ՄԱՐԴԻԿ, ՃԱԿԱՏԱԳՐԵՐ
«ՑԱԽԱՎԵԼԸ»
Անցյալ դարի 60-ական թվականների սկիզբն էր։ Ամառվա մի շոգ օր մեր ավանում մի մարդ հայտնվեց։ Բանավանը փոքր էր, բոլորը միմյանց գիտեին, ու երբ ժամանակ առ ժամանակ նորեկ էր հայտնվում, ծայր էին առնում շշուկները՝ ով է, որտեղից է, ինչացու է…
Հնամաշ հագուստից ու դեմքի խորշոմներից դժվար չէր կռահել, որ այդ մարդուն կյանքը չի ժպտացել։ Մտել էր պահածոների գործարանի տնօրենի աշխատասենյակը, գործ խնդրել, նա էլ կարգադրել էր մի ցախավել տալ նորեկին, որ գործարանի տարածքը մաքուր պահի։
Ավանցիները հոտոտել էին, տեսել, որ խեղճ մարդ է ու… այդքանը բավական էր եղել, որ մարդը վերածվեր ծաղրի առարկայի։ Շուտով մականուն էլ կպցրին՝ Ցախավել Սահակ… Ոչ ոք անգամ չհարցրեց, թե ով է այդ մարդը, որտեղից, ինչ ճակատագիր ունի, ինչ հոգի, ինչ ներաշխարհ։ Անունն անգամ չէին տալիս, բավարարվում էին ,,Ցախավելով,,…
— Հը, Ցախավել, ո՞նց ես…
— Ցախավել, կարգին մաքրիր…
— Ցախավել…
— Ցախավել…
Նրանց խայթոցները մնում էին անպատասխան։ Բայց մի անգամ նա չդիմացավ.
— Աղբար, ի՞նչ գուզիք ինձմե, թողեք իմ գործին կենամ, է՞… Հանգիստ թողեք ինձի, ջանըմ… Ես ձեզի ի՞նչ ըրած ունիմ կոր…
Այդ խոսքերից հետո մարդկանց ոգևորությունը նոր թափ առավ։
— Վա՜յ, աղբար է,- հայտնություն արեց մեկը։
— Հա էլի՞,- հաստատեց մյուսը։
— Ցախավել աղբա՞ր, բա հոս ի՞նչ կենես, ծո՛,- կոտրտված արևմտահայերենով հեգեց գրագետի համարում ունեցող մեկը։
Մարդը լուռ էր։ Խոնավ աչքերն ու օր-օրի խորացող դեմքի խորշոմներն էին վկայում, թե որքան ծանր է տանում այդ նվաստացումները։ Ծնողների
վարքը փոխառել էին նաև երեխաները. բավական էր նա հայտնվեր փողոցում, և մանուկների պարսը, մեղուների նման, շրջապատում էր նրան ու ականջ
ծակող ձայնով ճչում ՝ Ցախավե՜լ, Ցախավե՜լ… Մարդը չգիտեր ինչ անել, ինչպես վարվել։ Մեկ-երկու անգամ փորձեց սպառնալ ձեռքի ցախավելով,
բայց տեսնելով, որ դա անօգուտ է, ձեռք քաշեց այդ մտքից։ Միակ փրկությունը ժամ առաջ գործն ավարտելն ու տուն գնալն էր։ Իսկ տունը մեր երկհարկանի շենքի առաջին հարկի վաղուց լքված մի խոնավ սենյակ էր՝ առանց կոմունալ հարմարությունների։ Իսկ կահույքը՝ ժանգոտած մի մահճակալ, հազար տեղից պատառոտված մի ներքնակ ու երեք ոտքի վրա հազիվ հարմարված առանց ծածկոցի մի սեղան։ Այսքանը։
Երևի մարդկային խիղճն ու խղճմտանքը ոմանց մոտ ծնվում են նրա աշխարհ գալու պահից։ Ինձ հետ, թերևս, այդպես էր վարվել բնությունը, քանզի ես,
դեռևս տասը տարին չբոլորած մի մանչուկ, երբեք չվազեցի նրա հետևից, երբեք ,,Ցախավել,, չկանչեցի։ Դեռ ավելին՝ անչափ խղճում էի այդ մարդուն։
Հավանաբար, այդ անողոք հալածանքն էր պատճառը, որ մեր աչքի առաջ նա մի քանի ամսում վերածվեց կորամեջք ծերունու։ Այն, որ նա հոգու խորքում
թաքցրած անհուն վիշտ ուներ, կույրն էլ կարող էր տեսնել, իսկ տեսունակ մարդիկ, չգիտես ինչու, չէին ուզում նկատել։ Թերևս, հոգով էին կույր։ Պարզապես նրանց զբաղմունքի առարկա էր պետք, և նրանք գտել էին…
Ամռան ամիսներին մեր ավանում օդի ջերմաստիճանը հաճախ հասնում էր 40-ի, և մենք՝ մանչուկներս, շրջում էինք գրեթե մերկ՝ միայն մի կիսավարտիքով։ Շոգից մեր միակ փրկությունը ավանի մոտով հոսող Դեբեդն էր։ Ու մի օր էլ, երբ պատրաստվում էի զովանալու գնալ գետում, շքամուտքի խորքում կանգնած
տեսա Ցախավել Սահակին։ Երբ անցնում էի մոտով, մեղմորեն բռնեց ձեռքս ու նույնքան էլ մեղմ, անվստահ ձայնով ասաց.
