինակը հայտնի մարդ է, դոցենտ:

– Գարևոր չի, գարթա:

– Կարդում եմ, սկիզբն ուշադիր լսիր:

Թելմանը համակ ուշադրություն դարձած լսում էր:

– Կարդում եմ, սկիզբն ուշադիր լսիր:

Թելմանը համակ ուշադրություն դարձած լսում էր:

– Վարդանանց պատերազմի ժամանակ Երևանի բերդի գրավումը իրականացվեց ռուսական բանակի, հայ կամավորական ջոկատների և վրացական միլիցիայի անձնազոհ մարտիկների արյան գնով, – դանդաղ, բառ առ բառ շեշտելով կարդաց Լորաննան, հետո աչքերը բարձրացրեց, նայեց Թելմանին: – Արժե՞ շարունակել:

– Պա, իհարգե, – անվարան ասաց Թելմանը: – Պա, ոնս չարժի, ժողովուրթների պարեգամություն ա, չէ՞:

– Իմ կարծիքով, – ասաց Լորաննան, և ես զարմացա, թե նա ինչպես էր կարողանում հանգիստ ձևանալ, թե իրոք ինչ-որ նյութ է կարդում, – ահա այստեղ, ուր խոսվում է վրացական միլիցիայի մասին, պետք է խոսվի նաև ադրբեջանական միլիցիայի սխրագործությունների մասին:

– Ջիշդա, – գլխով արեց Թելմանը: – Մալադես, գլոխդ լավ ախշադումա, խելունք ըս նգադալ:

– Լսիր շարունակությունը. այդ ժամանակ, այսինքն՝ չորս հարյուր հիսունմեկ թվականին, երբ ռուսները, հայ կամավորականները, վրացական և… ավելացնենք այստեղ՝ ադրբեջանական միլիցիայի մարտիկները, հերոսաբար կռվում էին բերդի պարիսպների մոտ, Հայաստանը դեռևս գտնվում էր Պարսկաստանի և Թուրքիայի լծի տակ:

– Դա ջիշդ չի, – մտազբաղ, աչքերը առաստաղից իջեցնելով, իմաստուն տեսքով ասաց Թելմանը:

«Փառք աստծո, վեջապես հասկացավ», – մտածեցի ես:

– Հատկապես ի՞նչը, – վարանոտ հարցրեց Լորաննան՝ կրքոտ բերանը կիսաբաց, խաժ աչքերում ծիծաղ:

– Բեդի լինի՝ ծա¯նդր լուձի դակ, – ասաց Թելմանը:

– Ապրես, – գովեց Լորաննան, – դա կուղղեմ, մնացածը ոչի՞նչ, կարելի՞ է հաղորդել: Ամբողջ հոդվածն այս մակարդակով է գրված:

– Ամբայման, – իր հեղինակավոր կարծիքն ասաց Թելմանը, – իրեք ազկերը միասին՝ ճագադ-ճագադի դված գռվում են, խելունք հոտվաձ ա, լավ գանարար բիդի տալ: – Ձեռքը դնելով լերկ գլխին, նա ավելացրեց, – հոկնաձ եմ, շադ հոկնաձ եմ, էս քիշեր չեմ քնալ, էրեխոսը համար կիրք եմ կիրում, էրգու հայրուր վասունվես էճ կիրալ եմ, մնասալ ա հայրուր տասներգուսը:

Լորանան ժպտուն հետաքրքրասիրությամբ նայեց նրան:

– Ի՞նչ գիրք է, – այնուամենայնիվ հարցրեց նա:

– Գռվի մասին, բադերազմ, – երազկոտ, աչքերը կիսափակ մրմնջաց նա, – երգու զորքեր գադաղաձ իրար վրա գրագում են… հյունի գորիզներով:

Լորանան կարկաչուն ծիծաղեց, ասաց.

– Թելման, կներես, մի բան եմ ուզում հարցնել:

– Դու քու էդ ղաշանգ աշկերովդ ինձ մի նայի, – կռվի ահեղ դաշտից վերադառնալով առօրյա կյանքին՝ արտասանեց Թելմանը: – Ղաշանգ աշկերիցը էլ վախում եմ: Սև օխցից վախաձ մարթը՝ սև չաթուից էլ ա վախում: Ասա, հի՞նչ ես ասում:

– Ճիշտն ասա, Թելման, դու դպրոցն ավարտելուց հետո՞ ես համալսարան մտել, թե հենց ուղղակի մանկապարտեզից:

– Այ ախճի, – ջղայնացավ Թելմանը, – խելք չունիս՝ թաքավոր ես, բադերազմի դարիներին հի՞նչ մանգաբարդեզ, հինչ պան, էն սով ժամանագ մանգաբարդեզ որդեղա՞ն: – Ասաց ու գնաց դեպի դուռը, հետո, դռան մոտ շրջվեց, ասաց, – փորս ու գլոխս շադ փիս սավում ա, առավոդը գանուխ քինասալըմ դոխտուրի մոդը, լավ դոխտուր ա, վաղուսվա հինգերներ ենք, մի դեղահադիկ երգու գես արեց, դվես ինձ, ասում ա՝ սա գլոխի համար ա, սա՝ փորի, բայս նայի, ասում ա, որ հանգարձ չխառնես: Խմալ եմ, բայց օգուդ չի դամ, էլի սավում ա: – Ասաց, գլուխը վշտագին օրորելով դուրս եկավ, մոռանալով, թե ինչու էր եկել:

Ելնելով միջանցք, մենք քայլեցինք դեպի վերելակ:

– Այդ ցնորված մանկուրտին գիտե՞ք ինչի են հանել դատախազի պաշտոնից, – ծիծաղելով ասաց Լորաննան: – Ռեստորանից հետո խմած, առանց խմելու էլ խեղկատակի մեկն է, պատկերացրեք՝ խմած ժամանակ ինչ վիճակում պիտի լինի, գլխարկն իր գլխին՝ հանդերձապահից պահանջել է գլխարկը, սպառնալով միլիցիայի կարգախումբ կանչել ու կալանքի ենթարկել բոլոր աշխատողներին: Շրջկոմի առաջին քարտուղարը հրավիրում է իր մոտ ու ասում՝ որպեսզի վաղը չտեսնեմ քեզ շրջանում:

Մենք վերելակի չսպասեցինք, ոտքով սկսեցինք իջնել առաջին հարկ: Երրորդ հարկում, կիսամութ միջանցքի հենասյան ետևում, երկու հոգի կանգնած զրուցում էին: Լորաննան դանդաղեցրեց քայլը, չգիտես ինչու, ուշադիր նայելով այդ երկուսի կողմը: Ես նույնպես ակամա ետ նայեցի. մեր աշխատակից Գևորգ Աթաջանյանն էր մեկը, մյուսը՝ կանգնած էր թիկունքով դեպի մեզ: Գևորգը, դա պարզ երևաց, փորձ արեց անցնել հենասյան ետևը, բայց, ըստ երևույթին, հասկացավ, որ նկատել ենք իրեն, շփոթմունքը թաքցնելու նպատակով, սկսեց կենսախինդ տոնով.

– Այս ո՞ւր ենք գնում այսպես խմբովին, ինձ էլ տանեիք ձեզ հետ կամովին:

– Այնտեղ, ուր գնում ենք՝ տեղ չկա քեզ համար, – չգիտես ինչու, սառնորեն վրա բերեց Լորաննան:

– Ինչո՞ւ, – գլուխը թեքած՝ շինծու զարմանք արտահայտեց Աթաջանյանը:

– «Ինչու»-ի պատասխանն ինքդ մտածիր:

– Նեղացնում ես, Լորիկ, կաղաչեմ՝ մի կոտրիր այն սիրտը, որի մեջ դու ես… – իբր իրոք նեղացած, բայց նույն շինծու ժպիտով՝ նա շարունակեց, – մի՞թե չգիտես, Լորիկ, որ ինձ համար աշխարհում ամեն ինչ քեզնով է ծաղկում ու բուրում, առանց քեզ՝ գիշերն աննինջ, օրս՝ անցնում է տրտում: Գևորգն է սա քեզ ասում, հավատա, առանց քո սիրուն անունի՝ արևն անգամ հմայք չունի…

Առեղծվածային կիսաժպիտով՝ Լորաննան լուռ նայում էր նրան:

– Օվսաննա մի երգիր ինձ, – ի վերջո ասաց նա,– գնա Նորա Բաղդասարյանին երգիր, նա քեզ գուցե հասկանա, ամուսնացած կին եմ ես…

– Ա¯խ, դու ամուսնացած, ա¯խ, դու ուրիշի սիրած, – շարունակեց Աթաջանյանը նույն ոգով, – իսկ ես մենակ ու անտեր, ա¯խ, երազ իմ կորած, ա¯խ հույսի կանթեղ իմ մարած…

Վերելակն անսպասելիորեն կանգ առավ երրորդ հարկում, մի կին դուրս եկավ այնտեղից, մենք արագ մտանք ներս:

– Տանել չեմ կարող վավաշոտ ու ծախու սրիկաներին: Գիտե՞ք ում հետ էր կանգնած:

– Ո՞ւմ հետ էր, – հետաքրքրվեց Արինան:

– Թելմանի կնոջ սիրեկանի՝ Սաֆար Ալիևի հետ:

– Տեսնես ո՞ւմ ոտքի տակն էր քանդում, – վշտոտ արձագանքեց Արինան:

Մենք դուրս եկանք փողոց, անցնելով լայն պողոտան, մտանք զբոսայգի և զրուցելով գնացինք սրճարան՝ պաղպաղակ ուտելու: Մենք գտանք, որ նախկինի այրող հուշերից, նենգադավ Գևորգ Աթաջանյանից ու խեղկատակ Թելման Կարաբաղլի-Չալյանից հետո սառը պաղպաղակը սփոփիչ դարման է:

Այդպես էլ կար:

 

* * * * *

Իմ օրերը, այո, չէին անցնում՝ թռչում էին, ինչպես իմ սիրավառ սիրտն էր անդիմադրելի մղումով թռչում իմ չքնաղագեղ Ռենային ընդառաջ:

Արար աշխարհ՝ մարդիկ, որ ահա լողանում էին ծովում, ուրախ ձայնում իրար, ծիծաղում՝ ճողփյունով ընկնելով զովասուն ջրերի մեջ, բարձր ու ջինջ երկնքով հարավից հյուսիս անցնող կռունկների անկյունաշար շղթան՝ կարոտակեզ կանչերով, ժայռի բարձունքին համրորեն կանգնած մենավոր բարդին, որ ճկվում, թեթև տարուբերվում էր մեղմ զեփյուռից, և նրա տերևներն անընդհատ թրթռում էին, ամեն ինչ նոր իմաստ էր ստանում Ռենայի ներկայությամբ: Մինչ նա՝ այս ամենն անըմբռնելի էր ինձ համար, իսկ հիմա… ես այնքան երջանիկ եմ, որ չեմ կարող մտածել անգամ, թե այս երջանկությունը կարող էր չլինել:

Ամբողջ Ապշերոնում Բիլգիան* միակ տեղն է, ուր ծովափը ժայռոտ է, և մենք այստեղ եկանք լողանալու ու քաղաքից դուրս, ծովահայաց ժայռերի վրայից դիտելու անեզր ու անկնճիռ մաքուր ծովը, որի լազուր շողշողուն մակերեսին այս ու այնտեղ կոտորակվում, ճերմակին էին տալիս միանգամից հայտնվող ու կրկին անհետացող թափանցիկ արևով ողողված մեղմափրփուր կոհակները: Արծաթափայլ այդ կոհակները, հետզհետե փշրվելով, համբուրաձայն աղմուկով լիզում էին ափամերձ քարերը:

Մենք մարդկանց աչքից հեռու, ժայռերի մոտ էինք լողանում, որովհետև ես չէի ուզում, որ ուրիշ որևէ մեկը նայեր Ռենային: Երփներանգ լողազգեստով ու «Մակնամարա» արևապաշտպան շքեղ ակնոցով, դեռևս չչորացած ջրի լուսավոր կաթիլներով առձիգ մարմինն արևայրուկից շոկոլադագույն, ծաղկապատվաստման գեղեցիկ հետքը գեղեցիկ թևին՝ սքանչելի էր նա:

Ամրասրունք բարձր ոտքեր, նրբենի ուսեր ու լողազգեստի տակից պրկված գեղանի կուրծք, առասպելական բարակ մեջք ու նրբագեղ բերան՝ գրգասուն բոսոր շուրթերով. ասես ամբողջ լողափը շրջվեց մեր կողմը, երբ մենք հայտնվեցինք այնտեղ: Նրա ստվերն անգամ գեղեցիկ էր:

– Գնանք ժայռերի մոտ, այնտեղ մարդ չկա, – ասացի ես:

Իմ աննման Ռենան ակնթարթորեն հասկացավ իմ հոգու խռովքը և, դեմքին մի չքնաղ հեզություն ու նրբություն, ժպտալով ասաց.

– Գնանք:

Եվ դրա համար ես անչափ երախտապարտ էի նրան: Ես այդ գողունի հայացքները որսացի նաև խորովածանոցում, դա միանգամից ալեկոծեց ինձ: «Ռեն, եթե իմանամ, – կամացուկ, մի տեսակ խռպոտության փոխված ձայնով արտաբերեցի ես,

շնչահեղձվելով իմ ներսում հետզհետե հորձանք տվող ամենակուլ կրքի ու խանդի խառնակ զգացմունքից, – եթե իմանամ, թե մեկի ձեռքը կպել է մարմնիդ, դանակով կկտրեմ այդ տեղը»: Ռենան, գրկելով իմ թևը, շշուկով ասաց.

 

—*Բիլգիա – լողափ Ապշերոնի թերակղզու համանուն ավանի՝ Բաքվի արվարձաններից մեկի հարևանությամբ

 

– Եթե ես քեզ հետ եմ, ուրեմն ինձ հարկավոր չէ ոչ ոք: Նա չէ երջանիկ, ով շատ երկրպագուներ ունի: Այլ նա, ով ունի մեկը, որից բացի ոչ ոք պետք չէ նրան: Մի խանդիր ինձ, Լեո, հասկացիր, ես երբեք ու ոչ մի անգամ այնպիսի բան չեմ անի, որ վիշտ պատճառի քեզ:

Այդպես ասաց Ռենան ինձ այն ժամանակ:

Մենք խոսում էինք հազար ու մի բանի մասին՝ կարևոր ու անկարևոր, շարունակ մի թեմայից անցնելով մյուսին, անհոգ ծիծաղով՝ իրար վրա ջուր էինք ցողում, արևի ու տաք ավազների միջով ձեռք-ձեռքի վազելով՝ մեզ նետում էինք ջուրը, մրցության մեջ մտած՝ ափից ահագին հեռանում ու նորից առաջկտրուկ ետ էինք լողում, կրկին մրցելով, թե ով առաջինը կհասնի ափ:

Հետո մենք խոսեցինք Զիգմունդ Ֆրոյդի հոգեվարժության ըմբռնման մասին, ես ասացի, որ համաձայն եմ Ֆրոյդի այն կարծիքին, ըստ որի նախնադարյան մարդը շարունակում է ապրել մեր հոգեկերտվածքի անգիտակցական ոլորտում և ամեն մարդ օժտված է բնածին ագրեսիվ բնազդներով, ավերելու հակումներով:

Ռենան առարկեց ինձ: Նա գտնում էր, որ ես դրանով իսկ արդարացնում եմ բռնությունը, ագրեսիան, ավերելու և սպանելու անասնական բնազդները: Նա օրինակ բերեց Ռասկոլնիկովին, հարցնելով, թե որտե՞ղ են նախնադարյանն ու անգիտակցականը նրա արարքների մեջ, նա մարդ է սպանել, երկու կնոջ, նա ասում է, որ ես ոչ թե նրանց, այլ ինքս ինձ սպանեցի, այդ սպանությունից հետո նա լիարժեք մարդու պես չի կարող ապրել, բայց մենք նույնպես նախկին ձևով ապրել այլևս չենք կարող:

Հետո նորից ու նորից խոսում էինք, Ռենայի ձայնն անուշ մեղեդի էր ինձ համար: Հետո մենք անցանք ուրիշ թեմայի՝ երաժշտության: Ռենան ասաց, որ կարող է օրերով Ռավել ու Բախ լսել, ափսոսանքով նշեցինք, որ հավանորեն անկրկնելի լիներ նաև տասներորդ սիմֆոնիան՝ «Ֆաուստի» մոտիվներով, եթե Բեթհովենը հասցներ ավարտել: Հետո գեղանկարչության ու քանդակագործության մասին խոսք եղավ, և ես հարցրի Ռենային, գիտի՞ նա, արդյոք, որ Հայնեն գնում էր Լուվր և, ժամերով նստած Միլոսյան Վեներայի արձանի մոտ, լալիս էր անարգված մարդկային կատարելության համար:

Հետո Ռենան ասաց, որ դեռևս չի եղել Էրմիտաժում և շատ կուզենար մի անգամ՝ արձակուրդներին, մեկնել Լենինգրադ, լինել Էրմիտաժում, Ռուսական թանգարանում ու նաև, իհարկե, առափնյա այն տանը՝ Մոյկայի վրա, ուր իր վերջին ժամերն էր ապրել Պուշկինը:

«Միասին կգնանք», – մտովի ասացի նրան, և այդ մտքից սիրտս թպրտաց:

– Դու կարդացե՞լ ես Պուշկինի նամակներն իր սիրած աղջկա՝ Նատալյա Գոնչարովայի մորը:

Ես ծանոթ էի այդ նամակներին, կարդացել էի, բայց հատկապես ո՞ր նամակի մասին էր նրա խոսքը՝ չգիտեի:

– Այնտեղ Պուշկինը գրում է, որ ինքը պատրաստ է մեռնելու Նատալյայի համար: Ամենավսեմ սերը, կարծում եմ, կարապների սերն է: Եթե նրանցից մեկը զոհվում է, մյուսը չի դիմանում դրան, քարափից իրեն նետում է ծովը… Դու կարող ե՞ս կյանքդ զոհել հանուն քո սիրած աղջկա, – անսպասելի հարցրեց Ռենան՝ կապուտակ աչքերը հառելով ինձ:

– Ռենա, – ասացի ես՝ շոյելով ու համբուրելով արևի ոսկով օծված նրա գեղանի ուսերը, – ես իմ կյանքը կտամ քեզ առանց վայրկյան անգամ վարանելու:

– Ես սիրում եմ քեզ, – նրա հրափափուկ կրակե շուրթերը թեթև հպանքով անցան իմ դեմքի վրայով, կանգ առան տոչորված շուրթերիս: – Ես սիրում եմ քեզ և դրա մեջ է իմ ամբողջ կյանքը, – շշնջաց Ռենան հազիվ լսելի:

Ես համբուրում էի այդ բառերն արտաբերող շուրթերը, և հոգիս ցնծում էր երջանկությունից:

Բարձր երկնքով կռունկների մի ուրիշ երամ էր անցնում՝ դարձյալ անկյունաշար շղթայով ու նույն թախծական կանչերով՝ կուռլո¯ւ, կուռ­լո¯ւ, կուռլո¯ւ…

Եվ ինձ համար միանգամայն անսպասելի՝ Ռենան արտասանեց Տերյանի տողերը.