— Մանչս, առ էս փարան ու ինձի համար խանութեն մեյ մը հաց առ…
Հավանաբար, նա խուսափում էր փողոց դուրս գալ՝ ավելորդ անգամ ծաղրի չենթարկվելու համար։ Ես անձայն վերցրի դրամն ու վազեցի խանութ։ Իսկ քիչ անց կրկին շքամուտքում էի ու թակում էի նրա սենյակի դուռը։
— Ներս եգուր, մանչս,- լսվեց ներսից։
Ես հրեցի դուռն ու ներս մտա։ Նա նստած էր մահճակալին ու անասելի տխուր հայացքով նայում էր ինձ։
— Եգուր մոտս, մանչս…
Ես մոտեցա։ Հացը վերցրեց, դրեց սեղանին, ապա երկու ձեռքով գրկեց ինձ, սեղմեց կրծքին ու մրմնջաց.
— Մա՜նչս, հոգի՜ս… Ան ալ քո հասակին կըլլար…
Ու ես զգացի, թե ինչպես արցունքի կաթիլները թրջեցին իմ մերկ ուսերը…
— Մա՜նչս, հոգի՜ս,- շարունակ կրկնում էր նա, ինձ ավելի ու ավելի սեղմելով կրծքին։
Իմ մանկական հոգին էլ էր փոթորկել, մի անսպասելի հուզում էր պատել ինձ։ Այնքա՜ն ջերմություն, այնքա՜ն քնքշանք կար այդ վտիտ, խորշոմած դեմքով
մարդու հոգում…
Երբ վերջապես նա բաց թողեց ինձ ու ասես հեռու-հեռվից եկող ձայնով ասաց՝ գնա խաղա, հոգիս, գնա խաղա, ջանս… ես դուրս թռա սենյակից ու
գետափ վազելու փոխարեն բարձրացա երկրորդ հարկի մեր բնակարանը։ Գիտեի, որ մի փոքրիկ ամանի մեջ մի քանի քաղցրավենիք է մնացել։ Վերցրի ու
կրկին իջա առաջին հարկ, առանց դուռը թակելու ներս մտա ու քաղցրավենիքները մեկնեցի իրեն… Նա անակնկալի եկավ, կանգնեց նստած տեղից, խոնավ, գորովագութ աչքերով նայեց ինձ ու… անսպասելի սկսեց հեկեկալ… Բռնեց ձեռքս, քաշեց դեպի իրեն, սեղմեց կրծքին…
— Դուն բարի սիրտ մը ունիս, մանչս,- ասաց հեծեծանքի միջից։
Որքա՜ն կարոտ էր այդ մարդը քնքշանքի, մխիթարության…
Նա երկար չմնաց մեր ավանում։ Մի օր, երբ արդեն համբերության բաժակը լցվել էր բերնեբերան, կանգնել էր գործարանի առջևի հրապարակում, զայրույթով ասֆալտին նետել ցախավելը ու բացականչել.