 

Չի հասկանա ձեր հոգին և՛ ծույլ, և՛ օտար,

Տաճար է մեր երկիրը՝ սուրբ է ամեն քար…

 

Ես զարմացած ու հիացմունքով նայեցի Ռենային, հիշեցի Էսմիրայի խաղացկուն ժպիտով ասված խոսքերը. «Նա հիմա հայ գրականություն է ուսումնասիրում», ժպտացի՝ լցված նրա հանդեպ քնքշանքով ու երախտագիտությամբ:

– Հազարամյակների մշակույթի պատմություն ունի հայ ժողովուրդը, – ասաց Ռենան: – Ճիշտն ասած, Լեո, առաջ չգիտեի:

– Այո, հազարամյակների մշակույթ ունենք մենք, – հաստատեցի ես, – և առաջին քաղաքակիրթ ազգը եղանք, որ ընդունեցինք քրիստոնեությունը, և մեր բոլոր դժբախտություններն այդտեղից են գալիս:

– Ախր, ինչո՞ւ, ինչո՞ւ, – հանկարծակի ասաց Ռենան՝ շառագունած և մի տեսակ վշտագին ձայնով ու սրտառուչ անկեղծությամբ:

«Նրանց տանը, ամենայն հավանականությամբ, խոսակցություններ են գնում այդ ուղղությամբ, – ցավով մտածեցի ես, – պարզապես չի ուզում ասել»:

Մի պահ լուռ էինք, ձայնի մեջ սքողված թախիծ՝ Ռենան ասաց.

– Աստված չանի, Լեո, մի բան պատահի քեզ՝ մի րոպե անգամ չեմ ապրի… – Նա քիչ դադար տվեց, ավելացրեց, – քեզ ունենալով՝ ես ունեմ ամեն ինչ, կորցնելով քեզ՝ ես կկորցնեմ ամեն ինչ:

Ես գրկեցի նրան, տաքուկ մարմինը սեղմեցի ինձ և ոչինչ չգտա ասելու:  Իսկ Ռենան ասաց.

– Կուզենայի նորից այնպիսի մի տեղ լինեինք, ուր ծով լիներ, բայց և անտառներ լինեին, թավախիտ անտառներ, և որ ծովը հեռու չլիներ, շարունակ լսեինք նրա աղմուկը, – և անսպասելի ու չարաճճիորեն ավելացրեց,  –  ես  հայերեն  գիտեմ  արդեն՝   ես   ս-ե-ր-ր-ու-մ    եմ   կ-ե-զ…  ես   շ-ա-ա-տ    ս-ե-ր-ր-ու-մ    եմ    կ-ե-զ…   ես    մ-ե-ր-ր-ն-ու-մ   եմ…    ես  մ-ե-ր-ր-ն-ու-մ   եմ   կ-ե-զ   համմար…

Ես ծիծաղեցի:

– Չծիծաղե¯ս, – ասես կաշեպատ դուռ էր ծեծում, բռունցքներով թմբկահարելով  կուրծքս,  շիկնահար  այտերին  լուսաժպիտ՝  ասաց  նա, – սխա՞լ եմ խոսում, ասա, սխա՞լ եմ խոսում: – Իսկ հետո, իբր թե նեղացած, ստապատիր արցունքախառն աչքերով, ոսկեհնչյուն ծիծաղի միջից, – ես կանեմ, կանեմ դա, կտեսնես, կգնամ, էլ չեմ գա, թե որ այդպես ուզես…

Աստված իմ, նա շարունակ իրեն սիրել է տալիս՝ առանց որևէ պատկերացում ունենալու այդ մասին:

Ես Ռենային ավելի ամուր սեղմեցի ինձ, դողացող ձայնով ասացի.

– Դու ինքդ էլ չգիտես, թե ինչքան քաղցրիկն ես…

 

* * * * *

 

Ռենայի հետ մեր հաջորդ հանդիպումը նույնպես ծովափին էր, առողջարանային Նաբրան անունով ոչ մեծ գյուղում, Բաքվից երկու հարյուր քսան կիլոմետր դեպի հյուսիս, համարյա Դաղստանի և Ադրբեջանի սահմանագծին, անտառների հարևանությամբ:

Այդ անտառներն այստեղ Կովկասյան հեռու լեռների փեշերից տարածվում, հասնում էին ընդհուպ մինչև Կասպից ծովը: Երկինք հասնող վիթխարի ծառերով, մարգագետիններով, քչքչան գետակներով ու անթիվ, անհամար աղբյուրներով կուսական խիտ անտառներ, դրանք այնքան անեզր ու անծայրածիր էին, որ անծանոթ մարդը չէր համարձակվում խորանալ այնտեղ, կարող էր մոլորվել և կորչել մթին թավուտներում: Պիոներական տասնյակ ճամբարներ կային Նաբրանում ու դրանից այն կողմ, ծովափի երկարությամբ՝ մեկը մյուսին հաջորդող լեզգիական փոքրիկ գյուղերում՝ Առաջին Յալամա, Երկրորդ Յալամա, Երրորդ Յալամա, հինգից ավելի գյուղեր և բոլորն էլ նույն անունով՝ Յալամա, բայց թվերով տարբեր:

Անցյալ տարի ամռանը, ռադիոհաղորդում պատրաստելու համար, մենք եղանք այդ ճամբարներից մեկում: Ճամբարը վրաններում էր տեղավորված, զովասուն անտառի մեջ, մի բարձրիկ տեղ, որտեղից մինչև ծով՝ մի հարյուր քայլ էր: Ամենուր մանկական զիլ ձայներ, ճիչ ու ծիծաղ էր, երգեր, որ թնդում էին անտառով մեկ: Այդտեղ ծանոթացանք խոհարարուհի Արաքսյայի հետ: Նրանց ընտանիքը միակ հայ ընտանիքն էր ամբողջ Նաբրանում: Սումգայիթից, հիվանդ աղջկա պատճառով, մի քանի տարի առաջ էին փոխադրվել այստեղ: Ե՛վ Արաքսյան, և՛ ամուսինը՝ Սարգիսը, փոքրամարմին, չնայած տարիքին, մազերը լրիվ սև մի մարդ, որը մասնագիտությամբ շինարար էր, ծեփագործ, հորս ճանաչում էին: Նրանք էլ էին Ղարաբաղից, հիսունական թվականներին հավաքագրման եկածներից: Տուն ունեին Նաբրանում, հենց նրանց հյուրընկալ տանն էլ ապրում էինք այդ օրերին: Մտերմացել էինք, բաժանվելիս Արաքսյան ասաց. «Երբ ուզենաք՝ եկեք, հաշվեք, որ հարազատի տուն եք գալիս»:

Ահա թե ում հիշեցի ես, երբ Ռենան ասաց, որ կուզենար նորից այնպիսի մի տեղ լինեինք, ուր ծով լիներ, բայց և անտառներ լինեին, թավախիտ անտառներ, և դա լիներ ծովից ոչ հեռու: Բայց ես Ռենային ոչինչ չասացի, ուզում էի անակնկալ մատուցել: Չէի ասել նմանապես, որ մեքենա եմ առնում, փողն արդեն մուծված էր, մտածում էի նրա հետ իմ մեքենայով Նաբրան գնալ, եթե, իհարկե, Ռենային հաջողվեր թույլտվություն ստանալ տանը:

Իմ մտերիմ ընկերոջ՝ Ռոբերտի հետ, որին գիտեի գյուղից (նրա քույր Մարիան՝ անսահման բարի, մոր պես մեղմ ու քնքույշ, աստվածային մի էակ, իմ ուսուցչուհին էր, երբ ես գյուղում սովորում էի, և Ռոբերտն ամառները Բաքվից գալիս էր գյուղ), գնացինք Բաքվին մերձակա Բալաջարի հանգուցային երկաթուղու կայարան՝ մեքենան ստանալու: Բայց իմ ուզած գույնը չկար, բոլոր «Վոլգաները» սև գույնի էին, ես սև գույնի չուզեցի, պայմանավորվեցինք սպասել, շուտով նորերը պիտի ստանային: Ես անհանգստացած էի, որովհետև ամառը վերջանում էր, շուտով ինստիտուտում պիտի սկսվեին պարապմունքները, և Ռենան այլևս չէր կարող ինձ հետ Նաբրան գնալ:

– Ախպերո, իսկ դու ինչո՞ւ ես անհանգստանում, – սրտաշարժ ոգևորությամբ ասաց Ռոբերտը: – Ես իմ գազան «Ժիգուլիով» ձեզ երկու, շատ-շատ՝ երկուսուկես ժամում կհասցնեմ Նաբրան:

– Իսկ ես քեզ խոստանում եմ չորս ձևի խորոված, – ուրախացած ասացի ես: – Խոզի, գառան, սևրյուգայի և օսետրինայի:

– Խմիչքն ինձ ավելի է հետաքրքրում:

– Ինչ խմիչք ուզում ես՝ պատրաստ եմ գնել քեզ համար:

Գործունյա, սնդիկի պես շարժունակ Ռոբերտն իրար անցավ:

– Գնում ենք: Ուրեմն այսպես: – Նա դեմքին լուրջ արտահայտություն տվեց: – Համեստ ժողովուրդ ենք, բավարարվենք քչով՝ սևրյուգա և գառան խորոված: Մանավանդ, օսետրինան շատ է յուղալի, իսկ խոզի խորովածն ամառ ժամանակ՝ չարժե: Ախպերո, կարճ՝ սպասում եմ զանգիդ:

Ռենային հաջողվեց համոզել մորաքրոջ աղջկան՝ Դիլարային (նա քաղաքի հեռավոր արվարձաններից մեկում՝ Բինաղադի ավանում էր ապրում և, բարեբախտաբար, հեռախոս չուներ, ստուգել չէին կարող), աշխատանքի վայրից զանգել Ռենայի մորը և խնդրել, որպեսզի Ռենան մի օրով մնա իր մոտ: Ռենայի մայրը դժկամությամբ, բայց համաձայնել էր, պայմանով, որ կիրակի երեկոյան ժամը ութից ոչ ուշ Ռենան տանը լինի:

Ռոբերտն իր խոսքի տերը եղավ. մենք Նաբրան հասանք համարյա երկուսուկես ժամում:

Արաքսյան՝ լղար, երկար, մազերը ծոծրակին ոլորած, իրենց բակի ճյուղատարած ընկուզենու՝ փողոցի վրա սփռած ստվերում կանգնած, խաչած թևերը փորին, ասես մեզ էր սպասում: Բայց հանկարծակիի եկավ, երբ Ռոբերտը մեքենան արգելակեց նրա մոտ: Զարմանքն ու շփոթմունքը նա մի պահ չկարողացավ թաքցնել, հետո վերագտավ իրեն, չորուկ դեմքը սիրալիր ու հյուրընկալ արտահայտություն ստա­ցավ:

– Բարով եք եկել, – բարեհոգի ժպտալով ասաց նա: – Շատ բարով եք եկել:

Ռենան նրան շատ դուր եկավ:

– Ի¯նչ լավ նախշուն աղջիկ է, ասես թփից հենց նոր պոկած զրավարդ լինի, – ասաց նա՝ ոսկե ատամները բաց ժպտալով: – Մութ տեղը կանգնի՝ լույս կտա, – և, նայելով Ռենային, իր իմացած կիսառուսերենով ավելացրեց, – օչեն կրասիվի դեվուշկա:

Ի պատասխան՝ Ռենան լուսաճաճանչ ժպտաց նրան:

– Ձկան հարցը ո՞նց է ձեզ մոտ, – դուրս գալով մեքենայից և աջ ու ձախից մեքենան դիտելով՝ հարցրեց Ռոբերտը:

Նա արդեն իր տարերքի մեջ էր:

– Ձկան երկիր է՝ ոնց պիտի լինի, – նույն ոսկեատամ ժպիտով պատասխանեց Արաքսյան: – Սիրտդ ի՞նչ է ուզում՝ օսետրինա, սևրյուգա, բելուգա:

– Մենք Լեոյի հետ արդեն պայմանավորվել ենք՝ սևրյուգա և մի սև չաղլիկ գառ:

– Ձուկը կլինի առավոտյան շուտ, քեզ հետ մեքենայով կգնանք Երրորդ Յալամա, կբերենք: Նախօրոք իմանայի՝ կառնեի, իսկ գառը՝ երեկոյան ամուսինս կգա, կմորթենք:

Ռոբերտը, գլուխը ետ գցած, երկար ծիծաղում էր:

– Մենակ էդ խոսքի համար արժեր էստեղ գալ, – դեռևս ծիծաղելով ասաց նա: – Ամուսնուդ ինչո՞ւ ենք մորթում, ի՞նչ է արել:

– Ամուսնուս չենք մորթում, – ինքն էլ ծիծաղելով՝ ասաց Արաքսյան: – Թեկուզ արժե մորթել: Ոչխարը դուրսն է, պիտի բերի:

Տան ետևում, այգուց այն կողմ, խշշում էր անտառը:

Կաղնու տերևի պես եզրը կտրտած կատարը ցից, աչքը՝ փողոցում, ճամփեզրի թանձր փոշու մեջ թավալվող իր հարեմին՝ ցանկապատի վրա հպարտորեն կանգնած, փետուրներով հուրհրատին էր տալիս շիկացած ածուխների շեղջի նման հրակարմիր աքաղաղը:

Արաքսյան արագ սեղան գցեց:

Տաքացրած թարմ կաթի բույրը տարածվել էր բակում:

– Չէ, արժե գյուղում ապրել, – ասաց Ռոբերտը: – Ինչ ուզում եք ասեք՝ արժե:

– Գյուղում ապրես, բայց չաշխատես, – ժպտալով ավելացրեց Արաքսյան:

Ես նվերներ էի բերել, հանձնեցի Արաքսյային: Նա նեղացավ:

– Ինչո՞ւ եք նեղություն քաշել, – ասաց: – Անհարմար վիճակի մեջ եք դնում մեզ:

– Այս երկու բլոկ սիգարետն էլ կտաք ձեր ամուսնուն, – սիգարետները մեկնելով նրան՝ ասացի ես:

– Ոչ մի դեպքում, – սիգարետները վերցնելով՝ ծիծաղելով ասաց Արաքսյան: – Նրան ոչ մի տուփ չեմ տա: Օրական տասը սիգարետ՝ այն էլ «Պամիր» կամ «Ավրորա», ավելի ծխելու իրավունք չունի:

Արաքսյայի դուստրը՝ Ալվարդը, նստած էր տան պատշգամբում, այնտեղից նայում էր իր մեծ, նշաձև թախծոտ աչքերով, ժպտում մոր խոսքերի վրա. նա տեղից շարժվել չէր կարող:

– Տասը սիգարետը շատ է, – մեջ ընկավ Ռոբերտը, – հինգն էլ բավական է:

Ռենան մոտեցավ Ալվարդին, ծանոթացան: Երկար խոսում էին, և Ալվարդը նայելով նրան, մեղմ ժպտում էր նույն գեղեցիկ, թախծոտ ժպիտով:

– Ռենա ջան, եկեք, ամեն ինչ պատրաստ է, – կանչեց Արաքսյան: – Լեո, արյունը քաղցր էդ գեղեցկուհուն որտեղի՞ց ես ճարել, ասես քաշած պատկերք լինի:

– Իսկ ի՞նչ է, Լեոն պակա՞ս տղա է, – ինձ պաշտպան կանգնեց Ռոբերտը:

– Իսկ ո՞վ ասաց, թե պակաս է: Պակաս չի, իրար էլ շատ լավ սազում են: Հա, թայը թային որ չգտավ՝ հարամ է: – Արաքսյան հիացած նայեց, ավելացրեց, – էդպիսի աղջիկներ կինոներում են ցույց տալիս մենակ:

– Կինոյից է վերցրել, – կատակեց Ռոբերտը: – Բա զուր տե՞ղն է հեռուստատեսությունում աշխատում:

– Դու էլ ե՞ս էնտեղ աշխատում, – հարցրեց Արաքսյան:

– Ե՞ս… ես ադրբեջանական հանրապետության կապի մինիստրությունում եմ աշխատում: Ուզո՞ւմ ես տունդ հեռախոս անցկացնեմ:

– Շնորհակալ եմ, – ժպտաց Արաքսյան, – հեռախոս ունենք, – և դարձյալ նայեց դեպի Ռենան: – Երևում է շատ բարի սիրտ ունի, – ինքնասույզ ու խորունկ տխրությամբ ավելացրեց նա՝ նայելով պատշգամբի հատակին անշարժ նստած դստեր կողմը:

Ռենան մոտեցավ մեզ, և ես նրա աչքերում, մեկ ուրիշ աչքի համար աննկատելի, արցունքի շող տեսա:

– Մեղք է, – շշնջաց նա, – համարյա իմ տարիքին է, տասնինը տարեկան:

– Դու այդպիսի սրտով ո՞նց ես ուզում բժշկուհի դառնալ, – կամացուկ ասացի ես, – և այն էլ՝ մանկաբույժ:

– Ինքս էլ չգիտեմ, – շշնջաց նա, գլուխը հակելով իմ ուսին: – Տասնինը տարի, սխալ բուժման պատճառով, անշարժ գամված է տեղում:

– Նստեք, – մոտենալով՝ սեղանի մոտ հրավիրեց Արաքսյան: – Ամեն ինչ թարմ է՝ կաթը, ձուն, սերուցքը, յուղն ու մեղրը: Կաթը, յուղը, սերուցքը՝ մեր կովերն ենք կթում, ձուն՝ մեր հավերի ձուն է, մեղրը՝ մեր ճանճի մեղրն է: Մի քիչ կերեք, հանգստացեք, հետո կգնաք ծով, կգաք, ամեն ինչ պատրաստ կլինի: Գալիս չմոռանաք, խանութից հաց կբերեք: Ուրիշ ոչ մի բան պետք չէ: Ամեն ինչ կա:

Ռոբերտը հիշեց, գնաց ավտոմեքենայի բեռնախցիկից հանեց ինչ բերել էինք՝ դեղնաթափանցիկ շահնա տեսակի քաղցր խաղող, ձմերուկ, սեխ, հանքային ջուր, չմոռանալով, իհարկե, իմ «Ախթամարն» ու իր սիրած օղու՝ «Գժելկայի» շշերը:

«Էս «Գժելկայից» ես կգժվեմ մի օր», – ծիծաղեց Ռոբերտը:

 

* * * * *

 

Տնամերձ այգուց անտառի վրա բացվող դռնակ կար: Մեր ետևից խնամքով ծածկելով դռնակը՝ մենք տոփանված խոնավ արահետով, մի քանի անգամ անցնելով հորդահոս քչքչան առվակների վրայով, իջանք դեպի ծով, որտեղից փչող մարմանդ հովը շարժում էր մանրիկ թփերը՝ ասես շոյելով մեկ այս, մեկ այն տերևը:

Արահետի երկու կողմերում, մինչև գոտկատեղ հասնող ծաղիկներին թավ բզզոցով նստել էին բոռերը, որոնց ծանրությունից ծաղիկները թեքվել էին գետնին ու հազիվ նշմարելի ճոճվում էին թեթև քամուց:

Ինչ-որ տեղ, ոչ այնքան հեռու, արտույտը երգի անցավ ու լռեց:

Խոտածածկ արահետի եզրից մի երաշտահավ վեր թռավ աղմուկով և միանգամից ճկելով՝ թեք սլացավ ծառերի արանքով: Մի մոշահավ ևս պոկվեց համարյա նույն տեղից, խոյընթաց սլացքով աղեղ տվեց լայն շրջանով, զիլ կչկչաց ու անհետացավ մթին շամբուտում: Շիկակարմիր մրջյունները, վազքի մեջ մտած, սուրում էին ծառերի բներին, միալար երգում էին ծղրիդները, մի թռչնակ ծլվլաց ու լռեց:

– Լեո, նայիր, – Ռենան  կանգ  առավ,  կիսաբաց  շուրթերով  ժպտում էր, – չե՞ս տեսնում:

Ռոբերտը մեր կողմը չէր նայում, ձեռքերը բարձրացրած՝ մխրճվել էր մոշու կառչուն թփերի մեջ, մոշ էր ուտում:

– Նայիր, մի՞թե չես տեսնում, – Ռենան, թևս մտած, ցույց էր տալիս դիմացի ոչ բարձր ծառը, որի սաղարթներում ցոլցլում էր արևի շողը: – Մեզ է նայում: Լավ նայիր, – բուռն խանդավառությամբ հրճվում էր նա:

Ես տեսա ոչ միանգամից: Տերևների մեջ պտույտ գալով սկսեց ծլվլալ կարմիր բերանով բաց դարչնագույն մի փոքրիկ թռչնակ: Քիչ հեռվում կանչեց կկուն՝ խլաձայն ու թախծոտ: Նրա կանչը սրտի զարկերի էր նման: Հետո միանգամայն անսպասելի կլկլացրեց արու սոխակը, որին գեղ-գեղ ձայնակցեցին դեղձանիկն ու խլահավը, և անտառը ծայրեծայր լցվեց թռչունների զվարթ ծլվլոցով:

Ամենուրեք իրենց դարն ապրած ու տապալված ծառեր կային՝ անտառային խոնավությունից սլկուն, զմրուխտե թավշի պես փայլուն մամուռով ու մամուռի տակ մնացած չեչոտ սուր ոստերով:

Ծառերի արանքից շեղակի լույս էր հորդում, բացատ էր՝ ընդարձակ, քնած ու տաքուկ սաղարթախիտ անշարժ անտառով երիզված, կապտավուն երերուն մշուշի մեջ կովեր էին արածում՝ ծլնգացնելով զանգուլակները: Բխոված ձի էլ կար այնտեղ, որ չէր երևում, նրա երկաթե ոտնակապանքի զնգոցն էր միայն ղողանջում երբեմն:

– Այս ի¯նչ հրաշք տեղեր են, Լեո, – երանությամբ շուրջը նայելով՝ շշնջաց Ռենան: – Ես սա չեմ մոռանա, երբեք չեմ մոռանա…

Ասպիրակի արբեցնող բույրը, անցած տարվա փտած տերևների, խոնավ հողի ու կուսական ծմակների նախաստեղծ սուր հոտը, կեչու աստղիկները՝ անձրևներից գոյացած ջրափոսերում, վերսլաց կաղնիների բարձր սաղարթների արանքներից երևացող կտրատված երկինքը, – այդ ամենը հիշեցնում էր ինձ հեռու-հեռավոր այն օրը, երբ Հայրիկի հետ գնացել էինք Կղնախաչից այն կողմ՝ Բուրջալում գտնվող իրենց հին տնատեղերը տեսնելու:

– Եկեք, սև մոշ եմ քաղել ձեզ համար, – առջևից կանչեց Ռոբերտը:

Խճուղուց այն կողմ երևաց ծովը՝ անմարդ, խաղաղ, անեզր: Ծովն ու երկինքը միացել էին իրար, և հեռվից դժվար էր զանազանել՝ որտեղից էր սկսվում երկինքը և որտեղ վերջանում ծովը: Արևի շռայլ լույսով ողողված մանրիկ կոհակները միանգամից հայտնվում, ցոլցլում էին ծովի կապտակապույտ մակերեսին, անհայտանում, կրկին հայտնվում էին, շողշողում կուրացուցիչ փայլով:

Ռենան, թևս գրկած, այտով իմ ուսին սեղմված, հիացմունքով նայում էր:

Ծովը կանչում էր մեզ:

Այդ կանչին անսալով` մենք ձեռք-ձեռքի իջանք ծովի կողմը: Ինչ  անցավ Ռենայի մշտափոփոխ զվարթ մտքով, այդ պահին պարզ չէր, նա լուսատեսք ժպտաց, արագ հանեց կոշիկներն ու, մատները սահեցնելով  դրանց  մեջ,  հապշտապ  կտրեց  խճուղին,  ոտաբոբիկ  վազելով  գնաց  դեպի  լողափ:

Եվ մինչ ես նոսր թփուտների արանքներով, սուրսայր մանր քարերի տակից ցայտող աղբյուրակները շրջանցելով, կհասնեի նրան, նա շորերն  արդեն հանել, գցել էր ավազներին, լողազգեստով նետվել ջուրը, և հիմա, գեղասրունք ոտքերի ու ձեռքերի համաչափ շարժումներով ճեղքելով ջուրը, իրեն մղում էր առաջ` դեպի ծովի  խորքը:

– Հեռու մի՛ գնա, Ռե՛ն, – բարձր կանչեցի ես, – այնտեղ շնաձկներ կան:

Սակայն ծովի խորքից եկող խուլ շառաչի, ալիքների ճողփյունի,  ճայերի  անվերջանալի  կանչերի  ներքո  հազիվ թե նա  ինձ  լսեր:

Շնաձկներ իսկապես կային, այն էլ` մի քանի հատ: Շրջան կազմած` մե՛կ գլխիվայր սուզվում էին ջրերի մեջ` մի կարճ պահ  փոսորակներ  թողնելով  իրենց ետևից, մե՛կ ելնում էին` սև  ձյութից  էլ  սևասև,  դնչերով  վեր  փայլածում  արեգակի  պաղպաջուն  ցոլքից:

Ռոբերտը դեռևս չկար, նա այնտեղ մոշ ուտելով էր զբաղված երևի:

Հեռվում, ուր կապույտ երկինքն իջել, ձուլվել էր ծովին, և, իրավ, զանազանել անկարելի էր, թե որտեղ էր վերջանում ծովը, և որտեղից   սկսվում երկինքը, ճերմակաթույր նավ էր կանգնած: Գուցե կանգնած  չէր, գուցե դանդաղ սահում էր առաջ, այստեղից չէր երևում: Ու չէր հասկացվում նույնիսկ մարդատար նավ էր դա` տախտակամածներով ու նավասենյակներով, թե ձկնորսանավ` խարիսխ ձգած այստեղից  հեռու,  ծովն  ու  երկինքը  միացնող  այդ  կապտաշղարշ  կետում:

Ռենան հետ էր շրջվել և առաջվա պես, թևերով ճեղքելով ջուրը, լողում էր դեպի ափ: Արևը Ռենայի թիկունքում էր և ոսկեզօծ ճաճանչներով  ողողել  էր  նրա մազերն ու գլուխը:

– Արի՛, –  ձայնեց  նա  հեռվից:  – Դու  կարծում  ես  ջուրը  սա՞ռն  է:  Ամենևին:  Մի՛ վախեցիր,  արի:

Նա ժպտում էր իր լուսաշող աչքերով, և դա ժպիտ չէր սոսկ, առինքնող կանչ էր ու հրավեր:  Խանդավառ  հիացմունքով նայում էի   նրան, ինքս ինձ, իրոք, նախանձելով, որ իմն է նա: Ես արագ  հանվեցի,  մտա ջուրը, որ սկզբում թվաց շատ սառը, և  լողալով  գնացի  Ռենային  ընդառաջ: Երբ բոլորովին մոտ  էի  արդեն,  նա  ձեռքը  պարզեց  ինձ,   բռնելով նրա մատները` ես Ռենային ձգեցի դեպի ինձ, պինդ  սեղմեցի   կրծքիս, և այդպես,  ես  նրան  գրկած`  ծովը  մեզ  օրորում  էր  արևից   շողշող  ջրերի  վրա:

– Ինչպիսի¯ երանություն, – հրճվագին ասաց Ռենան, և, հավանորեն,  այդ երանությունից աչքերը փակ, նա  գլուխը  թեքած` դեմքով հպվեց իմ այտին:

Նրա մեղրաբույր շնչառությունը խելացնոր էր և, նայելով նրան ու  հմայվելով նրա թովիչ տեսքով, ես ժպտալով մտածեցի այն մասին, որ, ըստ երևույթին, երանության հմայքը աչքերը փակ կարելի է զգալ միայն:

– Երանությունը հենց ինքը երջանկությունն է, – ի վերջո վճռական ասաց  Ռենան:

– Երևի:

– Իսկ դու կարո՞ղ ես ասել, թե որտեղ է սկսվում  երջանկությունը և  որտեղ վերջանում:

– Իմ անուշի՛կ Ռեն, – տոթակեզ շուրթերով հպվելով նրա մերկ ուսերին, ասացի ես, ներքուստ ապրելով սքանչելի այդ վայելքը անեզրական ծովում, – ինձ համար երջանկությունը քեզնով է սկսվում ու քեզնով վերջանում:

Ռենան  գթասիրտ  նայեց  ինձ,  ասաց  փաղաքշական  ձայնով.

– Ցավեդ տանեմ, բայց մի՞թե դու կարող ես ինձ նման սիրել, դու ինձ նման սիրել չես կարող, որովհետև կանայք և տղամարդիկ տարբեր կերպ են սիրում: Տղամարդու համար սերը իր կյանքի մի մասն է, իսկ կնոջ համար սերը նրա կյանքի մի մասը չէ, սերը ողջ իր կյանքն է:

– Դրա համար կնոջը պիտի պաշտել, մանավանդ, որ նա ամենևին չգիտի իր գինը: Դու իմ  կատարելիությունն ես, Ռեն: Դու իմ շունչն ես, իմ հոգին ու իմ ոգին ես: Դու  երկրպագության ես արժանի միայն:  Դու լսո՞ւմ ես ինձ:

Ռենան խանդաբորբոք խլրտաց իմ գրկում` ասես ձգտելով ներթափանցել իմ մարմնի մեջ: Մեր շուրջը լուսաջինջ արևով ողողված ալիքները երբեմն երևում էին ճերմակափրփուր ծփանքով, երբեմն անհայտանում ու վերստին հայտնվում էին ծովի տարուբերվող մակերեսին` ցոլցլելով կուրացուցիչ լույսով:

Ճայերն անդադար ճախրում էին, երբեմնակի ուղղահայաց իջնում, նստում էին ջրերին, ճոճվում ալիքների վրա:

Ես խենթանում եմ նրա հանկարծակի նուրբ հպումից, թարթիչների տակից ինձ սևեռված ակնթարթային հայացքից, բուռն գրկախառնությունից: Ես շարունակում եմ գորովել նրան, շոյել ու համբուրել ողորկ ուսերը, ուր շողշողում էին ջրի թափանցիկ կաթիլները:

– Չէ՛, ասա՛, դու գիտե՞ս, որ դա այդպես է:

Ես հոժարակամ գլխով արեցի, ներողամիտ ժպիտով ասացի.

– Իհարկե, գիտեմ: Տղամարդու համար սերը իր ողջ կյանքն է, իսկ կնոջ համար իր կյանքի մի մասը միայն, որովհետև նա ունի բազում  այլ գործեր. կարող է ծիծաղել, երբ  իրականում ուզում է լաց լինել,  ժպտալ, երբ սաստիկ վախեցած է հարևանի մի թզաչափ շնիկի տեսքից:

Ռենան կրկին խանդավառ խլրտաց, խայտաց իմ գրկում:

– Տե՛ս ոնց էլ հնարում, վերափոխում  է իմ ասածը, բառ առ բառ կրկնում, – ծիծաղեց  նա: – Խորամանկիս նայի՛ր, իսկ  երբ ձեռնտու չէ,   բողոքում է հիշողությունից, – ասաց ու հավելեց խանդաղատանքով, – ես շարունակ ուզում եմ քեզ հետ լինել, Լեո՛: Ամեն մի սեր կատարյալ է ու գեղեցիկ յուրովի, միայն թե այն սրտի մեջ լինի, բխի միայն սրտից: Այդպես էլ կա, ես շարունակ ուզում եմ տեսնել քեզ, վայրկյաններ եմ հաշվում մինչև հանդիպում: Բաժանումը խենթացնում է ինձ, ու երբ քեզ մոտ եմ, քեզ հետ, ամեն ինչ մոռանում եմ աշխարհում, սկսում եմ հավատալ լավ բաների հնարավորությանը: Եվ այդ կյանք ասածը չնչին ու ոչինչ է թվում` երջանկության հետ համեմատած, և որ այդ երջանկությամբ պարուրված` գույնզգույն թիթեռնիկներ են  ճախրում  հիմա իմ հոգում…

Ես միանգամից շրջեցի նրան դեպի ինձ` բուռն տենչանքով համբուրելով կամակոր շուրթերը, պարանոցը, աչքերը, կրկին ու դարձյալ հղկուն պարանոցն ու հրաբորբ շուրթերը… Հագենալ չէի կարողանում:

Հետո մենք ձեռք-ձեռքի լողալով հասանք ափից հեռու, ծովի խորքում շարունակ ճոճվող խարսխավոր լողակին, որից այն կողմ անցնելը խստիվ արգելվում էր: Հետո դանդաղորեն ալիքվող ծովի մակերեսին մեջքի պառկած` երկար ժամանակ լողում էինք, և ծովը` խորունկ, մուգ կապույտ ու անեզր, մեզ մեղմ օրորում էր, մեր գլխավերևում կապտաժեռ երկինքն էր ամպի հատուկենտ մալանչներով, և  ճայերը,  որ  շարունակ  ուղեկցում  էին  մեզ` երբեմն  ետ  ընկնելով, երբեմն կրկին հասնելով մեզ իրենց կանչ ու ճռվողյունով: Հետո Ռենան, ապավինած իմ թևերին, սահում էր կուրացուցիչ ջրերի վրայով: Հետո մենք զուգահեռ լողում էինք` իմ աջ ու իր ձախ ձեռքերի մատներն իրար միահյուսած: Հետո Ռենան ասաց. «Իմ  սերը  քո  հանդեպ  ամեն օր  ու ամեն ժամ ավելի ու ավելի է ուժգնանում, երբեմն թվում է` առանց քեզ սիրտս կտոր-կտոր կլինի կարոտից», և այդ փաղաքուշ  խոսքից հոգին իմ փառավորվում էր, սիրտս անկանոն բաբախում կրծքիս  տակ: Հետո Ռոբերտը կանչեց  ափից: Նա մեզ համար մոշ էր  բերել…

 

* * * * *

 

Ծովից վերադարձանք, երբ արևն իջել, նստել էր անտառների վրա և ծառերի բարձր կատարները վառվում, հուրհրատում էին հրացոլքի շերտավոր լույսից:

– Ի¯նչ սքանչելի տեղեր են, Լեո, – ինչպես մինչև ծով մտնելը, երբ  դեռևս կանգնած էինք խճուղուց այն կողմ, դարձյալ ասաց Ռենան, երախտագետ հայացքով նայելով ինձ: – Կյանքում երբեք չեմ մոռանա… Մի՞թե այսպիսի վայրեր կան մեր հանրապետությունում՝ չգիտեի:

– Իսկ եթե Բելոկանում լինես կամ Լերիկում, Լենքորանից հիսունհինգ կիլոմետր դեպի լեռները: Գիտե՞ս ինչ տեղեր են: Հրա¯շք:

Մենք գնացինք խանութի կողմը՝ հաց առնելու: Ռենան ու Ռոբերտը մնացին դրսում, ես մտա ներս: Այստեղ ամեն ինչ կար, խառն ապրանքի խանութ էր՝ ներծծված գյուղական խանութներին յուրահատուկ նամշահոտով: Գնեցի հացը, աչքի անցկացրի մյուս իրերը: Եվ այստեղ, ցուցափեղկին ֆրանսիական օծանելիքներ տեսա՝ «Շանել № 5»: Ինչքան ժամանակ էր՝ որոնում էի Էսմիրայի համար: Ռենայի համար «Քլիմա» գնեցի. դա նրա սիրելի օծանելիքն էր, քաղաքում դժվար էր ճարվում: Եվ, ո¯վ զարմանք, գործակատարուհին գեղեցիկ մի կուլոն ցույց տվեց ինձ: Ոսկյա կուլոն էր՝ կենտրոնում ասեղի գնդիկի  մեծության կապուտաչյա ադամանդ: Շատ նուրբ աշխատանք էր, ես նույնիսկ չկարողացա թաքցնել հիացմունքս, որովհետև Ռենայի համար ծանոթ ոսկերչի մոտ հատուկ պատվերով «Լյուչիա» գործվածքի ոսկյա շղթայիկ վաղուց էի գնել, բայց կուլոն չէր հաջողվում գտնել: Առա և բարձր տրամադրությամբ դուրս եկա: Ռենան, հայացքը խանութի դռանը, սպասում էր, ինձ տեսնելով, լայն ժպիտը ծաղկելով տարածվեց դեմքին, ասես երկար ժամանակ ինձ չէր տեսել:

– Հացի հե՞րթ էր, ինչ է, – զարմացավ Ռոբերտը:

– Ռենա, տես քեզ համար ինչ եմ գնել, – մանրանրբին տուփը բացելով, ուրախ ասացի ես: – Տես ինչ սիրուն է: Սիրուն է, չէ՞:

– Սիրուն է, – շնչահատ հիացմունքով գովեց Ռենան և, ամռան արևի պայծառ ցոլքը կապույտ աչքերում, նայեց ինձ: – Շնորհակալ եմ, սա ես կպահեմ որպես թալիսման, – ասաց նա և, կուլոնը ձեռքի մեջ սեղմած, աչքերը փակ, աղոթքի պես կամացուկ արտասանեց.

 

Храни меня, мой талисман,

Храни меня во дни  гоненья,

Во дни  раскаянья, волненья,

Ты в день печали будь со мной…*

 

Ռենան բաց արեց աչքերը՝ լուսապայծառ, ջինջ, նայեց ինձ բերկրալի ծիծաղկոտ հայացքով:

– Իրոք, ի¯նչ սիրուն է, Լեո, – նորից հիացավ Ռենան, կուլոնը դրեց շուրթերին, – միշտ ինձ հետ կլինի, – քնքշանվաղուն շշնջաց նա, – և ամենուր, ուր էլ որ գնամ, ուր էլ որ լինեմ՝ մոտս կլինի, և կպահպանի ինձ չարից, միշտ կպահպանի ինձ… քեզ համար, – նա ժպտահայաց նայեց ինձ և անսպասելիորեն, խնդուն հրճվանքով միանգամից նետվեց գիրկս և, առանց Ռոբերտից քաշվելու, փափուկ տաք շուրթերով համբուրեց այտս: Հետո հանեց իմ նվիրած շղթայիկը, կուլոնը հագցրեց շղթայիկին: Ես օգնեցի նրան՝ պարանոցի վրա միացնելու հանգույցը:

– Սա քեզ, իսկ սա Էսմիրային, – օծանելիքի տուփերը մեկնելով Ռենային` ժպտալով ասացի ես: – Հիշատակ Նաբրանից:

Ռենան գորովասիրտ հայացքով նայեց ինձ, գլուխը սեղմեց իմ ուսին:

– Շնորհավորում եմ, – ասաց Ռոբերտը: – Լեո, տեսնո՞ւմ ես ինչ խերով ոտք ունեմ: Գնացինք: Արաքսյայի ամուսինը հիմա կգա, հարկավոր է շուտ մորթել:

– Լսիր, – ծիծաղեցի ես, – ի՞նչ եք կպել այդ մարդուն:

 

———————————————————————

*Պահպանիր ինձ, իմ թալիսման,

 Պահպանիր ինձ հալածանքի օրերին,

 Եվ օրերին զղջումի ու խռովքի,

 Եղիր ինձ հետ օրերին իմ վշտալի:

 

 

Ռոբերտը նոր հասկացավ, որ ինքն էլ Արաքսյայի նման է արտահայտվել և բարձր ծիծաղեց:

Արաքսյայի ամուսինը՝ Սարգիսը, արդեն եկել էր, ընկուզենու տակ կանգնած մեզ էր սպասում: Չնայած ամռան շոգին, չգիտես ինչու, ականջավոր գլխարկով էր նա: Գլխարկի մի ականջը ծիծաղելիորեն վեր էր տնկված, մյուսը՝ կախված, խոսելիս երկար քուղերը ծածանվում էին:

Բարևեցինք: Ռոբերտը նրա հետ գնաց ընտրելու գառը:

– Մի բան ուտեիք մինչև խորովածը, – առաջարկեց Արաքսյան: – Ծովից հետո քաղցած կլինեք:

Մենք հրաժարվեցինք. քաղցած չէինք:

– Դե եկեք ձեր սենյակները ցույց տամ, – ասաց Արաքսյան՝ ինձ ու Ռենային ուղեկցելով դեպի տան կից գտնվող երկհարկ նորակառույց սենյակները:

Անցյալ տարի, երբ մենք այստեղ էինք, այս օժանդակ կառույցը չկար:

– Տղաս է կառուցել, – անսքող հպարտությամբ բացատրեց Արաքսյան, իսկ Ռենային ասաց, – տղաս ու աղջիկս Սվերդլովսկում են ապրում: Ինստիտուտն ավարտել են, մնացել էնտեղ: Առևտրի բնագավառում են աշխատում, երկուսն էլ ամուսնացած են: Բայց՝ անհաջող, – հոգոցով ավելացրեց նա:

Փայտե սանդուղքներով բարձրացանք վեր: Հյուրանոցային երկսենյականոց համարի էր նման՝ բոլոր հարմարություններով, կահավորված, այգու վրա բացվող լուսամուտներով, պատերին ու հատակին՝ սինթետիկ գորգեր: Հեռուստացույց ու մագնիտոֆոն էլ կար:

Արաքսյան միացրեց հեռուստացույցը:

– Դու հանգստացիր, ես գնամ Ռոբերտին օգնելու, – ասացի ես` խանդաղատանքով նայելով Ռենային:

Աստված իմ, ինչքան եմ սիրում նրան, պատրաստ եմ չոքել առաջը, անհագ կարոտով համբուրել ձեռքերը:

– Գնա, – ժպտաց նա, և ես դուրս եկա, թողնելով նրանց մենակ. Ռենային՝ լուսամուտի առջև կանգնած, Արաքսյային՝ գյուղական հուշերով տարված:

Ռոբերտն ու Արաքսյայի ամուսինն աշխույժ զրույցի էին բռնված: Պարզվեց, որ նրանք ծնունդով հայրենակիցներ են, երկուսն էլ Շուշիի շրջանից. մեկը` Բերդաձորից, մյուսը՝ Քարինտակից: Սարգիսը ճանաչում էր Ռոբերտի հորը՝ էնկավեդեի մայոր Համբարձում Սևումովին: Ավելի ճիշտ, Սարգիսը՝ դեռ փոքր երեխա, շատ անգամ է նրան տեսել՝ կարճահասակ, մոնղոլական նեղակն մանրիկ աչքերով, թունդ հայհոյող ու դաժան այդ մարդուն:

– Շատ խիստ մարդ էր, ահուդողի մեջ էր պահում մեր գյուղարանքը, – պատմում էր Սարգիսը, – որ Քարինտակ՝ մեր գյուղ էր գալիս, մարդկանց սիրտն ահ ու սարսափ էր ընկնում:

– Ի՞նչ էր անում որ, – հետաքրքրվեց Ռոբերտը: – Ծեծո՞ւմ էր:

– Բա ինչ էր անում՝ ծեծում էր, – խուլ արձագանքեց Սարգիսը: – Գյուղխորհրդի գրասենյակում ում ասես՝ բանտարկում էր: Նրա ահից, ճիշտն ասած, գողություն-բան չկար մեր կողմերում:

– Ինձ էլ է շատ ծեծել, բան չկա, – ծիծաղեց Ռոբերտը: – Բռնիր ոտքը: Ահա այստեղից: Կուսակցությանը նվիրված մարդ էր, ասում էին պետք է ծեծել՝ ծեծում էր:

Սև գառը գլխիվայր կախվեց կեռից: Ռոբերտը գնահատող հայացքով նայեց գառանը, դանակներն իրար քսելով սկսեց սրել:

– Բայց, մեկ է, սիրտս գյուղի վրա է, – անսպասելի ասաց Սարգիսը: – Ճիշտ է, քշեցին բերին փեզո, սակայն մեր սիրտը գյուղից չկտրվեց, մնացինք գյուղին կարոտ: Մեկ է, ես էստեղ մնացողը չեմ, քյիսըմ գյուղ:

– Ռոբերտ, – հեռվից կանչեց Արաքսյան, – խնդրում, աղաչում, պաղատում եմ, էդ մարդուն տարեք Բաքու, գնացքով ճանապարհ դրեք, մեղք է, թող գնա իրենց գյուղը:

Սարգիսը ետ նայեց, խեղճ-խեղճ ժպտաց:

– Երեսուն տարի է, նույն խոսքն եմ լսում՝ մեր շենը կարոտեսըմ, քիիս ըմ գիուղ, – բերանը թեք ծաղրեց նա: – Գնա, – հրամայողաբար ավելացրեց Արաքսյան: – Տան գործերը ես եմ անում, բոստանը ես եմ բեջարում, լոբին ես եմ ջրում, կովերը ես եմ կթում, ձեռքովը ոչ մի բան չի գալիս, հենց վաղը շալա-քյուլադ հավաքիր ու գնա: Մի տեսնեմ՝ ինձնից բացի քեզ ո՞վ պիտի պահի:

Սարգիսը այտը ծուռ քմծիծաղեց բեղի տակ, կամաց ասաց.

– Տղաս կպահի:

Արաքսյան լսեց, չարախնդորեն ծիծաղելով ասաց.

– Տղան քոնը չի, իմն է: Քո հույսին մնար՝ էն էլ չէր լինի, – ասաց, լիաթոք ծիծաղեց գլուխը ետ գցած: – Աստված չաներ՝ քեզ գար, քեզ նման անբանի մեկը կլիներ: Պիտի տավարի մոտ նստեր, բերանը բաց հորանջեր: Բայց էն մեծ քաղաքում մի ամբողջ գաստրոնոմ է ղեկավարում, և բոլորը գոհ են: Պատմիր նրանց, թե ոնց ես մեր տասներեք ոչխարը գողանալ տվել:

– Էհ, զահլա տարավ, – կամացուկ, որպեսզի կինը չլսի, ասաց Սարգիսը՝ դարձյալ քմծիծաղ տալով բեղի տակ:

– Օրը ցերեկով ոչխարն աչքի առաջից տարել են՝ չի տեսել:

– Որ հրացան լիներ՝ չէին տանի, – արդարացավ Սարգիսը:

– Հրացանն էլ կտանեին, – համոզված ասաց Արաքսյան: – Երանի թե ոչխարի հետ՝ քեզ էլ տանեին: Քեզ էլ որ տանեին, – ասաց նա, – կհաշվեինք՝ տասնչորս ոչխար են տարել:

Ասաց ու բարձր ծիծաղեց:

Սարգիսը ձեռքը թափ տվեց՝ դեմքի մի այնպիսի արտահայտությամբ, որ նշանակում էր՝ հավես չկա գլուխ դնելու քեզ հետ:

Նա Ռոբերտից սիգարետ վերցրեց, ծխեց:

– Մեր Քարինտակը հերոսական գյուղ է, – հպարտությամբ ասաց Սարգիսը: – Երգ էլ կա մեր գյուղի մասին.

Քարինտակը խոր ծյորա,

Քըրքարոտ հըղեյա, ծյորա,

Յարիս ըսեցեք միշտ հիշի՝

Կռեվներում ես կորա…

Մերս երգում ու լաց էր լինում: Հայրենական պատերազմում ինչքան հայ է կորել՝ բոլորը Կերչում են խփվել: – Նա հուզված տարուբերեց գլուխը, մի պահ մնաց լուռ, հետո ասաց, – Քարինտակ են ասում մեր գյուղին, որովհետև քերծի տակ է, իսկ քերծի վրա Շուշի քաղաքն է: Էդ բարձունքից քանի-քանի անգամ քարեր ու վառված անվադողեր են գլորել գյուղի վրա: Մեր գյուղացիք, իմ մերս նույնպես, իրենց աչքով են տեսել՝ 1920-ի մարտին, երբ թուրքերը Շուշին վառել էին, էդ բարձունքից հայ կանանց ու երեխաներին նետում էին անդունդը: – Սարգիսը դարձյալ հուզվեց, քիչ լռեց: – Բայց պատմության մեջ չի եղել էնպիսի մի դեպք, որ կարողանային մեր գյուղը գրավել: Քարքարոտ է մեր գյուղը, բայց սիրուն, – երանությամբ ասաց նա: – Մեր գյուղացի Գերասիմ Սուլեյմանյանին, որը նամակ էր գրել Մոսկվա՝ Ղարաբաղը Հայաստանի հետ վերամիավորելու մասին, տարան աքսոր, գյուղից տանելիս արտասունքն աչքին ասել է. «Ախ, իմ ծնող քարեր, իմ ծնող աղբյուրներ, մնացիք անտեր»:

– Աղբյուրներ շա՞տ կան ձեր գյուղում, – հարցրեց Ռոբերտը:

– Շա¯տ, և ի¯նչ աղբյուրներ՝ սառնորակ, քչքչան ու գլգլան, – ոգևորվեց ու թախծեց Սարգիսը: – Օխնա աղբյուրը, Քարե աղբյուրը, Պեխին աղբյուրը, Որսի աստված աղբյուրը, Կրմնջին աղբյուրը՝ որ մեկը թվես: Լիպա անունով աղբյուր էլ կար, տաշած քարերով սարքած, վրան՝ հայերեն տառերով կամար: Կռվից առաջ քանդել, քարերը տարել են Շուշի՝ ռայկոմի համար շենք կառուցելու: Հոնուտի ձորում էլ լավ աղբյուր կա, Շոր աղբյուր ենք ասում, ջրից շալք է ելնում: Աղբյուրի վրա կառուցման թիվը կա՝ 1248 թիվ: Իսկ էդ աղբյուրից վերև Ծռտեն կարանն է, շա¯տ բարձր տեղ է, թուրքերն էդտեղից նույնպես շատ հայեր են թափել ձորը, և ոչ միայն հայ, տասնմեկ ռուս կնոջ ու մի աղջկա ևս գցել են անդունդը: Դուք տեսե՞լ եք Շուշվա ավերակները, – հարցրեց Սարգիսը և պատասխանի չսպասելով դառնությամբ ասաց, – ես տեսել եմ, էսօրվա պես միտս է, երկու շարքի քարե տներ՝ երկու, երեք, չորս հարկանի, բաց տանիքներով, կրակից սևացած պատերով: Տղաներով թութ, մոշ ու խամբար էինք տանում Շուշի, ծախում, հաշվել էինք, տետրակում գրել՝ յոթ հազարից ավելի այրված տուն կար: Հետո դրանք բուլդոզերներով քանդեցին, հողին հավասարեցրին: Ինչո՞ւ էդպես արին՝ անհասկանալի է, կարելի էր, չէ՞, վերանորոգել: Մի ամբողջ քաղաք հողին հավասարեցրին: Անմարդկային բան էր դա: Բայց ցուցումը, ասում էին, վերևից, Բաքվից էր եղել: Մարզկոմի քարտուղարն էդ ժամանակ Շահնազարովն էր, նրա օրոք է եղել:

Ռոբերտը վարժ ու արագ շարժումներով մաշկում էր գառը: Նա քերթած, հակառակ կողմի վրա շրջած գառան մորթին մի գունդ արեց, որը շարունակ սահում, դուրս էր պրծնում ձեռքերի տակից, նայեց գիրուկ կողերին ու ճերմակ կլոր դմակին, գոհ ժպտաց:

– Ախպերո, տեսնո՞ւմ ես ինչ տղա եմ, – նայելով ինձ՝ աչքերը լայնացրած ժպտաց Ռոբերտը: – Ամեն ինչ ձեռքովս գալիս է: Գալի՞ս է, թե ոչ:

– Գալիս է, – համաձայնեց Սարգիսը, շարունակեց իր պատմությունը, – Աղա-Մուհամմեդ խանը 1795-ին ուղիղ չորս ամիս ուզում էր գրավել Շուշին ու էդպես էլ չի կարողանում գրավել, կատաղած գնում, կրակի է մատնում Թիֆլիսը: Իսկ 1826 թվականին, երբ պարսկական զորքերը շրջապատել էին Շուշին, մեր գյուղից մի աղջիկ, Իվետանց ազգից, անունը Խաթուհի, ձորի ջաղացում ալյուր է աղում, քերծի ծերպերի միջով հասցնում ռուսական ջոկատի սովյալ զինվորներին: Քառասունյոթ օր պաշարված մարդկանց թաքուն ալյուր է հասցնում: Հետագայում, ռուսների երաշխավորությամբ, նա մինչև իր կյանքի վերջը  ցարի կողմից նշանակված  թոշակ էր ստանում:

– Քանի՞ տուն կա ձեր գյուղում, – հետաքրքրվեց Ռոբերտը:

– Մինչև տասնութ թիվը երեք հարյուր տասը տուն կար, հիմա դրա կեսն է մնացել: Ես որ դպրոցում սովորում էի՝ երկու հարյուր վաթսուն աշակերտ ունեինք, հիմա հարյուր քսան աշակերտ է: Որ ֆաբրիկա կար՝ շատ լավ էր, մերս էլ էդ ֆաբրիկայում էր աշխատում, ստախանովական էր: Հիմի ֆաբրիկան փակել են, – տխրաձայն լրացրեց Սարգիսը: – Որ գործ չլինի՝ մարդ գյուղում ի՞նչ պիտի անի: Դրա համար էլ գնալով մարդիկ քչանում են: Յոթ հարյուր տարի առաջ մեր գյուղը հայոց բանակին շատ զինվոր է տվել: Ասկերանի կռվում չորսհարյուր ղարաբաղցիներ, որոնց մեջ նաև մեր գյուղացիք, կռվել են թուրքական բանակի դեմ ու հաղթել: Իսկ 1919-ի ամռանը, անգլիացիների թնդանոթներով զինված մուսավաթականները հարձակվում են մեր գյուղի վրա ու էլի պարտվում: Բաքվում տասնութ թվին քաղաքը թուրքերից պաշտպանելու համար մղված կռիվներին մեր գյուղից հարյուրից ավելի մարդ է մասնակցել: Էդ կռվում զոհված հայ հերոսները թաղված էին հայոց Մեծ եկեղեցու բակում, էն, որ հիմա կոնսերվատորիա է՝ էդ տեղում, եկեղեցին քանդեցին, գերեզմաններն էլ հետը: Չէ, պիտի գնամ, ես էստեղ մնացողը չեմ:

– Այ մարդ, ի՞նչ ես կոտրած գդալի պես տվել մեջը, ի՞նչ ես լեզվիդ տալիս, – հեռվից կատաղած վրա տվեց Արաքսյան: – Ոնց որ երկու ամսական երեխան օրորոցում՝ քնած լինի, թե արթուն, սիգարետը սոսկայի պես բերանից չի հանում. մոր փորից էդպես պարավոզի նման ծուխ անելով է դուրս եկել: Վերցրու մի գործ արա, էդ անտեր գլխարկդ հանիր գլխիցդ, շամփուրները գտիր բեր, կրակը վառիր:

Սարգիսը շփոթվեց, երևի անհարմար զգաց, խեղճ-խեղճ ժպտաց՝ նայելով մեկ ինձ, մեկ Ռոբերտին: Հետո շրջվեց, գլխահակ գնաց այգու կողմը: Արաքսյայի մոտով անցնելիս, առանց կանգ առնելու նա ցածր կշտամբեց կնոջը.

– Ամոթ ասած բանը չունե՞ս դու: Էս օտար մարդկանց մո՞տ էլ պիտի քեզ ցույց տաս:

– Էստեղ քեզանից բացի օտար մարդ չկա, – փութկոտ ու կայտառ արձագանքեց Արաքսյան՝ նվազագույնս անգամ ուշադրություն չդարձնելով նրա դիտողությանը, – մեկը կեր, մեկն էլ մատաղ տուր, որ նրանք էստեղ են, թե չէ՝ ցույց կտայի քեզ, – և միանգամայն անսպասելի, բազեի պես վրա հասնելով՝ այնպիսի թափով հարվածեց ամուսնու գլխին, որ նրա գլխարկը հրթիռի պես սլացավ ցանկապատի վրայով: – Քեզ չե՞ն ասում գլխարկդ հանիր, – իր արածից գոհ՝ սրտանց ծիծաղելով ավելացրեց նա:

Սարգիսը մի պահ գունատված կանգնեց, այնուհետև սուս, գլուխն օրորելով դուրս եկավ բակից, գլխարկը գտավ, թափ տալով դրեց գլխին՝ դարձյալ մի ականջը վեր տնկված, մյուսը՝ կախված, և, առանց որևէ մեկին նայելու, լռին գնաց տան ետևը՝ երևի վառելափայտ բերելու:

– Մինչև հինգ րոպեն կրակը վառած լինի, – ձեռքերը կողքերին կանթած՝ նրա ետևից հրահանգեց Արաքսյան:

– Արաքսյա, – ասաց Ռոբերտը, – քաջ նախնիներ ունեցող էդ մարդուն ո՞նց ես էդպես խեղճացրել:

– Որովհետև իմ նախնիներն ավելի քաջ են եղել, – խոսքի տակ չմնաց Արաքսյան:

 

* * * * *

 

Անհասկանալի էր՝ լուսնյակը մութ ծովի՞ց ելավ, թե՞ տնամերձ այգիների ետևում թաքնված էր՝ մենք Արաքսիայի բակից նրա վեհաշուք սահանքը դեպի ամառային մեծ, կայծկլտուն աստղերով լի երկինք՝ միանգամից տեսանք: Բարձրանում էր լուսնյակը դանդաղ հանդիսավորությամբ՝ իր արծաթե շողերը սփռելով գյուղական ամայի փողոցների ու քնած անտառների վրա: Լույսից խաբված՝ ոչ հեռու անտառում ու հենց մեր կողքին, այգու խորքում, սկսեցին երգել հավքերը: Երգում էին ձայն-ձայնի՝ առանց ընդմիջում տալու մեկը մյուսին: Ռենան ժպտում էր՝ ականջը նրանց ձայներին, երազկոտ հայացքը հեռավոր երկնքին:

Այստեղից, սաղարթախիտ ընկուզենու տակից, հեռու-հեռու աստղազարդ երկնքում առկայծող աստղերը մոտ էին թվում իրար, այնինչ և՛ շողշողուն այդ աստղերը, և՛ Մեծ արջի համաստեղությունը, որի շուրջը նույնպես անընդհատ առկայծում, մարմրում էր աստղերի բույլը, իրականում միլիոնավոր պարսեկ հեռու էին Երկրից ու միմյանցից, և կապտամանուշակագույն այդ անծիր հեռուներից էին հղում իրենց անհատնում լույսը:

Հեռու-հեռավոր այդ աստղացող լույսն էր հիմա արտացոլված Ռենայի լուսաշողշող աչքերում և, նայելով նրան, ես չէի կարողանում զսպել իմ հախուռն բերկրանքը նրա շլացուցիչ տեսքից և, հայացքս երկնքին, երախտիքի աղոթք էի խնկարկում մտովի առ Աստված, որ այսպիսի մեծ, անասելի մեծ երջանկություն է պարգևել ինձ:

– Կախարդական երեկո է, – շշնջաց Ռենան, Արաքսյայի շալի մեջ փաթաթված՝ քիփ սեղմվելով ինձ. ծովից պաղ քամի էր փչում, Արաքսյան տնից շալը բերել, գցել էր նրա ուսերին:

«Հանկարծ կմրսի», – մտերմիկ հարազատությամբ շշնջաց նա:

– Սարգիս, կարո՞ղ ես մի բան երգել, – արդեն բավականին խմած՝ ասաց Ռոբերտը:

Այդ ո՞ր խմած մարդը չի կարող երգել: Բայց, հավանաբար, Ռոբերտն ինքն էր ուզում երգել, պատրվակ էր հարկավոր:

– Որևէ մի երգ, – ասաց Ռոբերտը:

– Պետք չի, – բողոքեց Արաքսյան: – Նա երգել չգիտի:

Ի հեճուկս կնոջ՝ Սարգիսն անսպասելի վիզը ձգեց, երգեց. «Ափսո¯ս, կյանքս, կյանքս գնաց, վերջացավ, հազար ափսոս, վաղ գարնան պես շուտ անցավ, ջահելության հավքս, ասեք՝ ե՞րբ երևաց, ե՞րբ ծլվլաց ու ե՞րբ չվեց՝ չիմացա»:

Սրտանց էր երգում Սարգիսը և վատ չէր երգում: Չէի սպասում, զարմացած նայեցի նրան՝ փոքր-մոքր, անթրաշ, գունաթափ պիջակը թևատակի մոտ պատռված:

– Տեսնո՞ւմ ես՝ ոնց է երգում, – գովեց Ռոբերտը, – իսկ դու ասում էիր՝ մորթենք: Բա էդ ձենով մարդուն կմորթե՞ն:

Արաքսյան ծիծաղեց, ասաց.

– Թաքնված տաղանդ է, տարեք, թող հեռուստատեսությամբ երգի: Փող կտա՞ն:

Ռոբերտը գլխով արեց:

– Դե որ կտան՝ ես էլ եմ երգում, – ասաց Արաքսյան և միանգամից երգեց՝ գլուխը տմբտմբացնելով.

 

Լուսնյակ գիշեր, բոլորովին քո¯ւն չունեմ,

Ինձ տեսնողը կարծում է, թե՝ տո¯ւն չունեմ,

Ա¯խ, տուն չունեմ, ա¯խ, տուն չունեմ…

 

Արաքսյան խորը շունչ քաշեց, աչքերը փակ շարունակեց՝ դարձյալ գլուխը տմբտմբացնելով.

 

Տուն էլ ունեմ, տեղ էլ ունեմ,

Մենակ սիրած յա¯ր չունեմ,

Ա¯խ, յար չունեմ, ա¯խ, յար չունեմ…

 

Նա հանկարծ արտասվեց և, մատներով սրբելով աչքերը, արցունքաժպիտ չանչ արեց ամուսնուն.

– Առ է, թաղեմ իմ փայ սիրած յարը: Լավա մեր գյուղացի գիժ Ռոմային  գնայի,  քան  քեզ:

– Բա ուզելա՞, որ գնաս, –  վրա բերեց Սարգիսը:

Ռենան խնդումներես նայում էր:

– Քիս իմ մեր շենը, – խմած ու խռպոտ արտասանեց Սարգիսը: – Ես մնաս չըմ ըստեղ :

– Վեր կաց, Մոսկվա-Բաքու գնացքը Խուդաթ կայարանում ահագին կանգնում է, կհասցնես, ժամանակ կա դեռ, – ծիծաղեց Արաքսյան: – Գնա, մի երկու մուղղամմաթ կասես, առանց փող կտանեն:

Ռոբերտն էլ երգեց, նրա երգն էլ սրտառուչ էր, իսկ վերջին բառերն արդեն սեփական հորինվածք էին: «Ա¯խ, ինչ լավ օր է, – երգի եղանակով ձգեց նա, – տանեմ ձեր ցավը, այսօրվա օրն է ամենից լավը»:

Քանի գնում, գիշերվա զովն ավելի էր զգացնել տալիս իրեն:

– Կմրսես, գնա ներս, – ասացի ես Ռենային անսահման քնքշանքով: – Արաքսյա, խնդրում եմ, տարեք սենյակ:

– Աչքիս վրա, – խնդումնասիրտ անմիջականությամբ ասաց Արաքսյան, ջահելավարի ելավ տեղից, թևանցուկ արեց Ռենային: – Գնանք:

Ռոբերտը կրկին լցրեց բաժակները:

Սարգիսը նորից երգեց, և դա արդեն իր հայրենի քաղցրաբարբառով էր. «Սարի սեռին մի կարմյուր թոխպ՝ կամանց-կամանց սըվացավ. մարդի բախտը ըսօր՝ կարմյուր, էքյուց, տեսեր, սվացավ, – երգում էր Սարգիսը գլուխն օրորելով: – Ըսօր ջահիլ, էքյուց պառավ, էս հինչ յամա¯ն տնազ ա, էս աշխարհը լյուս ցերեկավ, պեց ըշկերավ արազա: Լո¯խ արազա»:

Մենք դեռ երկար ժամանակ նստած էինք, թեպետ տեղս տեղ չեր տալիս, ուզում էի գնալ Ռենայի մոտ, պարզապես անհարմար էի զգում Ռոբերտին մենակ թողնել:

– Դուք ջահել եք, իսկ ես պառավեցի, – մտամոլոր ասաց Սարգիսը: – Ես գյուղիս պարտք ունեմ տալու, ինձ ծնեց, սնեց-մեծացրեց, ու ես ոչինչ չարեցի նրա համար: – Ասաց ու վիզը կրկին ձգելով երգեց, – «Սայաթ-Նովա, տարիդ իլավ քառասուն, դուն մահի հիդ, մահը քեզ հիդ հաս-հաս է», – երգեց ու լաց եղավ:

Հետո հանգստացավ, արդեն հանգիստ ձայնով, բայց մի տեսակ կարեկցանքով ու ներողամիտ ժպիտով ավելացրեց.

– Տկլոր, սոված, մեր հերը ֆրոնտում կորած, երեք ախպորցով մեզ քշեցին փեզո ու հավիտյան մնացինք մեր սար ու ձորին կարոտ: Սումգայիթ շենք չկա, որտեղ աշխատած չլինեմ՝ սվաղող բանվոր եմ եղել, ծեփածո երեսապատվածք եմ արել, աբլիցովկա այսինքս, քանի-քանի շենքեր ենք սարքել, է¯, թիվ ու համբարք չկա: Բայց, դե, ո՞վ է գնահատողը, գնահատող չկա: Ի միջի այլոց, – ավելացրեց Սարգիսը, – էստեղ, Նաբրանի ծմակներում նույնպես հայկական տառերով գերեզմանատներ կան, հին-հին գյուղատեղեր, ինքս եմ տեսել… Էս կողքի Ղասումքենդում, շատ մեծ գյուղ է, Բաքվից ավտոբուս է գալիս՝ «Բաքու-Կասումքենդ», Ադրբեջանի մեջ չի՝ Դաղստանին է պատկանում, մեր հարևանն էդ գյուղից է, թաղում էինք գնացել, գերեզմանոցում մեծ թվով սրբատաշ տապանաքարեր կան՝ հայերեն մակագրություններով: Շա¯տ ծեր լեզգի մի մարդ ինձ ասաց, որ իրենց նախնիները հայեր են եղել: Հա, էդ քարերից մեկի վրա, երևի հարուստ մարդու քար է եղել, հետաքրքիր գրվածք կար, միտքն, ուրեմս, սա էր՝ այսինքս, ես էդպիսին էի՝ ինչպես դու հիմի, դու կդառնաս էնպիսին՝ ինչպես ես հիմի… Տեսնում եք՝ ինչ խոսք է: Էհ, ի՞նչ հասկացանք էս կյանքից, քամու բերանն ընկած չոր տերևի պես եկավ ու անցավ… – Սարգիսն անսպասելի կրկին երգի անցավ, – «Կերչի հողը քար ու ղռա, գյուլլեն գլխիս կփռփռա…»:

Ռոբերտը Սարգսի հետ նույն սենյակում էին քնելու: Ի վերջո, ես նրանց թողեցի ընկուզենու տակ զրուցելիս, ինքս գնացի Ռենայի մոտ:

Լույսերը մարած էին, բայց Ռենան քնած չէր: Հեռուստացույցից հորդող լույսի մեջ, ձյան պես սպիտակ անկողնում, ներքնաշորով կիսապառկած, գլուխը բազկին հենած ինչ-որ հաղորդում էր նայում: Տեսա՝ իմ անկողինը նույնպես կից սենյակում պատրաստ էր:

– Չե՞ս քնել դեռ, – սիրով, անհուն հոգածությամբ հարցրի ես, կողպեցի դուռը, պիջակս անփութորեն նետեցի բազմոցին, մոտեցա նրան:

Լուսափեղկը բաց էր, պարզ լսվում էր ծովի անհամաչափ ու խուլ շառաչը: Ինչպես սրբապատկերի առջև՝ ես չոքեցի Ռենայի դիմաց:

Սիրտս անհանգիստ, հուզումնալից խփում էր:

– Թե իմանայիր՝ կուլոնն ինչպես է սազում քո սիրուն պարանոցին…

– Ճի՞շտ: – Ռենան՝ լույս ճառագող մարմնով, անկշիռ ու ճկուն, կիսաբարձրացավ տեղից, մանրիկ ալիքներով իջնող ոսկեզօծ խոպոպները ձեռքի վարժ շարժումով տանելով մի կողմ, շփոթված ժպտաց՝ քնքույշ ձեռքերով մեղմորեն գրկելով ինձ: – Գիտե՞ս Էսմիրան ինչ ասաց մի անգամ… Ես նստած դաշնամուր էի նվագում՝ Շուբերտի սերենադը, ինձ վրա զգացի մեկի հայացքը: Շրջվեցի՝ Էսմիրան, անաղմուկ ներս է մտել և, բազմոցին ծալապատիկ նստած, կատվիկի պես նայում է: Նրա կարծիքով, եթե ես, գրքերս, կոնսպեկտներս թողած՝ Շուբերտ եմ նվագում, ուրեմն, դարձյալ քո մասին եմ մտածում, կարոտել եմ: «Մի տանջվիր, զանգե՞մ խոսես հետը», – ծիծաղելով ասաց նա: Եթե նա իմանար՝ որտեղ եմ ես հիմա: Լեո, ինքս էլ չեմ հասկանում՝ ինչ եմ անում, խելքս կորցրել եմ լիովին: Աստված չանի, մերոնք իմանան իմ այս արածները, երկու հարյուր քսան կիլոմետր քաղաքից հեռու, իմանան՝ գիտե՞ս ինձ ի¯նչ կանեն… Բայց ես հո երջանիկ եմ, – տաք շնչով այրելով դեմքս՝ շշնջաց Ռենան: – Ես երանության մեջ եմ ուղ­ակի… Չեմ կարողանում հավատալ, որ երազ չէ սա իրոք և ոչ էլ մտապատրանք, որ սա իրականություն է, որ դու, ահա, այստեղ ես, իմ կողքին, ես տեսնում եմ քեզ: Կասկածում եմ նույնիսկ, որովհետև այսքան մեծ երջանկություն մի մարդու չի կարող տրվել:

Ես նայում էի շարունակ շարժվող նրա ատրագույն հույր շուրթերին, շուրթերին, շուրթերին, և հոգիս ափեափ լցվում էր խանդաղատանքով:

– Անուշիկս, աննմանս, – թոթովեցի ես: – Աստված այս ինչպես է ստեղծել կնոջը, մինչև հիմա անհայտ մոգական ինչ հզոր ուժ է դրել նրա մեջ, որ նա, իր թուլությամբ հանդերձ, ամենազորեղ տղամարդուն անգամ կարող է հուզել, առինքնել լուսաշող մի նայվածքով: Եվ Արարչի միակ ավարտուն գործը գիտե՞ս որն է, այն, որ ստեղծել է կնոջը՝ այսքան սքանչելի, այսքան հրաշագեղ ու անթերի, – ես համբուրեցի նրա շուրթերը, – իմ քաղցրս, իմ հոգիս, բուրումնավետ մեղրախյուս է կաթում քո շուրթերից…

Ես իմ պապակ շուրթերը չէի կարողանում կտրել ցանկագրգիռ այդ շուրթերից, հեռուստացույցի երբեմն մարող ու կրկին հորդող կարմրածիրանագույն լույսերից գունագեղված դեմքով՝ սքանչելի էր Ռենան, ես անկշտում համբուրում էի նրան, խենթանալով քաղցր խոնջանքից ու երջանկությունից, հետո լուսինը միանգամից դուրս եկավ տան ետևից, և նրա արծաթազօծ շողերը շռայլորեն լուսավորեցին և՛ մեզ, և՛ ամբողջ սենյակը:

Հրաշք էր Ռենան այդ լուսնալույսի մեջ՝ ինքն էլ լուսնալույսից ելած աստվածուհի: Ժանյակավոր թափանցիկ կապույտ գիշերանոցի տակից ուրվագծվող կաթնահունց մարմինը՝ ելևէջ կորագծերով, արքայամորու պես մուգ վարդագույն պտուկներով պիրկ կրծքերը կանչում, ձգում էին: Երկար թարթիչներով կիսախուփ աչքերը, անհամբերությամբ կծկված բոցավառ շուրթերի տաք շշունջը. «Արի, արի ինձ մոտ, շուտ», նրա նրբատաշ մատների վարանոտ դողը՝ վերնաշապիկիս կոճակներին, արագացող շնչառությունը, երբ սիրագրգիռ քնքշանքով գրկել էի նրան, և իմ մարմինը զգում էր նրա ձեռքերի, քնքշանքով ու կրքով լեցուն ձույլ կրծքերի, շրջած ափսեի մեծության ողորկ փորիկի, ազդրերի, ամբողջ մարմնի արբեցնող հարազատ ջերմությունը, – այդ ամենը թվում էր երազային, անիրական: «Սիրելիս, սիրելիս, սիրելիս, – բեկբեկուն հառաչով շշնջում էին Ռենայի անարատ տաք շուրթերը, – ես քոնն եմ, սիրիր ինձ, ես ընդմիշտ քոնն եմ», – մարող շշուկով կրկնում էր նա: Իմ ձեռքերն անհագ գրգանքով փաղաքշում էին նրա հեզաճկուն բարալիկ մարմինը, որ այնպես սքանչելիորեն լայնանում էր բարեկազմ կոնքերի վրա, ես ուզում էի սիրել նրան, ձուլվել նրան իմ ամբողջ էությամբ, մարմնով, սիրով, խանդով, կրակոտ կրքերով, զգացմունքներով ու մտքերով, իմ ծնոտը, շուրթերը, իմ ամբողջ դեմքը քսվում էին նրա պրկված բարձր կրծքերին, վարդագույն շրջանակներով ցցուն պտուկները խռովկան ըմբոստանում էին ասես՝ ազատվելով իմ անհագուրդ շուրթերի բռնությունից: «Լսո՞ւմ ես, ես քոնն եմ, – կրկնում էր Ռենան շնչահատ, դողացող ձայնով, և նրա անուշահոտ փթթուն տաքուկ մարմինը, որ ասես մարում էր իմ ամեն մի հպումից, ակամայաբար մղվում էր ընդառաջ, – իմ սիրտը քեզ է պատկանում, ես քոնն եմ, ամբողջովին քեզ եմ պատկանում, արա ինձ հետ ինչ ուզում ես… Դու ես ինձ առաջինը համբուրել, և ես քոնն եմ հավիտյան»: «Ոչ, ոչ, ոչ, – շշնջում էի ես, շնչակտուր հևքով անհագորեն համբուրելով նրան՝ մետաքսյա մազերի ծայրից մինչև ոտնամատները, ու վերստին ու նորից՝ նազուկ ոտնամատներից մինչև ոսկեգույն թարթիչներով զմայլուն աչքերն ու կամար հոնքերը, միաժամանակ ձգտելով կասեցնել անբացատրելի տենդով բռնկված իմ արյան եռքը: – Ոչ ոք, ոչ ոք, ոչ ոք չի կարող դիմանալ քո հմայքին, Ռենա, վարդի պես բացված քո շուրթերի դյութանքին, քո մարմնի քաղցր կախարդանքին ոչ ոք չի դիմանա»: «Դու հո դիմանո՞ւմ ես»: ««Դժվարությամբ, Ռեն, դժվարությամբ»: «Գուցե չե՞ս սիրում ինձ, – տագնապած շշնջում էին Ռենայի շուրթերը: – Չե՞ս սիրում ինձ»:  «Սիրում եմ, –  ի պատասխան տենդոտ մրմնջում էին շուրթերս, – շատ եմ սիրում, Ռենա, շա¯տ, դրա համար էլ չեմ կարող դիպչել քեզ, քո պատիվը քո հարստությունն է, այն թանկ է ամեն ինչից»:

Ես գուրգուրում, փայփայում, խելահեղ կրքով շարունակ ու անդադար համբուրում էի իմ չքնաղագեղ Կիթերուհուն, իմ Սուլամիթին, մինչև նա քնեց՝ գլուխը իմ կրծքին: Եվ ինձ դարձյալ հուզում էր այս ամենը՝ Ռենայի քնած տեսքը՝ քնի մեջ ժպտացող մարջանագույն կոկոնած շուրթերով, հանդարտված, հազիվ նկատելի շնչառությունը, ծղրիդների երգը՝ պատուհանի տակ, ծովի հեռացող ու մոտեցող անդադրում շառաչը՝ տան ետևում, ցանկապատից այն կողմ, ընկուզենու տերևների շարժուն շրշյունն ու խշշոցը՝ թեթև քամուց, գիշերային մշակի, այդ անտեսանելի գիշերահավքի ձայնը՝ անտառի հեռու խորքում, աքաղաղի՝ լուսայգն ավետող քնաթաթախ կանչը՝ գյուղի ծայրին, և նրա թրթռումնային բեկբեկուն զիլ արձագանքն այստեղից, Արաքսյայի բակից…

 

* * * * *

(181)

Առավոտյան, լույսը դեռ նոր բացված, արթնացա: Արևը դեռևս չէր երևում ծովի ետևից, բայց պատերին վետվետում էին ծիրանագույն լույսի քառակուսիները: Բազմերանգ գորգն ասես վառվում էր շերտավոր կարմիր լույսից: Ես մի թուղթ գտա, այնտեղ գրեցի Ռենայի սիրած երգերից մեկի սկզբնաբառերը՝ «Տխուր իմ երգով ես չեմ արթնացնի իմ գեղեցկուհուն, թող քաղցր քնի» և, թուղթը դնելով նրա կողքին, փոքրիկ սեղանին, զսպանակվող գորգի վրայով անշշուկ դուրս եկա ապակեպատ նեղլիկ պատշգամբ, իջա բակ:

Ռոբերտն ու Արաքսյան մեքենայով գնացին մոտիկ Յալամա՝ ձուկ բերելու: Արաքսյայից թաքուն ես փող տվեցի Ռոբերտին՝ վճարելու ձկան ու երեկվա գառան համար, Ռոբերտը չէր ուզում փողը վերցնել, բայց ես ասացի, որ կնեղանամ, և նա տեղի տվեց:

Սարգիսը նախիրն արդեն հանդ էր տարել, ու մենք այդպես էլ նրան չտեսանք այլևս:

Այգու միջով անցա, մտա անտառ: Խոտերը ծածկված էին լուսաբացի արևոտ շողշողուն ցողով: Տերևների մեջ երգող կարմիր բերանով դարչնագույն փոքրիկ թռչնակը չկար: Գուցե կա՞ր, բայց չէր երգում: Երեկ նա հատուկ Ռենայի համար էր, երևի, դայլայլում: Հաճելի է անտառի լռությունը ոսկեվորված այգաբացին: Ինչ-որ անբացատրելի խորհուրդ կա այդ լռության մեջ: Դուրս գալով արահետից՝ ես խորացա անտառում: Փտած տերևների, խոնավ հողի ծանոթ սուր հոտը, տերևների տակ թաքնված առվակի մեղմ խոխոջյունը, կեռնեխի անդադրում երգն ու կկվի տրտում կանչը, իրոք, ակամա ինձ հեռավոր ու հեքիաթներով լի ուրիշ աշխարհ են տանում: Այդ հեռավոր աշխարհում էր ապրում Հայրիկը: Բարձրահասակ, շեկ ու նիհարավուն, սրբապատկերի պես անմեղ ու բարի դեմքով, երեսի սպիտակ, փափուկ մազը եկած իմ հոր հայրը, որին թոռները Հայրիկ էին կոչում: Կար և իմ Մաշո Մեծ մաման՝ հեզ ու խոնարհ, խեղճ ու կրակ մի կին, հորս մայրը: Նրանք հիմա էլ կան, տանջանքով ու տառապանքով ութ զավակ մեծացրած՝ չորս պատերի արանքում ապրում են նրանք մեն-մենակ, զուրկ ու չարքաշ՝ աչքները հեռու քաղաքներում մոլորված իրենց զավակների ու թոռների ճանապարհին:

Այն ժամանակ ես վեցերորդն ավարտել, փոխադրվել էի յոթերորդ դասարան, հայրս պիտի գար իմ ետևից, որ տաներ Սումգայիթ, հետագա ուսումս այնտեղ պիտի շարունակեի: Ես դա չէի ուզում: Չէի ուզում մենակ թողնել Հայրիկին ու Մեծ մամային: Աշխարհի ողջ բարությունն իր մեջ ամփոփած իմ Մեծ մաման գարնան արևոտ մի օր, նայելով այգում ծաղկած ծառերին, ափսոսանքով ասաց. «Ապրելը պիտեր, մեռնելը չպիտեր»: Բնածին տաղանդ էր նա, Առաջաձոր գյուղի երկդաս վարժարանում որոշ ժամանակ սովորել էր, բայց ինչ անցել էին՝ անգիր գիտեր, հիշում էր: «Вставай, проклятьем заклейменный, весь мир голодных рабов*», – արտասանում էր նա երանավետ անուշ հայացքով, իսկ ինչպիսի թրթռուն, քաղցր ձենով էր երգում.