— Սավեդագան ազա՛դ աշխարհ Հայաստա՛ն…
Այդ օրից այլևս չտեսանք նրան։ Ուր գնաց, ինչ եղավ ՝ ոչ ոք չիմացավ ու ոչ մեկի հոգն էլ չէր։ Ասես չէր էլ եղել նման մարդ՝ Ցախավել մականունով։
ՀԱՅՐԻԿ
Որքա՜ն տարբեր են մարդկային ճակատագրերը։ Երբեմն այնքա՜ն նման ու նաև այնքա՜ն տարբեր…
Ցախավել Սահակի հեռանալուց շատ չանցած մեր ավանում հայտնվեց կյանքի գարունը վաղուց հեռուներում թողած մի մարդ իր ճերմակահեր տիկնոջ
հետ։ Պարզվեց՝ դարձյալ ,,աղբար,, են, որ եկել են կյանքի վերջին փշրանքը հայրենի երկրում անցկացնելու և հայրենի հողում ամփոփվելու։
Չգիտես ինչու, տղամարդուն հենց առաջին օրերից անվանեցին Հայրիկ, իսկ նրա տիկնոջը՝ Մայրիկ։ Ու այդպես էլ ավանում ոչ ոք չիմացավ նրանց
իսկական անունը։
Ի տարբերություն Ցախավել Սահակի, նրանց նկատմամբ վերաբերմունքը միանգամայն ջերմ էր։ Այն ավելի ջերմացավ, երբ մի օր Հայրիկը հայտնվեց ավանի բանուկ խաչմերուկում, մի աթոռի նստած, ինքնաշեն կոնֆետներով լի զամբյուղը կողքին։ Ավանցիները նման տիպի կոնֆետներ բնավ չէին տեսել և շուտով խմբվեցին Հայրիկի շուրջը։ Ու տեղացին հարցերը.
— Հատո՞վ է վաճառվում, թե՞ կշռով…
— Մի հատն ի՞նչ արժե…
— Ինչի՞ց է պատրաստված…
Հայրիկը լսեց, լսեց, ժպտաց ու, ամենքին մի-մի երկարուկ կոնֆետ հրամցնելով, ասաց.
— Անվճար են իմ կոնֆետները, տվեք ձեր երեխաներին, թող անուշ անեն…
Սկզբում չհավատացին, բայց երբ շուտով զամբյուղը դատարկվեց և Հայրիկը դանդաղ ու ինքնագոհ քայլեց դեպի տուն, մարդիկ զարմանքով իրար նայեցին. հա էլի, անվճար տվեց…
Մի երկու օր անց Հայրիկը նորից հայտնվեց նույն խաչմերուկում, նույն աթոռակին նստած, նույն զամբյուղով։ Միայն թե այս անգամ կոնֆետների փոխարեն զամբյուղում ձեռնաշեն ֆռռիկներ էին՝ գույնզգույն ներկած, երկարուկ բռնակներով։ Ավանի երեխաներն անմիջապես շրջապատեցին Հայրիկին, իսկ քիչ անց փոքրիկներն ուրախ ճիչերով վազվզում էին ավանի փողոցներով ՝ ֆռռիկները վեր պարզած։ Տեսնել էր պետք նրանց ուրախությունը…
Ասում են՝ երեխա չունեցող մարդիկ չար են լինում։ Ճիշտ չէ։ Հայրիկը երբեք զավակներ չէր ունեցել։ Պետք էր միայն տեսնել, թե նա ինչ գորովանքով է նայում վազվզող ու հրճվանքով ճչացող երեխաներին։ Եվ այսպես, Հայրիկը դարձավ ավանի երեխաների սիրելին։ Ամեն անգամ, երբ նա հայտնվում էր իր կախարդական զամբյուղով, ճնճղուկների երամի նման նրա շուրջը ուրախ ճռվողյունով հավաքվում էին երեխաները։
Հայրիկն այստեղ ծանոթացավ վաղուց ի վեր ավանում բնակություն հաստատած աղբար Պետրոսի հետ, ում Մարի կինը տասը զավակ էր ծնել։ Երբեմն Հայրիկին ու Պետրոսին կարելի էր տեսնել ծառի ստվերում նստած զրուցելիս։ Այդ պահերին Հայրիկի դեմքին թախծոտ մի ամպ էր նշմարվում։ Նա Պետրոսին ասել էր.
— Իմ ցավն այն է, Պետրոս աղբար, որ հայրենիքին զինվոր տալ չկրցա…
Տարիներ անցան։ Հայրիկը լքեց այս աշխարհը։ Ասես ավանը դատարկվեց մեկեն։ Եվ ամենից ցնցողն այն էր, որ նրա թաղման թափորի հետևից արցունքոտ աչքերով գնում էր ավանի ողջ մանկախումբը։ Թվաց, թե այդ պահից ավարտվեց ավանի երեխաների մանկությունը…
* * *
Ահա մարդկային երկու ճակատագիր՝ որքա՜ն նման ու որքան տարբեր։ Եվ ինչքան էլ փորձենք պարզել, թե ինչու է այդպես, միևնույն է, չենք կարող։ Այլապես ինչու է այդ երևույթն անորոշ կերպով հորջորջվում ճ ա կ ա տ ա գ ի ր, եթե պիտի պարզվի դրա գաղտնիքը…