 

Ամպի տակից ջուր է գալի,

Դոշ է տալի, փըրփըրում.

Էն ո՞ւմ յարն է նըստած լալի

Հոնգուր-հոնգուր էն սարում:

Այ պաղ ջուրեր, զուլալ ջուրեր,

Որ գալիս եք սարերից,

Գալիս՝ անցնում հանդ ու չոլեր,

Յարս էլ խըմե՞ց էդ ջուրից:

 

Նույն թրթռուն ձայնով էր նաև արտասանում՝ «Ո՞ւր ես վազում, այդպես արագ, այ դու խելառ, սիրուն գետակ, կանգ առ, խաղանք էս ծառի տակ, կանգ առ խաղանք էն ծառի տակ: Չէ, փոքրիկս, գնամ պիտի, տես ջաղացը գյուղի մոտի, պիտի ուժ տամ, որ պտտի»:

 

————————————————————

(*«Ինտերնացիոնալ» երգի առաջին երկու տողը.

«Ելիր, ում կյանքն անիծել է,

Ով ճորտ է, մերկ է և ստրուկ»:

Արտասանում էր մի տեսակ վերացած, երգեցիկ ձայնով ու գլուխը մի կողմ թեքած: Իսկ ձմռանը, մի տաք օր, խոշոր փաթիլներով ձյուն էր տեղում, Մեծ մաման նայում էր թափվող փաթիլներին, հետո կամացուկ արտասանեց.

 

Երգինքը պարզ, գետինքը՝ ծյուն,

Լուսննգյան՝ սիպտակ, ծյունը՝ սիպտակ,

Հանդերը սուս մտալըն քուն

Ծյունից կարած յորղանի** տակ:

 

Այս տողերն են մնացել իմ հիշողության մեջ: Նա ոտանավորներ շատ էր հորինում, արտասանում էր ու հետո մոռանում: Նրա սև, վաղեմի գեղեցիկ, այժմ խամրած աչքերը կյանքում ավելի շատ արցունք էին տեսել, քան ծիծաղ: Նա մի անգամ ինձ իր հետ տարավ գերեզմանատուն:

Ամռան շոգուտոթ օր էր, ճիճիները ձայն-ձայնի տված, խլացնում էին շրջապատի բոլոր շշուկները, տերևների սոսափն ու անտառից եկող կկվի թախծագորով կանչը: Նոր հասնող ցորենի զմրուխտ կանաչ արտը՝ ներկված կակաչի համատարած կարմիրով, թեթև քամուց ծփուն օրորվում էր քիչ այն կողմ, թրթռացող կիզիչ տապի հետ ալիքվելով գնո¯ւմ, գնում հասնում էր անտառի եզրին ու նորից ալիքվելո¯վ, ալիքվելո¯վ ետ էր գալիս դեպի գերեզմանոց:

Գերեզմանաքարերի արանքում հովի շունչն առնում, երգաձայն օրորվում էին բազմաթիվ խատուտիկները՝ արևածաղկի պես հինա դրած դեղին գլխիկները տարուբերելով այս ու այն կողմ:

Մեծ մաման երկար, շատ երկար լաց էր լինում Արկադյա և Ջիվան որդիների ու Զաբելա դստեր գերեզմաններին: Մեծ որդու անունն էր տալիս երբեմն:  Ճերմակ  մազերով  գլուխն  օրորելով  ողբում էր. «Քո քաշած օրերը, Զաբել, որ հիշում եմ, գլուխս հեռում է, խոխեքդ մեծացել, թագավորի նման ապրում են, իսկ դու՝ անտուն, մի կտոր ցամաք չոր հացի կարոտ, այ իմ անբախտ բալա»: Իմ Մեծ տատի՝ Շահում այայի գերեզմանին նույնպես երկար լաց էր

===========================================

**յորղան (ղրբ. բարբառ) – վերմակ )

 

լինում: Ծննդյան ու մահվան թվերը փորագրված էին քարին՝ 1870-1972, վերջին թվից հանեցի առաջին թիվն ու տեսա, որ նա ուղիղ հարյուր երկու տարի ապրել է, միամտորեն հարցրի Մեծ մամային՝ մի՞թե պառավ մարդկանց համար էլ են լալիս: Նա տխուր նայեց ինձ, տխուր հայացքով նայեց, լացա­խառն ասաց՝ ես նրա ապրած կյանքի համար եմ լաց լինում, նրա տաջված կյանքի համար…

Մեծ մաման ինքն էլ աղքատության մեջ էր մեծացել, մորական կողմի ամբողջ ազգուտակը լրիվ զոհվել էր Շուշվա հրդեհի ու կոտորածի օրերին: Սահակ եղբայրը Բաքվում էր սպանվել անհայտ հանգամանքներում, նա այնտեղ նավթագործ ինժեներ էր, քույրերը՝ Հարուսյակն ու Զանանը Բաքվի տասնութ թվականի կոտորածի ժամանակ նավով մի կերպ հասնում են Էնզելի, այնտեղից անցնում են Միջին Ասիա, Սամարղանդ. նրանց կյանքն էլ այնտեղ է խավարեց: Մյուս եղբայրը՝ Գրիշան, պատերազմի ժամանակ, ֆիննական կռվում թե հետո՝ անհայտ կորավ, տասնհինգ տարի անց հեռավոր Վորկուտա ցուրտ քաղաքի աքսորավայրից, որտեղ տարվա տասներկու ամիսը ցուրտ ձմեռ է, մնացածը՝ ամառ, նամակ եկավ, ողջ է, ամուսնացել է մի ռուս կնոջ հետ, անունը՝ Շուրա:

Աղքատ ու անտեր (տիրացու հորը նույնպես աքսորել էին), տասնչորս տարեկանում Շահում այան նրան ամուսնացրել էր, որ նա մի կտոր հացի տեր դառնար, բայց կոլեկտիվացման տարին ինչ կար՝ խլեցին տարան կոլխոզ, ու նա էլի մնաց նույնը՝ մի կտոր սև հացի կարոտ, ամբողջ կյանքը դժվարության ու կարիքի մեջ: «Լենինի մեջքը կոտրվեր ու Ստալինի մեջքն էլ հետը, – մի անգամ ջղային վիճակում ասաց Հայրիկը, – ամեն ինչ ունեինք՝ քառասունից ավել կով ու գոմշակով, հարյուրից ավել այծ ու ոչխար, լծկան եզներ ու ձիեր ունեինք, տասնյակ հեկտար հողեր, քանի հատ արոր ու գութան, մեղվի գվվոցը սարով մեկ կանգնած, խոզի սուրուները է¯ ծմակները լցած, խլեցին, համայնացրին, կապեցին սովի, ժմեխ ու հաճարկի կանաչ տերև էինք ուտում՝ ոնց տավար, թե ինչ է կոմունիզմ են կառուցում»: Այդ խոսակցությունից հետո էր, որ Հայրիկն ինձ տարավ Առաջաձորի կողմերը՝ Բուրջալի, իրենց նախկին հողերն ու հայրական տնատեղերը ցույց տալու:

– Հեռո՞ւ է, – հարցրի ես Հայրիկին:

– Մոտիկ չի, – ասաց նա, իսկ հետո բեղի տակ ժպտալով ավելացրեց, – ինչքան էլ երկար լինի ճանապարհը, միևնույն է, սկսվում է ճակատը ղաշղա մեր ձիու առաջին քայլից:

Մենք ճանապարհ ընկանք առավոտ ծեգին: Ներքևում, տնամերձ այգին երիզող մամխի խիտ թփոտներում, նոր բացվող օրն էր ողջունում դարչնակարմրագույն թևիկներով անաջը՝ ճիտ-ճիճիտ, ճիտ-ճիճիտ, ճիտ-ճիճիտ… Նրա արծաթահունչ անընդմեջ կանչը՝ ճիտ-ճիճիտ, ճիտ-ճիճիտ, երկար ժամանակ ուղեկցում էր մեզ:

Արևը նոր-նոր էր դուրս եկել, ձորերը լցված էին կաթնամշուշով, և արևածագի կամարաձև շողերը ոսկեզօծել էին հեռավոր սարերի կատարները:

Գյուղական ոլորապտույտ, տոփանված ճամփան մեկ ճյուղավորվելով, մեկ նորից միանալով, մեզ տանում էր դեպի այդ սարերը: Այս ու այնտեղ, ճամփեզրի շամբուտներում երգում էին դեղձանիկները, կանչում էր կկուն, արտերի միջից ձայնակցում էր լորը՝ կախ-կղա, շահ-կղա:

Ձորակների հետ իջնելով, վայրի ծաղիկներով ծածկված բլրակ­ների հետ բարձրանալով՝ գնում էինք, չորս կողմ ափեափ ծփում էին արտերը, դադար տալով՝ արտորում էր արտույտը, օդում թրթռալով կախվում, անշարժանում էր տատրակը, տաքություն բուրող դեղնած արտերի վրայով, ուր ալիքաձև թափառում էր արծաթյա քամին, շրջան կազմած՝ թռչում էին ծտերի երամները:

– Էս դաշտերի տեղը ծմակներ էին, – ասաց Հայրիկը: – Ինչքան աչքդ կտրում է՝ ծմակներ էին, էստեղ ու էնտեղ՝ հին գյուղատեղեր, կտրեցինք ծմակները, խմհատներ բացեցինք, առաջ ոչինչ չկար, մի քանի գոմեր էին՝ տարբեր տեղեր, սրանք բոլորը մեր Առաջաձորի հանդերն էին:

Ճամփեզրին առավոտյան սյուքից թեթև օրորվում էին եռաբաժան տերևներով ու գնդաձև ծաղիկներով դաշտային երնջակը, շողավարդն ու կաթնախոտը, խոլորձն ու արևաքույրիկը, սպիտակ թերթիկներով դեղնագույն երիցուկն ու կարմիր կակաչը՝ պսակաթերթիկների հիմքում իրեն բնորոշ սև գույնով: Դրանց գլխավերևում, ամբողջ ճանապարհի երկայնքով, թևահարում, ճախրում էին գույնզգույն թիթեռները, ասես վախվորած՝ զգուշորեն նստելով ցողաթաթախ ծաղիկներին:

Ձին դանդաղ էր գնում, թամբին ուղիղ նստած, Հայրիկը ճոճվում էր ընթացքի հետ, նրա քրտնահոտ տաք մեջքը գրկած՝ ես նույնպես ճոճվում էի:

– Հանդերը բաց արինք՝ կացնով, ցաքատով, դժվարությամբ: Վարեցինք հանդերը, կարտոֆիլ էր դուրս գալիս՝ ամեն մինը կատվի ձագի մեծության: Ի¯նչ կարտոֆիլ էր՝ ձեռքիդ մեջ փշրվում էր, բա հա¯մը, էդ սերմն էլ չկա՝ ցորենի գույն ուներ: Կռվի տարիներին էդ կարտոֆիլը սովից փրկեց մեր էս վերին գյուղերի ժողովրդին, փրկեց, բայց դե, ավազակներն օր ու արև չէին տալիս:

– Ի¯նչ ավազակներ, – զարմացած հարցրի ես:

– Հա, – բարկացած ասաց Հայրիկը: – Ավազակ, բանդիտ հայ բոլշևիկները: Ժողովրդին բաժանել էին երկու անհավասար մասի, մեկում իրենք՝ բոլշևիկներն էին, որոնց տրված էին բոլոր իրավունքները, մյուսում՝ ամբողջ ժողովուրդը, որոնց վրա դրված էին բոլոր պարտականությունները… Հազար տարվա մեր Ղարաբաղը կապեցին Բաքվի քամակին ու էդ օրվանից օր ու արև չտեսանք: Հարկեր, հարկեր, հարկեր, հազարներով պարտադիր փոխառություն, տուգանք, նվիրված, լավ աշխատող մարդկանց քշեցին տարան անհետ կորցրին, անպետք, լոդր մարդկանց ղեկավար դրեցին, ասացին՝ տանջեք ժողովրդին, ու նրանք էլ տանջում էին, մարդկանց կաշին հանում էին, ո՞ւր փախչես՝ տեղ չկա ու պասպորտ էլ չկա՝ գերի ես, ստրուկ:

Հայրիկը լռեց, քիչ անց նորից խոսեց.

– Է¯, մարդ ի՞նչ կարող է անել, հաշտվում, համակերպվում է, ճարահատյալ ամեն ինչի ու ամեն բանի համակերպվում է՝ առանց համաձայն լինելու, և ամբողջ կյանքն էլ էդպես ապրում է ուրիշի օրենքով, ուրիշի ոչ ճիշտ խելքով, ուրիշի սխալ մտածողությամբ, ծնված օրից էդպես է ապրում մարդը: Աստված՝ անիմանալի ու անտեսանելի, երևի էնպես է ստեղծել կյանքը, որ մեկը հավիտյան տանջի, մյուսն էլ էդպես հավիտյան տանջվի… Չէ, ո՛չ երկնքում և ո՛չ էլ երկրի վրա արդարություն չկա:

Հայրիկը դարձյալ քիչ լռեց, ասաց.

– Առուշանանց Օսեփ կար, հիմիկվա ձեր դպրոցի դիրեկտոր Արամայիսի հերը: Ոսկի մարդ, ազնիվ, աշխատավոր մարդ, իր ժառանգներն էլ իր նման մաքուր դուրս եկան՝ Ժենյան, Արամայիսը, նրանց երեխեքը… Երեսունյոթ թվին տարան՝ ու էն տանելն էր: Շատ-շատերին տարան գյուղից, նրանցից ոչ ոք ետ չեկավ: Մեր Աթալամու աղջկա՝ Սոֆյայի ամուսնուն եկել էին, որ տանեն, տեսան հիվանդ պառկած: Անձրև օր էր, կտուրն էլ խոզանից փտել, կաթում է, մերկ, տկլոր երեխեքն էդ կաթոցի տակ: Որպես կուլակ տարան: Այ մարդ, ի՞նչ կուլակ, եթե մարդը մի կարգին տուն էլ չունի: Չորս երեխան՝ երկու տղա, երկու աղջիկ, (աղջիկներից մեկը՝ Էվելինան, սովից մահացավ) մնացին եթիմ, փեզո գրվեցին, գնացին Սումգայիթ: Բա որ ապրուստ լիներ, ես իմ փոքր աղջկորանցը կուղարկեի՞ փեզո: Չէի ուղարկի: Մինչև պատերազմը գյուղը ջահելներով լիքն էր, կռիվը սկսվեց, բոլորին տարան: Ադրբեջանի պլանը Ղարաբաղի հաշվին էր կատարվում, վերևից, իբր, էդպիսի հրաման կար: Մեկ էլ ջահելությունը շատացավ կռվից հետո: Դրանց էլ տարան փեզո՝ Բաքու, Սումգայիթ, Մինգեչաուր, էլի գյուղը դատարկվեց, եղած ուրախությունն էլ կտրվեց: Էստեղ, գյուղում էլ շահագռգռված մարդիկ կային, որ ջահելները չմնան գյուղում: Ղեկավարությունն էր դա: Կռվի ժամանակ նրանցից ոչ մեկը ճակատ չգնաց՝ էդ հերիք չի, իրենց կնանոնցը դուրս արեցին, ռազմաճակատ գնացածների ջահել կանանց հետ ամուսնացան: Միրումանց Հակոբն էր՝ Սիրանին առավ, կոլխոզի նախագահն էր, գյուղսովետի նախագահ Ղուգազանց Սամսոնը կնգանից բաժանվեց՝ մեր էս վերին հարևան Լևոնի կնգանը՝ Գյոզալին առավ, հաշվապահ կար, մոտիկ Գառնաքար գյուղից, Մանգասարյան ազգանունով, անունը Կրիքոր էր, և՛ հաշվապահ էր, և՛ դպրոցի դիրեկտոր, և՛ կոլխոզի կուսակցական կազմակերպության քարտուղար: Գյուղի տեր ու տիրականը: Հետո բռնեցին: Ասում էր՝ «Ուտենք, խմենք, քեֆ անենք, էսօր-էգուց մերոնք գալիս են»: Գերմանացիների մասին էր ասում: Բա ավազակ ու բանդիտներ չէին՝ ի՞նչ էին: Սաղ կոլխոզն իրենք թալանած ուտում էին՝ ոչինչ, կարելի է, բայց, ահա, սոված երեխային, որի հերն ու երկու ախպերը կռիվ էին գնացել, հնձած արտից մի քանի հասկ հավաքելու համար չորս տարով բանտ նստեցնել տվին:

Արևը հասավ մեզ, և մենք հիմա ընթանում էինք վաղորդյան արևի միջով: Հովի հետ դանդաղ ալիք էր տալիս ծաղիկների բուրմունքը, իսկ շուրջբոլորը՝ ծայրեծայր ծղրիդների թախծալի զրնգոց էր. երկարաոտք ու կլոր աչքերով մորեխները աղեղնաձև կարճ ցատկումներով այս ու այն կողմ էին թռչում, արևի տակ տաքացող դեղնականաչ խլեզներն արագ թաքնվում էին ճամփեզրի ծաղկառատ փարթամ խոտերում: Բայց դա երկար չտևեց, ճանապարհը մտավ անտառ, և արևը հիմա ծառերի արանքներից էր մեկ-մեկ ծիկրակում:

– Գիշեր-ցերեկ աշխատում էինք ոնց ճորտեր. ո՛չ տրակտոր կար, ո՛չ կոմբայն, ամեն ինչ ձեռքով, լապատկայով՝ անմշակ հանդ չկար, – կրկին խոսեց Հայրիկը: – Իսկ հիմա ամեն ինչ կա՝ հանդերը մոշը կոխած, տեր ու տիրական չկա… Սաղ տարին աշխատում էինք, վերջում՝ սոված, երեխեքը՝ տկլոր: Էս էր նրանց կոմունիզմը: Է¯, ոնց որ առաջ, հիմի էլ նույնն է՝ քարն էլ է իրենց ձեռքին, չուղուպուրն էլ. ուտողն ուտում է, նայողը՝ նայում:

Անտառից դուրս եկանք Սառնատան աղեղնաձև բարձունքը: Զիլզիլան քամին՝ ուրցի, յուղածաղկի ու դաղձի բուրմունքով, խփեց մեր դեմքին: Այստեղից՝ Քարեն կըլխան, ծագող արեգակի ոսկով բեկված, կաթնավարդագույն, կիսաթափանցիկ մշուշի մեջ երևում էր ամբողջ գյուղը՝ ձորակներում և բլուրների վրա ծվարած փոքրիկ թաղամասերով: Այդ թաղամասերի շուրջն էին փռված կոլտնտեսության արտերը, որ հիմա դեղին էին ներկված: Արտերից այն կողմ, մինչև Խոր Ձորի գլխին, ձորից մինչև երկինք հասնող վիթխարի մեծության բլրի վրա կանգնած ավերակ Կարմիր եկեղեցին, Հնձախութի ու Ախպերքանի սարերն ու այնտեղից էլ անդին՝ մինչև Մեհմանա, անտառներ էին, ձորեր, որոնց միջով իրենց լռին, երբեմն էլ կարկաչուն ջրերն էին տանում լեռնային անանուն փոքրիկ գետակները:

Հայրիկը ձիու գլուխը շրջել էր գյուղի կողմը, և մենք ուղղակի ձիու վրայից զմայլանքով դիտում էինք ներքևում, լուսաբացի ծիրանագույն շղարշի մեջ կորսված մեր բաժին հայրենիքը: Հեռվից, գյուղի կողմից, հեռացող ու թեթև քամու հետ վերստին ետ եկող ձայներ էին գալիս՝ գառան մայուն, աքլորի կանչ, աղջկա զնգուն ծիծաղ՝ աղբյուրի մոտ, շան բեկբեկուն կատաղի հաչոց, ձիու խրխնջոց…

Լեռան դարչնաշեկ կրծքից երկու արծիվ պոկվեցին և, կեռ կտուցներն անդնդի վրա կախ, դանդաղասահ աղեղվեցին, կորան ուղղաբերձ ապառաժի ստվերներում, հետո կրկին հայտնվեցին արեգակի կարմրավուն շողերի մեջ, լայն շրջանով եկան, եկան ճոճվեցին կողքից-կողք ու դարձյալ զուգընթաց գնացին՝ սահուն, ազատ ու անկաշկանդ սլացքով, հետո այդպես երկար, դանդաղորեն պտտվում էին անդնդի վրա թեքված թեղիների, ժայռախորշերում բուսած կարճլիկ բոխիների, քարածերպերին կառչած մասրենիների ու Ղըրմա աղբյուրի դեղնականաչ անտառի վրայով: Ստվերախիտ ու զովասուն այդ թավ անտառում տղաներով մի քանի օր առաջ հաճարկենիներից մեկի գորշ բնին՝ բա¯րձր, շատ բարձր, դանակով դաջված անուններ տեսանք՝ «ՋԻՎԱՆ ԱԴ. 1946 թ. ամառ»: ԱԴ, այսինքն՝ Ադունց: Իմ Ջիվան հորեղբոր անունն էր դա: Դրանից քիչ ցածր հորս անունն էր՝ գրված տասը տարի անց. «Լ. ԱԴ. 1956 թ. ամառ»: Իսկ ավելի վեր, դա մենք հետո տեսանք, երկու մարդաբոյ դրանից բարձր, խոշոր տառերով՝ «ԱՍՅԱ»: Դա էլ հորաքրոջս անունն էր, ո՛չ մի տարեթիվ, ո՛չ մի այլ գրություն, միայն՝ ԱՍՅԱ: Ինչպե՞ս էր, աղջիկ տեղով, ողորկ ծառաբունն ի վեր մագլցել ու եղբորց անունների կողքին երեք հարյուր-չորս հարյուր տարով անմահացրել իր անունը՝ անհասկանելի էր: Նրանք այստեղ, կախարդական այս կիսամութ ծմակում, բնության հետ խառնված, նրա արքենի կանչերին մերված խոզ են պահել՝ իմ Ջիվան հորեղբայրը, նրա բանտարկությունից հետո՝ իմ հորաքույր Ասյան, նրանից հետո՝ հայրս: Հուզմունքը պատեց ինձ, ինչ-որ անհայտ բան, որտեղից-որտեղ՝ իմ ներսից բարձրանում, խեղդում էր ինձ… Տղաների ուսերին կանգնած՝ նույն ողորկ ծառաբնին, որտեղ դաջված էին իմ հորեղբոր, հորաքրոջ ու հոր անունները, դանակի ծայրով խոր փորագրեցի իմ անունը ևս՝ «ԼԵՈ ԱԴ. 1976 թ. օգոստոս»:

Արծիվները հիմա երևի պտտվում էին նաև դեպի լույս ու արև միտող ծառերի վրայով, ծառերի վրա դայլայլող հավքերի, սառնորակ, արծաթահունչ հուշիկ քչքչոցով Ղըրմա աղբյուրի, վիթխարամեծ մամռապատ կանաչ քարերի, այդ քարերի արանքներով մտամոլոր վազող տերևածածկ արահետների վրայով: Այդ արահետները քարերի ու հաստաբուն ծառերի արանքներով ոլոր-մոլոր գնում, հասնում են միչև լեռան ստորոտը՝ Սառնատուն, ուր քարակոփ նեղլիկ խորշերում ամենաշոգ ամռանն անգամ սառույց է լինում…

Արծիվները նորից ընկղմվեցին թանձր ստվերների մեջ ու նորից դուրս սահեցին այնտեղից, լայնատարած թևերով, և նրանց թևերը փայլածում էին Ղըրմա աղբյուրի մթնած ծմակի վրա:

– Հայադ գյուղի պես Թխկոտն էլ դատարկվեց, Ախպերքանում մի երկու տուն էր մնացել, փոխադրվեցին Խոր Ձոր, – տխրությամբ, մտազբաղ ասաց Հայրիկը: – Վերին Չլդրանում էլ համարյա տուն չմնաց: Մեր գյուղերը դատարկվում են կամաց-կամաց: Անտեր ենք, – գլուխն օրորեց Հայրիկը, – տեր չունենք: Նայիր ձախ, – շարունակեց, – տես ո¯նց է շողշողում Մռավա սարը:

Թարթառի ամբողջ ձորը մշուշով էր լցված, ոսկեշղարշ այդ մշուշի վրայով ես նայեցի հեռավոր Մռավա սարին, որի գագաթները ոչ այն է ձյունապատ էին, ոչ այն է ճերմակ ամպերի մեջ էին կորած՝ իրոք շողշողում էին:

– Տասնհինգ տարի Մռավա սարում ու Մռավա սարից էս կողմ, Հաթերք գյուղից դեպի աջ՝ Բալին սարում, անասնապահ եմ եղել, – ասաց Հայրիկը, – կոլխոզի տավարն էի պահում: Շա¯տ գյուղատեղեր կան էնտեղ՝ Թրղե գետի երկու կողմերին, ընկուզենի ծառերով, կալատեղերով ու հորերով, հայկական գերեզմանատներով, ծմակների մեջ կորած, քանդված եկեղեցիներով, տների փլատակների մեջ ծառեր կան՝ երկնքի բոյին: Իմ պապն էդ գյուղերի անունները լրիվ գիտեր, անգիր ասում էր՝ Շուքավանք, Սրաշեն, Քարահունչ, Խոտորաշեն, Աստղաբլուր, Ական, Մասիս, Մթնաձոր, էդ Մթնաձորի շենատեղում մի շա¯տ լավ վարար աղբյուր կա, ջուրն անմահական, ուրիշ գյուղեր էլ կան, անուները մտիցս ընկել է, բայց դե, ամբողջապես ավեր: Ո՞վ է ավերել՝ հայտնի չի: Գուցե Չինգիզ խանի, Լենգ-Թեմուրի, Թոխտամիշ խանի ժամանակ, կամ էլ Շահ Աբբասն ու Նադիր շահն են արել, նրանք Ղարաբաղում՝ սկսած մեր սարերից մինչև Քուռ և Արաքս գետերը, հայոց գյուղերն ավերեցին, հայությունը քշեցին Պարսկաստան: Իմ պապն իր ախպորց հետ Ղարաբաղ մտած Աբաս-Միրզայի վաթսուն-հազարանոց զորքի դեմ կռվել է: Քո տարիքի տղա էի, հալա մի քիչ էլ կուճուր, ինքը պառաված, փոփ դառած, պատմում էր: Էդ կռվում, ասում էր, ռուսները՝ կազակները, մեզ օգնել են:

Իմ հայացքը թափառում էր այդ մշուշների մեջ, ասես ձգտելով գտնել այն վայրերը, ուր հայկական ավերակ գյուղեր էին…

– Տեսնո՞ւմ ես ա¯յ էն տունը, – Հայրիկը ձեռքը մեկնեց, հեռու բլրի վրա մի տուն ցույց տվեց: – Բալաբեկի տունն է: Գերի էր եղել, քառասունինը թվականի ամռանը մի օրվա մեջ մեր գյուղից մի տասը մարդու, որոնք կռվի ժամանակ գերի էին ընկել, տարան: Էդ ի¯նչ անաստված բան էր, ասում են, վեց միլիոն զինվոր մարդ, Ստալինի մեղքով, գերի էր ընկել, չհաշված խաղաղ բնակչությունը, որ մնացել էր գերմանացիների կողմից գրավված հողերում: Փոխանակ իրեն՝ Ստալինին կախելու էդ հանցագործության համար, ինքն էր կախում, աքսորում անմեղ մարդկանց: Էդ Բալաբեկի ամբողջ ընտանիքը՝ պառավ հոր, մոր ու փոքրիկ եղբոր՝ Մանվելի հետ միասին, տարան: Քույրը՝ Վիկտորյան, մեր էս մոտիկ Շահմասուր, Ծմակահող, թե Գառնաքար գյուղում՝ միտս չի հիմի, մոռացել եմ, նորավարտ վարժուհի էր, իրիկունը եկավ տեսավ տունը դատարկ, դուռը փակ, հավերը դռան տակը կուչ եկած: Մոտ երեսուն տարի է անցել, բայց մինչև հիմի էլ ձենն ականջումս է: Ո¯նց էր ծկլթում, ո¯նց էր իրեն սպանում, գոմշակովն էլ հանդից եկել, առանց կթելու տռնգում էր, ո¯նց էր տռնգում՝ սար ու ձոր դղրդում էր: Մարդու մազերը փշաքաղվում էին, սիրտը կտոր-կտոր էր լինում: Բա, էդպես ենք ապրել, բալաս… Է¯, ապրել կա, մեռնելուց վատ է:

Հայրիկը լռեց, շրջեց ձիու գլուխը, և մենք նորից շարունակեցինք ճանապարհը:

Հեքիաթային ճանապարհորդություն էր դա. անցանք Կըղնախաչը, որտեղից մի չնաշխարհիկ տեսարան էր բացվում դեպի Խաչենի հովիտը: Խաչենագետը Թարթառի պես թաքնված չէր մշուշների մեջ, արծաթե գոտու պես շողում, պսպղում էր արևի տակ: Այնտեղ, ոլործուն գետից այն կողմ, Քոլատակ գյուղի գլխին, Սուրբ Հակոբա վանքի ուղղությամբ, լեռների պռնկին թառած Կաչաղակաբերդի ծխապատ ու խոնավ հեռուներում ամպրոպներից ցնցվում, դղրդում էին երկինք ու երկիր, մերթընդմերթ, զիգզագաձև ճեղքվածքներ տալով, երկինքը պատռվում էր կայծակներից՝ մի կարճ ակնթարթ պղնձագույն ցոլքերով լուսավորելով շրջակայքը:

Կըղնախաչից մենք թեքվեցինք աջ և հիմա շարունակ ընթանում էինք աջ, քար ու քռեջ ճամփով, միշտ դեպի աջ՝ մեկ մտնելով մթավուն ծմակուտի զովասուն ստվերների մեջ, մեկ դուրս գալով ազատ տարածություն, ուր սարալանջերն ի վեր ալյակ-ալյակ վեր ելնելով՝ դանդաղորեն տարուբերվում էր կարմրաթև ծաղկած ավելը:

Մի կարճ պահ կրկին երևաց Կաչաղակաբերդը, այնտեղ, Կաչաղակաբերդից այն կողմ, թաց ջրաներկի յոթ գույներով աղեղված՝ երկնքի մի ծայրից մինչև մյուս ծայրը, կամար էր կապել շողշողուն ծիածանը՝ լեռ ու ձոր միացնելով իրար:

– Քիչ է մնացել, հասել ենք արդեն, – ասաց Հայրիկը, երբ մենք, շրջանցելով փոքրիկ մի լճակ, որը խաղաղ էր այդ պահին և արտացոլում էր շրջակա ծառերը՝ գլխիվայր կախված թափանցիկ ջրի մեջ, դուրս եկանք ընդարձակ մի դաշտ՝ տանձի, խնձորի ու թթի ծառերով, այս ու այնտեղ՝ ոչ այնքան մեծ, անձրևներից գունաթափ դեզերով ու հնձած խոտի կախարդական բուրմունքով:

Լռություն էր, չորս կողմը թրթռուն մշուշոտ արև, արևի մեջ վերձիգ մի տանձենի՝ հուրհրատող կարմիր տերևներով, նախշուն չարդը, բոլոր նրբերանգներով փայլող փետուրներով՝ կապույտից մինչև ոսկեգույնը, երևի ձիու ոտնաձայներից վախեցած՝ խուճապահար զիլ ծղրտոցով մի ծառից մյուսն էր անցնում:

– Ահա և մեր հայրենիքը, – ասաց Հայրիկը՝ տրտմագին, տխուր ձայնով:

Շուրջը սարերն ի վեր ելնող ու դեպի ձորակներն իջնող ամռան վերջի թափուր հանդեր էին, անդորրի մեջ կորած միջնահողեր՝ մենավոր կանգնած ընկուզենիներով, մանր, ծաղկեղեն անանուն մարգագետիններ, մի թմբի վրա՝ ավերակ տներ: Այդ տների մեջ բարձրացած ծառերի, մացառուտների, զրավարդի ու մոշի թփերի թագավորություն էր: Տանձենիների թավուտում հին գերեզմանաքարեր կային, ծռված, կիսով չափ հողի մեջ խրված: Ես մի քարի վրա, ուր ժանյակաձև զարդեր կային ու մամռապատ գրեր, դժվարությամբ, բայց կարդացի. «Այս է հանգիստ… ԱԾ ողորմի լուսահոգի Ադունց… ՉՂԳ… հայոց զորաց պետ իշխան… ջունգար ամս հինգ…»: Հայոց լեզվի և գրականության մեր ուսուցիչ Մանվել Առուշանյանը բացատրեց հետո այդ ՉՂԳ-ն, որ նշանակում էր 1244 թվական, բայց ո՞վ էր եղել այդ իշխանը Ադունց ցեղից, որ հինգ տարի պատերազմել էր Միջին Ասիայի կողմերից եկած մոնղոլ-ջունգարների դեմ՝ մնաց անհայտ: Գրերը ջնջված էին, ոչինչ չէր կարդացվում:

– Էստեղ վարար աղբյուր էլ կա, – ասաց Հայրիկը:

Մենք մի քիչ էլ առաջ անցանք, աղբյուրի մոտ իջանք ձիուց: Իրոք, կախարդական վայր էր: Ես տեսնում էի՝ Հայրիկը հուզված էր, բայց աշխատում էր թաքցնել հուզմունքը:

– Էստեղ եմ ծնվել ես, – հանկարծ ասաց նա փոխված ձայնով, – ծառերից կապած ճոճքում՝ էստեղ է մերս ինձ օրոր ասել: Չորս եղբայր ու երկու քույր՝ բոլորս էլ էստեղ ենք ծնվել, էստեղ մեծացել: Էստեղից ենք քոչել Ղազարահող… Հե¯յ գիդի հա, հիմի տես, ամայի ավերակ է դարձել:

Հայրիկը ձիուց իջեցրեց խուրջինը, ձին բաց թողեց, որ արածի: Նստեցինք աղբյուրի մոտ, ծաղիկների ու կանաչ խոտերի մեջ: Մեծ մաման ուտելիք էր դրել մեզ հետ. թոնրի մի հաց՝ բաժանած երկու մասի, երկուական խաշած ձու, մի քանի եփած կարտոֆիլ, կոտեմ ու մի քանի թև սոխ: Հաց կերանք: Հայրիկը երկու բաժակ օղի խմեց իր տափաշշից: Ես զարմացա, որովհետև նա մի բաժակից ավելի երբեք չէր խմում:

– Ողորմի քեզ, որդիս, ներիր անբախտ հորդ, – մրմնջաց նա:

Ո՞ւմ մասին էր խոսքը, չհասկացա, զարմացած նայեցի նրան, բայց ոչինչ չհարցրի, չէի ուզում ցավ պատճառել նրան. թե պետք լիներ՝ ինքը կասեր:

– Էստեղից ասես ամբողջ Ղարաբաղն է աչքիդ առաջ, – խոսեց Հայրիկը: – Նայիր, տեսնո՞ւմ ես Շուշին:

– Ո՞ւր է, – ես հուզվեցի, աչքերս կկոցած՝ լարեցի տեսողությունս:

Եր­կար նայելուց հետո միայն հեռու-հեռավոր կաթնագույն մուժի մեջ ինչ-որ ճանապարհ ուրվագծվեց, այդ ճանապարհի ուղղությամբ հայացքս գնաց, լեռան բարձրունքում լուցկու տուփի մեծության տներ տեսա, որ հազիվ էին երևում:

– Քսան թվականի գարնանն էր, կարտոֆիլ էինք վարում էստեղ, լուսննգա տաք գիշեր էր, երբ տեսանք վառվող երկինքը: «Վայ մեր խեղճ ժողովուրդ, – ձեռքը ծնկանը խփելով ասաց մերս: – Շուշին էրվում է»: Երեք օր ու երեք գիշեր էրվում էր քաղաքը, մենք էստեղից տեսնում էինք… Երեսունհինգ հազար հայություն էր ապրում… Հազարներով մարդ զոհվեց: Քչերին է հաջողվել փրկվել էդ զուլումից: Իբր էդ քիչ էր, Ղարաբաղն էլ երկու կես արեցին, մի մասը դարձրին մարզ, մի մասն էլ Գյուլիստանի, Գետաշենի, Գյոգ-Գյոլի, որ հնում Ալհրակ էր կոչվում, Շամխորի, Դաշքեսանի ու Գետաբեկի ու շատ-շատ գյուղարանքի հետ մինչև Քռի ու Արաքսի կողմերը, միացրին թուրքերի շրջաններին, մարզի մեջ չմտցրին: Էդ օրվանից Ղարաբաղի մեջքը կոտրվեց: Մի նայիր էս կողմը՝ Ղուջուղուրդա սարերը տեսնո՞ւմ ես՝ Գանձասարի վանքից էն կողմ… Մենք էդ սարերով միացած էինք Հայաստանին, դա էլ էր մտնում Ղարաբաղի մեջ, էդտեղով, է¯, Քյալբաջար-Լաչինով սկսած մինչև Կուբաթլի ու Ջաբրաիլ, մինչև Զանգելան ու Փիզուլի, առաջ Կարյագինո էր կոչվում, մեր սարերն են, հետո ինչ կատարվեց, չհասկացանք, խաղեր խաղացին մեր գլխին, անջատեցին, կտրեցին մեզ Հայաստանից:

Ես նայեցի նրա ձեռքի ուղղությամբ, տեսա այդ սարերը՝ դարձյալ մշուշի մեջ կորած:

– Էդ սարերից էն կողմ Հայաստանն է:

– Հայաստա՞նը, – անհանգիստ զարմանքով ասացի ես, ու սիրտս թրթռաց մի անհայտ բանից:

Որտե՞ղ էի կարդացել՝ հիշել չկարողացա, շուրթերս իրենք իրենց ինքնաբերաբար մրմնջացին. «Հրազդան, գետակդ իմ հայրենի, Հրազդան, ջրերդ իմ անուշիկ»:

– Հա, Հայաստանն էդ սարերից էն կողմ է: Քսան թվի ապրիլի կեսերին դաշնակցականները Դրոյի հետ էդ սարերով եկան մեզ օգնության, թե չէ թուրքերն ու մուսավաթը մեր հայերի գյուղերը հինգ-վեց թվերի պես թալանելով, մեկը մյուսի ետևից կրակ տալով գալիս էին ու ժողովրդին էլ անխնա կոտորում էին: Խնաբադն ու Խրամորթը լրիվ վառեցին: Մեր շրջանի ներքևի գյուղարանքը՝ Բեգում-Սարով, Չայլու, Սեյսուլան-բան, կորուստ շատ ունեցան, իսկ մեր էս վերին գյուղերին չկարողացան շատ վնաս տալ, ժողովուրդը համախմբված էր, իրար օգնության էին հասնում, մի քանի մարդ զոհվեցին Վանքից, Առաջաձորից, Չլդրանի մեր էս տեղամասում Սրխավանդի քյոլանի ավազակների կողմից մենակ մի մարդ սպանվեց՝ Մաքի Հարությունյանը: Ես էլ եմ կռվել, քանի տարեկան էի, չեմ հիշում, բայց արդեն ջահել տղա էի, ծմակներով, սար ու ձորերով ձիաները քշած գնում էինք… Մեր էս կողքի Պողոսագոմեր գյուղից Բախշի կար, ի¯նչ ազղուն մարդ էր, ի¯նչ կռվող էր, վերջերս մեռավ, նրա ջոկատում էինք կռվում: Մի անգամ անձրև ու թուխպ գիշեր ժամանակ, Թևանը եկավ մեզ մոտ, ժողով արեց: Նա, Դալի Ղազարը, Վարդանը, Նիկոլ Դումանն ու նրանց նմա­ները թե չլինեին՝ Ղարաբաղը կորած էր: Էդպես էր, կռվով, զոհեր տալով պաշտպանեցինք մեր հողը:

– Դու եղե՞լ ես Հայաստանում, – հարցրի:

– Չէ, չեմ եղել: Իմ ախպեր Ակուփը եղել է: Նա գրագետ էր, կարդալ, գրել գիտեր, թուրքական ճակատում կռվել է: Թիֆլիսում Հովհաննես Թումանյանի տանն է եղել: Պատմում էր, որ շատ լավ, ժողովրդական մարդ էր: Վերադառնալիս Շամխորի մոտ գիշերը չորս կողմից մուսավաթականներն ու զինավորված թուրք ժողովուրդը հարձակվում են ռուսական էշելոնների վրա, մի քանի գնացք են վառում, իրարանցման ժամանակ ախպորս ու մեր կողմերից մի քանի հոգու հաջողվում է փրկվել, սառնամանիք հունվար ամսին, սարերով մի կերպ գալիս, հասնում են տուն, Ղազարահող: Ճանապարհը հատուկ քանդել էին, ասում էր, յոթանասուն էշելոն էր կանգնած, բոլորին թալանում են, զենքը գրավում, նրանց կանանց հետ շատ վատ բաներ անում, բոլորին կոտորում: Հազարավոր ռուսներ են սպանվել, ասում էր, էդտեղ:

Հայրիկը ելավ, երկար շրջում էր տնատեղերում, ձեռքը դնում ծառերի բներին, մտախոհ կանգնում: Կարծես թե խոսում էր ծառերի հետ: Ի՞նչ էր մտածում, ի՞նչ էր խոսում՝ հնարավոր չէր հասկանալ: Հետո ետ եկավ, ասաց.

– Գնանք:

– Ո՞ւր:

Նա չպատասխանեց, կրծքով ճեղքելով բարձր կռատուկները, ես լուռ գնացի նրա ետևից, ինչ-որ տեղ, երևի հաճարկենիների ամենաբարձր կատարներին, արևի թեք շողերի մեջ անուշաձայն ղունղունում էին աղունիկները, մի փոքրիկ բացատում, որի վրա հուրհրատում էր արևը, իսկ բացատն էլ ասես ծաղկավոր սավան լիներ՝ անթիվ, անհաշիվ ծաղիկներով, կանգ առանք: Թփուտների երկար շարքերի տակ խոխոջում էր խոտերով ու տերևներով կաշկանդված աղբյուրը, ջրափոսի խորքից մանրիկ չոր տերևները շրջապտույտ էին կատարում՝ անդադար իջնում ու կրկին ելնում էին: Աղբյուրի մոտ, ծառերի ճյուղերի արանքից, անհատնում լույս էր հորդում:

Հայրիկը, հայացքը գետնին, լարված ինչ-որ բան էր փնտրում և տեսքից երևում էր՝ գտնել չէր կարողանում: Հետո նստեց, ձեռքով տփտփում էր գետինը, ետ-ետ տանում ծաղիկները, որ սփռված էին չորս բոլորը, սոթ տալով առաջ՝ որոնում էր ու գլուխն օրորելով ու անարցունք, խեղդված լաց լինելով ասում՝ Մհերիկ, Մհերիկ, պապան ցավդ տանի, Մհերիկ, պապադ մեռներ՝ քո մեռնելը չտեսներ, քոռանար՝ աչքը չտեսներ, ձեռքը կոտրեր՝ չբարձրանար…

– Հայրիկ, ի՞նչ ես փնտրում, – անհանգիստ հարցրի ես:

Նա ասես սթափվեց, շվար հայացքով նայեց ինձ, հետո ասաց.

– Էստեղ էր, հիմի չեմ գտնում, ծաղիկների մեջ կորել է… Թե՞ տեղն եմ կորցրել՝ չեմ հասկանում…

Շուրջը, իրոք, փարթամ ծաղիկներ էին՝ խատուտիկ ու վարդակակաչ, դեղին հիրիկ, կուժկոտրուկ ու կարմրավառ մեխակ, հոտավետ ասպիրակ ու մեղրուկ, երեքնուկ ու հափրուկ, շողավարդ ու զանգագածաղիկ, փնջերով աճած վայրի վարդ ու մանուշակ: Երկարուկ ցողուններին ճոճվում էին մազմզոտ բոռերը, իսկ ծաղիկների վրա պտտվող մեղուների խուլ գվվոցը բռնել էր շրջակայքը:

– Քո հորեղբայրն էստեղ է թաղված, – միանգամից ասաց Հայրիկը, և նրա դեմքը լարվեց, ձգվեց, արցունքը լճացավ աչքերում: – Եկա տեսնեմ գերեզմանը ու քեզ էլ ցույց տամ, որ մեզանից հետո գոնե մեկն ու մեկը հիշի երեխիս, ես գուցե վերջին անգամ է, էլ չկարողանամ գալ, պառավել եմ: Բայց տեսնո՞ւմ ես, ոնց որ թե կորցրել եմ տեղը… Քարեր կային դրված, չկան…

Ես սարսռած նայում էի, առանց որևէ բան հասկանալու. բայց չէ՞ որ իմ հորեղբայրը ռազմաճակատում անհետ կորել է, հայրս շատ անգամ է պատմել այդ մասին: Ասես կռահելով իմ մտքերը՝ նա ծանր հոգոցով ասաց.

– Է¯, ոչ ոք չգիտի, ո¯չ ոք, չեչաքարի պես ծակծկված էս սրտում էսքան տարի պահել եմ, – նա չորչորուկ ձեռքը դրեց կրծքին, լռեց, հետո ասաց, – կրակն ընկած ներսս՝ էսքան տարի էրում, փթոթում, խորովում է, բայց ոչ ոքի չեմ պատմել… Էս ծմակներում երգող հավքերին լաց լինելով պատմել եմ, ծառերին, մամռոտ քարերին, ջրերին պատմել եմ, բայց մարդու՝ չէ, չեմ պատմել…

Հայրիկը երկար ժամանակ լուռ էր, խորասուզված մտքերի մեջ: Վերջապես խոսեց.

– Կամավոր գնաց ռազմաճակատ, տարիքը չէր բռնում, բայց գնաց… Ինչ-որ տեղ, Հյուսիսային Կովկասում թե որտեղ, ռմբակոծության ժամանակ գնացքից ետ է մնում, ասում են, դիտմամբ ես ետ մնացել, չեն հավատում, որ դիտմամբ չի արել, դիտմամբ անողը զոռով ճակատ չէր գնա, իրենցն ասում են, քոնը չեն լսում: Կալանում են, ծեծում, սպառնում են գնդակահարել: Մի խոսքով, փախչում է էդտեղից, Դաղստանի սարերով, ցերեկները թաքնվելով, գիշերները ճամփա ընկնելով, սոված, ծարավ, հասնում է էստեղ: – Հայրիկը նորից լռեց, նրա հոգին ալեկոծվում էր, ես դա հասկանում էի. ծանր էր շնչում: – Էս կողմերում տավար էի պահում, ձին նստած եկա՝ աղբյուրից ջուր խմելու, երևի հետևելիս է եղել, դուրս եկավ շամբուտից, երեսի մազը լրիվ եկած, շեկ միրուքով, նիհարած, պատառոտված երկար շորերով, ոտնամանների տակը պոկված… Շիմշաթ սիրուն երեխաս՝ ոնց որ մուրացկան: Սկզբում չճանաչեցի, իսկ որ ճանաչեցի՝ ոտքերս տակիս թուլացան: Քոռանա¯մ ես… Ասաց՝ պապա, երկու օր ոչինչ չեմ կերել… Ծմակներում, ասաց, ծառերի վրա, տերևների արանքում հատուկենտ միրգ էր լինում, մկան բներում ճուղուպուր, հաճարկ ու տկողեն էի գտնում, գյուղարանքի մոտերքում, հանդերում թաքուն կարտոֆիլ էի հանում, հում ուտում, մի կերպ դիմացել եմ, հասել էստեղ, բայց էս վերջին երկու օրը ուտելու համարյա ոչինչ չկար… Գիշերը ետ եկա, հաց ու շոր բերեցի: Խնդրում, համոզում էի գնալ ու հանձնվել իշխանությանը: Չէ ու չէ, չէր հավատում նրանց, չէր համաձայնում: Ես իմ ոտքով չեմ գնա նրանց մոտ, ասում էր, եթե մեր ընտանիքին վտանգ է սպասում, ոտքիս կրակիր, տար հանձնիր, ինքս չեմ գնա, դու չգիտես նրանց… Շրջանից սկսեցին մարդիկ գալ, տղադ բանակից փախել է, ասացին, կարող է էս կողմերում է, պետք է հանձնվի: Եթե հանձնվի, կուղարկենք տուգանային գումարտակ, թե չէ՝ բռնեցինք, տեղն ու տեղը գնդակահարելու ենք: Նրանց մեծը՝ էնկավեդեից, գալիֆեով, բոյը կարճ չար մարդ էր, նագանը կատաղած թափ տալով էդպես էլ ասում էր՝ որ բռնեցինք, աչքիդ առաջ շան պես սատկացնելու ենք, լեզուն չորանա, երեխուս մասին էդպես ասաց, քեզ էլ, ասաց, տնով-տեղով, որպես դեզերտիրի ընտանիք, քշելու ենք Սիբիր: Էդպիսի դեպք եղել էր, Հաթերք գյուղից երկու ընտանիք տարել էին… Գյուղի ակտիվիստների հետ փնտրեցին անտառներում, բայց գտնել չկարողացան: Ասացին էրկու օր հետո էլի են գալու… Շատ մտածեցի ու իմ կարճ խելքով որոշեցի կրակել ոտքին ու էդ ձևով հանձնել: Թող ուղարկեն տուգանային, մտածում էի, միայն թե ողջ մնա, չկորցնեմ որդուս ու մեզ էլ սաղ ընտանիքով Սիբիր չքշեն: Խելքս էդքանը կտրեց: – Հայրիկը շունչ քաշեց, միանգամից ասաց, – ինքն էստեղ, ծառերի ետևում, աղբյուրի մոտ կանգնած էր, մոսեննի թվանքով հեռվից աչքերս արուն կալած կրակեցի, բայց էդ րոպեին ոնց ստացվեց՝ մի աչքաճպելում նա թեքվել էր գետնին, թե ինչ՝ գնդակը ուրիշ տեղի կպավ… Հասա, ձեռքս կոտրվեր, գույնը գցած, շաղված աչքերով, ասես մի տեսակ ինձ հույս տալու ժպիտով՝ ձեռքը սեղմած կրծքին, գետնին ընկած նայում էր, ինչ-որ բան էր ուզում ասել, ասաց՝ մաման… Երկու անգամ ասաց՝ մաման, ու էդ էր, լեզուն կապ ընկավ, էլ չկարաց խոսել, ինչ էր ուզում ասել երեխաս՝ չիմացա, խոսքն էդպես էլ մնաց սրտում, շփոթված նայում էր, երևի ինքն էլ ոչինչ չհասկանալով, մատներս ափի մեջ երկու անգամ թույլ սեղմեց. հրաժեշտ էր տալիս երևի… Քանի տարի է, գիշեր թե ցերեկ՝ աչքիս առաջ… Սխալվելու համար, տես, մի րոպեն էլ բավական է, ափսոսալու ու հավետ տանջվելու համար ամբողջ կյանքն էլ քիչ է… Մարդ գիշերներն անքուն, աղ լցնելով իր վերքին, երկար հիշում է այն, ինչ ամենից շատ կուզենար մոռանալ… Ժամանակի ընթացքում ամեն ինչ գուցե թե կարելի է մոռանալ, բայց դե, զավակի կորուստը՝ չէ, զավակի կորուստը մինչև մահ-գերեզման մոռանալ չի լինի, դադարգյուն եղած երեխաս միշտ աչքիս առաջ՝ սիրտս կտոր-կտոր անելով էդպես խեղճ-խեղճ նայում է…

Հայրիկը լուռ էր, երկար ժամանակ լուռ էր, այնուհետև մի տեսակ խզված ձայնով ասաց.

– Հետո էլի եկան, նեղություն շատ տվին, գյուղի շուրջը ծմակներն ընկած, սար ու ձոր ընկած որոնեցին, բայց ում որոնեին, երեխաս չկար արդեն, ես նրան զոհ էի տվել: Էդպես է ստացվում: Մի տարի անց ձեռք քաշեցին, էլ չեկան: Է¯, ես Ղազարահողից իզուր տեղափոխվեցի Չլդրան, շա¯տ իզուր: Իմ ախպերք՝ Ջալալը, Ակուփը, Մուխանը, քուրս՝ Զառին, բոլորն էնտեղ էին՝ տնավորված, երեխոցով: Ես ինչո՞ւ եկա, ի՞նչ առաջ գցեցի, գդալ ու շերեփ շինելով, եղան ու թի շինելով, տաշտ ու տաշտակ շինելով ու էդ ամենը գիշերները ներքևի թուրքերում կորեկի ու գարու հետ փոխանակելով, շան քթից ջուր խմելով երեխա մեծացրի ու մեկ-մեկ կորցրի: Էս անարդար աշխարհում իմ արդար երեխոցս մեկ-մեկ կորցրի, անտեղի տեղը բոլորին կորցրի… Հարազատներիս մեջ, չէ, չէի կորցնի երեխոցս: Ես ծառերի վրա գրելով եմ տառերը սովորել, ուզում էի, որ երեխեքս անուսում չմնան, կրթություն ստանան, Ղազարահողում դպրոց չկար, էստեղ՝ կար… Կորցրածս շատ եղավ, գտածս՝ զերո…

Արցունքները գլորվում էին Հայրիկի այտերի վրայով: Հետո հառաչեց, ասաց.

– Ինչ ասեմ, էդպես եղավ… Է¯, ուրիշ ժամանակներ էին, ուրիշ աշխարհ: Ինքս ինձ հետ կռիվ տալով ապրել եմ: Ո՞ւմ պատմես և ի՞նչ պատմես, նույնն է, թեկուզ գայլի պես ձեն հանիր, գետնովը տուր քեզ, ի՞նչ կարող ես փոխել՝ ոչ մի բան…

Որոշ ժամանակ լուռ նստած էինք: Հայրիկը, ձեռքերով գետնին հենվելով, բարձրացավ տեղից, ցրված հայացքով նայեց շուրջը: «Չեմ գտնում, երեխաս խառնվել է խոտ ու ծաղկին, խոտ ու ծաղիկ դառել», – ասաց և նույն խոտածածկ արահետով ծանր քայլեց դեպի տնատեղերը:

Արևը վերստին հուրհրատում, այրում էր, այս ու այնտեղ քաղցր դայլայլում էին թռչունները, անդադրում երգում էր ճիճին:

Հասանք նույն տեղը, ուր հաց էինք կերել: Երկար ժամանակ լուռ նստած էինք, հետո Հայրիկը պառկեց գետնին, խոտերի վրա՝ դեմքով դեպի իրենց տնատեղերը: Այդպես շատ երկար մնացինք: Մոտիկ տեղ տանձի ծառ կար, լսվում էր՝ տանձը շարունակ կաթուկ էր տալիս: Տապից երերում էր օդը: Ճիճիները դարձյալ ճտճտացնում էին անդադար: Քիչ այն կողմ, նարնջագույն հատապտուղներով մասրենու թփերում, կլկլացնում հա կլկլացնում էր կեռնեխը: Չգիտեի՝ քնա՞ծ է Հայրիկը, թե մտածում է: Չէի համարձակվում ելնել ու նայել նրան: Բայց երևի քնած չէր, որովհետև կողքի ծաղիկներին ոտքերը ծաղկաթաթախ դեղնակարմրավուն մեղրաճանճեր էին նստում, միալար գվվում, և նրա հարցն էլ այդ մեղրաճանճերի մասին եղավ: Ուրեմն քնած չէր: Մտածում էր:

– Մեղուն գիտե՞ս ինչքան է ապրում, – երկար, շատ երկար լռությունից հետո հարցրեց Հայրիկը ու ինքն էլ պատասխանեց առանց ետ շրջվելու: – Երկու հարյուր քառասուն օր, այսինքս՝ ութ ամիս: Ութ ամսից հետո նա արդեն ծեր է, դուրս է գալիս փեթակից, թևերը հազիվ բացած ընկնում է խոտերի մեջ, որ չխանգարի ուրիշներին. գեղեցիկ ապրում է իր գեղեցիկ աշխարհում ու գեղեցիկ էլ մեռնում է, ասես ոչ թե մեղու է, այլ իսկական մարդ:

Բավականին ուշ էր, երբ Հայրիկի հետ գյուղ հասանք: Ծառերի ստվերները երկարել, կոտորակվելով օրորվում էին ձորալանջերին: Մեր ստվերները նույնպես, մերթ մեծանալով, մերթ փոքրանալով՝ մեզ հետ գալիս էին գյուղ: Սարերից արդեն ոտքով էինք իջնում: Երկու մեծ խուրջին ընկույզ ու կուլենի տանձ էինք հավաքել, գցել ձիու վրա, ես առջևից էի քայլում՝ ձիու կապը բռնած, Հայրիկը՝ իր ծերունական գայ­թուն քայլվածքով՝ ետևից: Գյուղավերևում, աղբյուրի մոտ, միանգամայն անսպասելի, տեսա Լյուդմիլա Առաքելյանին, որին ես վաղուց սիրում էի թաքուն: Սիրտս անհանգիստ սկսեց բաբախել: Նա գիտեր, որ ես շուտով մեկնելու եմ Սումգայիթ: Կուժն ուսին, թախծանուշ աչքերով երկար նայում էր: Չգիտեմ ինչու, ինձ թվաց, թե ես այլևս չեմ տեսնելու նրան, աչքերս լցվեցին: Եվ որպեսզի Լյուդիկը չտեսներ արցունքներս, ես շրջվեցի, նայեցի ետ. Կըղնախաչի միգապած սարերը ողողված էին մայր մտնող արևի ոսկեփայլով:

 

* * * * *

(201)

 

Շարունակություն — https://miaban.ru/themes/gen-in-azer/adyan_12/